انگلیس و آمریکا عاملان اصلی کودتا/ روحانیان کشور را نجات دادند

 
چکیده
دلایل متعددی برای کودتای 28 مرداد بیان شده است که در این مختصر به بررسی عواملی چند که ازنظر نگارنده اساسی آمده است پرداخته شده که در نهایت به نقش حمایتی و موثر مردم و روحانیت در پیروزی و ثبات نهضت توجه داده شده است البته فقدان یا ضعف این حمایت ها که خود به دلیل دور شدن دولت ملی از اهداف اولیه نهضت صورت گرفت ودر نتیجه منجر به سقوط دولت به وسیله کودتا شد.

 
مقدمه
کودتادرمیان ملتهای جهان همیشه حادثه ای نامیمون ونامبارک بوده وهست زیرا تنها دراینگونه حوادث فقط کشورهای بیگانه وفرست طلب هستند که متنفع شده وبرای مردم حاصلی جزفقر وعقب ماندگی چیزی دربرنداشته است؛ کما اینکه امروز بسیاری ازکشورهای دنیا شاهد آن هستند. کودتای 28مرداد1332 یکی ازاین وقایع تلخ تاریخ معاصر کشور ایران میباشد که بسیاربرای شرایط کشورهای دیگر وحتی فضای ایران اسلامی میتواند درس آموز باشد.

کودتایی که یکسال و اندی قبل از وقوع آن مردم بارشادتی مثال زدنی وبارهبری روحانیت وبالاخص آیت الله کاشانی درمقابل زیاده خواهی های دربارایستادند وقدرت را از آن خودساخته وبه نخست وزیر خویش سپردند ولی در28مرداد32 وقایع طور دیگری رقم خورد و ورق حوادث به نفع کودتا گران ودربار برگشت وآنان را پیروز میدان ساخت.عواملی چند دراین مهم دخیل بودند که از آن میان میتوان به دخالت کشورهای خارجی واستعمارگر درکنارحوادثی چون انحلال مجلس شورای ملی ،به انزوا بردن نیروها ی مذهبی ودر راس آنان مرحوم آیت الله کاشانی و سوء مدیریت های اجرایی درانتصاب افرادرا میتوان نام بردکه اگر رجال سیاسی آن عصرمنافع ملی را برمنافع شخصی وگروهی خودتفوق میدادند میتوانست تاریخ شاهداین واقعه ی تلخ نباشد والبته در ادامه علل و عوامل کودتابا توضیحاتی ارائه شده است.

1-  نقش استعماری درکودتا

کودتای 28مرداد1332 طرح مشترکی از وینستون چرچیل و آیزنهاور بود که شاه پهلوی نیز به پشت گرمی این دونفرمخصوصا سیاست های سیا و ایالات متحده به ضلع سوم این طرح تبدیل شد و زمانی این طرح توانست عملی شود که دولت مصدق ازپشتوانه ی عظیم مردمی ومجلس شورای ملی بی بهره ماند وبه همین دلیل هم آیت الله کاشانی همیشه در صدد بود تا مردم را درصحنه نگه دارد زیرا معتقد بود: هیچ دولت نیرومند خارجی از ملتی نمیتواند چیزهایی به زیان کشورش بگیرد ولی از یک فرد به آسانی میگیرد(محمد دهنوی مجموعه ی مکاتبات ،سخنرانی ها وپیام های آیت الله کاشانی،ج 3،ص412 )

مصدق نیز دقیقا زمانی که از بن مایه ی ملی و حکومت مشروطه خالی شده بود؛ دیگر توانی برای مقابله با کودتا نداشت و سر تسلیم در مقابل کودتا چیان فرود آورد و دول استعمار گر را به هدفشان رساند. سی .ام. وودهاوس، مامور ارشد سازمان جاسوسی انگلیس که درآن دوره ی زمانی درایران بوده می نویسد، برخلاف باور عمومی نقشه ی سرنگونی مصدق، ابتدا توسط وزارت خارجه بریتانیا طراحی شد...این نقشه به وسیله ی دولت کارگری بریتانیا به مرحله ی اجرا گذاشته شد.(سی .ام. وودهاوس، عملیات چکمه، ترجمه ی فرحنازشکوری، ص22 )

کرومیت روزولت آمریکایی دیگر عامل اجرایی خارجی در کودتا بود که در مورد تاثیر او درهمراه کردن شاه با کودتا و پیروزی نهایی این طرح جیمز، اف، گود در کتاب ایالات متحده وایران درسایه ی مصدق اینگونه می نویسد: با این حال تیم روزولت عامل شتاب دهنده ی کودتا بود، که بدون آن شاه تمایلی به اقدام نداشت.

درمیان عوامل گوناگون باید نقش اصلی را از آن فعالیت پنهان ایالات متحده دانست. بودن آن، مصدق میتوانست جایگاه خود را به طور نا محدودی حفظ کند.( جیمز، اف، گود ، ایالات نتحده و ایران در سایه  مصدق، ترجمه ی مهدی حقیقت خواه ،ص59-60 )

حتی شخص شاه نیز نمیتواند آمریکا را در ابقای خود بر سلطنت نادیده بگیرد و در مراسم مرگ آیزنهاور ، رییس جمهور امریکا میگوید:... او(آیزنهاور) ... در مقابل سیاست های مصدق از من  پشتیبانی کرد. (محمدرضا پهلوی ،پاسخ به تاریخ ، ص285)

 
2-  انحلال مجلس شورای ملی

رقابت شدید سیاسی جبهه ی ملی با مذهبیون فضای تبلیغاتی شدیدی را علیه مقدسات مذهبی ایجاد کرد که تداوم این وضعیت باعث شد تا نیروهای مذهبی نسبت به وضعیت سیاسی جامعه مشکوک شوند، تا اینکه اقدام مصدق در جهت انحلام مجلس هفدهم موجی از نارضایتی راحتی در میان روشنفکران جامعه برانگیخت. ملی گرایان با برخوردی رقابتی با نیروها ی مذهبی به زعم خود درجهت سهم خواهی بیشتر ازنهضت ومصادره ی آن به نفع خویش بوده که در نهایت به حذف جریان مذهبی بیانجامد ودرپیشاپیش این طیف آیت الله کاشانی بود فلذا نوک پیکان حملات و تلاش هابرای تجدید قدرت ایشان وبه دست اوردن اختیارات بیشتر در سدد تعطیلی و نهایتا انحلال مجلس برامدند وبه همین سبب تمامی روشنفکران غربی درصفی واحد به تضعیف وجنگ روانی علیه آقای  کاشانی پرداختند(برای آگاهی بیشتر بنگریدبه: سیدجلالدین مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران ،ج1،ص277 )

چرا که آیت الله کاشانی تصویب دوباره ی اختیارات یکساله  نخست وزیر را قبول نکرد ولی پس از مذاکرات فراوان در29دی 31 برای تصویب تقدیم مجلس شد. ولی با وجود تصویب مجلس مصدق باز هم بر تعطیلی مجلس اصرار داشت تا اینکه آیت الله کاشانی را در 10تیر 32 از ریاست مجلس با رای نمایندگان کنار گذاشتند و مانعی بزرگ را در مسیر انحلال مجلس برداشته ودر 25تیر 32 نمایندگان مجلس استعفا داده و عمر مجلس هفدهم به پایان رسید(روز شمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی ج1،ص490-488 )

با این همه نافرمانی ها و عدم توجه به جایگاه آیت الله کاشانی درمسیر پیروزی نهضت وبا توجه به بروزو وجود اختلافات فراوان میان سران نهضت (آقای دکترمصدق و آیت الله کاشانی) بازهم آقای کاشانی زمانی که احساس خطر نسبت به دولت دکتر مصدق کرد، یک روز بیش از کودتا یعنی در 27مرداد 1332 نامه ای به دکتر مصدق نوشته و او را از کودتای قریب الوقوع به دست تیمسار زاهدی آگاه ساخت تا هم اتمام حجتی با دکتر مصدق و دولت ملی کرده باشد وهم سندی از حمایت اقای کاشانی در پشتیبانی دولت آقای مصدق در تاریخ بماند. که متاسفانه با بی توجهی دکتر مصدق زمانی که جواب دکتر مصدق به شرح زیر ارسال گردیدمواجه شد: مرقومه حضرت آقا به وسیله ی آقاحسن سالمی زیارت شد، اینجانب مستظهر به پشتیبانی ملت ایران هستم(گروهی از هواداران نهضت اسلامی ایران واروپا، روحانیت واسرار فاش نشده از نهضت ملی شدن صنعت نفت،ص185،برای اگاهی بیشتر درباره ی این نامه بنگرید به:تاریخ وفرهنگ معاصر،ش 6و7 )
که باز دلیلی دیگر بود بر سستی دولت در مقابل کودتا که بسیار اهمیت دارد.

 
3-  منزوی ساختن نیروها و گروه های مذهب

پس از واقعه سی ام تیر که منجر به قدرت گیری دوباره ی دولت دکتر مصدق با رشادت مردم و رهبری آیت الله کاشانی شد . رفته رفته آقای کاشانی که رهبر و نماد نیروهای مذهبی بود از صحنه کنار گذاشته شد و از سوی گروههای ملی مورد هجمه قرار گرفت تا آنجا که نمایندگان مجلس دکتر عبدالله معظمی را به جای آقای کاشانی به ریاست مجلس منصوب کردند(روز شمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی،ج1،ص488 )

با نزدیکی جبهه ملی وحزب توده این سیر حوادث رنگ و بوی دیگری به خود گرفت تا آنجا که در سالگرد قیام 30 تیر کسانی به بزرگداشت این حادثه ملی پرداختند که میتوان گفت سهم چندانی در آن نداشتند و پدید آورندگان آن فقط تماشاگران این تئاتر خیابانی و تظاهرات نمادین مدعیان جدید بودند، مذهبیون و روحانیت نیز که در پی کنار گذاشتن آقای کاشانی وبرادری حزب توده وملی گرایان با تردیدی روز به روز افزون شده به دکتر مصدق می نگریستند چرا که پیش از این مصدق با اخراج نیروهای مذهبی از حاکمیت جدایی خود را با طیف مذهبی را تلویحاً اعلام کرده بود و وقایع سالگرد 30 تیر مهر تاییدی بود بر این مدعا چرا که تظاهر کنندگان توده ای بسیار از طرفداران نهضت ملی بیشتر بوده و این طیف و بافت جمعیتی تظاهر کنندگان یک پیام مهم برای کشور های استعماری داشت و آن این بود که ایشان را از تضعیف پایگاه اجتماعی دولت ملی آگاه می ساخت و در واقعه میتوان گفت نطفه ی کودتای 28مرداد در 30تیر 1332 بسته شد(روزنامه ی دنیا،28شهریور 1358)

غلامرضا نجاتی در کتاب خود با نام جنبش صنعت نفت ایران پرده از یک حقیقت مهم در آن دوره تاریخی بر می دارد آنجا که بعد از اذعان به قدرت آقای کاشانی اینگونه می نویسد:هرچند آیت الله کاشانی در تجدید انتخابات هیأت رییسه مجلس شورای ملی در بهار سال 1332 شکست خورد، مع هذا هنوز قدرتمند بود و می توانست گروه هایی از طبقات مردم به خصوص اهالی جنوب تهران را که در گذشته به طرفداری از دکتر مصدق بسیج می کرد و به خیابان ها می فرستاد و علیه او(شاه)برانگیزد(غلامرضا نجاتی ، جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران، ص318 )

ریچاردکاتم هم در کتاب ناسیونالیسم درایران اعتقاد خود را اینگونه بیان می دارد و معتقد است: پیام حادثه ی 28مرداد برای طرفداران دکتر مصدق این بود که اگر عناصر مهم و موثر جمعیت ایران به رهبری مصدق اعتقاد داشتند او هرگز سر نگون نمیشود (ریچاردکاتم، ناسیونالیسم در ایران، ترجمه ی فرشته سرلک، ص332)
 
4-  سوء مدیریت های اجرایی در انتصاب افراد دولت

در پایان این نوشتار اشاره ی مختصری هم به عامل چهارم یعنی عدم دقت در انتخاب همکاران دولتی که از جمله مهمترین اشتباهات فاحش دکتر مصدق واز عوامل شکست نهضت و دولت ملی بود که نقش بسزایی را در موفقیت کودتای 28مرداد بازی می کرد خواهدشد که به دو مورد از این موارد اشاره می شود:

1- انتصاب سرتیپ ریاحی به سمت ریاست شهربانی از سوی دکتر مصدق نه تنها به دکتر مصدق و تفکر نهضت ملی اعتقادی نداشت بلکه به اعتراف خود در نامه ای به ابوالحسن ابتهاج می نویسد بیان می کند که: پیشاپیش از کودتا آگاه بوده است(مسلم تهوری، زندگی سیاسی آیت الله کاشانی، ص97)

 
2- تیمسار محمددفتری نیز از دیگر نمونه های انتخاب نادرست دکتر مصدق هست چرا که آبت الله کاشانی نیز با انتصاب او به سمت رئیس گارد گمرک مخالفت می کند ولی مصدق از او دفاع کرده و او را از بهترین افسران ارتش می داند (حسین مکی، کودتای 28مرداد 1332، ص197 )

در حالی که تیمسار دفتری در تاریخ 29مرداد 1332 به پاس خدماتش در کودتا از سوی سرلشگر زاهدی در پست جدیدش که در اواخر دوران حکومت مصدق گمارده شده بود یعنی ریاست شهربانی ابقا شد(روزشمار تاریخ ایران، ج2، ص10)
 
 
نتیجه گیری
در طول تاریخ ایران مخصوصا در سده ی اخیر وجود مذهب و منادیان اصیل آن یعنی روحانیت توانسته تحولات شگرفی در تاروپود زندگی این ملت ایجاد نماید، از نهضت تنباکو به رهبری میرزای شیرازی گرفته تا انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی(ره) و این نکته را یاد آور می شود که مردم ایران اسلامی دین مدار بوده و بر گرد سرو جان ان حلقه زده واز ایشان تبعیت نی نماید یکی از این برهه ها در تاریخ معاصر نهضت ملی به رهبری آیت الله کاشانی است که دلایل فوق نشان داد تا زمانی که دو رکن پشتیبانی مردمی و رهبری روحانیت در آن برهه حساس وجود داشت کشور با تمام مشکلات مسیر استقلال و سر بلندی را طی میکرد ولی از زمانی که به این دو رکن ثبات اجتماعی ضربه وارد شد و دست دولت از دست مردم و روحانیت جامعه جدا شد. دیری نپایید که حکومت های به ظاهر مستحکم تاب نیاورده و سرنگون شدند و این مهم امروز هم برای جامعه ی اسلامی مایه ی عبرت است وچراغ راهی است در جهت رسیدن اهداف اسلامی جامعه ی دینی با کمک مردم و رهبری که امروز به دست فقیهی عادل سپرده شده تا تمرینی باشد برای پیروزی از حکوت عدل مهدوی(عج) به امید آن روز..
 

 
فهرست منابع: کتاب نامه
1-   پهلوی، محمد رضا، پاسخ به تاریخ، نشرعارف، تهران1371.
2-   تهوری، مسلم، زندگی سیاسی آیت الله کاشانی، نشر بوستان کتاب، قم، 1387.
3-   دهنوی، محمد، مجموعه ای از مکتوبات، سخنرانی ها وپیام های آیت الله کاشانی،بی جا، انتشارات چاپخش، 1361.
4-   روحانیت و اسرار فاش نشده از نهضت ملی شدن صنعت نفت، به کوشش گروهی از هواداران نهضت اسلامی ایران در اروپا، انتشارات دارالفکر بی تا.
5-   عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران، ازمشروطه تا انقلاب اسلامی، نشر گفتار، تهران1376.
6-   کاتم، ریچارد، ناسیونالیسم در ایران، ترجمه فرشته سر لک، گفتار، تهران1371.
7-   گود، جیمز، ایالات متحده و ایران در سایه مصدق، ترجمه مهدی حقیقت خواه، ققنوس، تهران1382.
8-   مدنی، سیدجلاالدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران، دفتر انتشارات اسلامی، تهران.
9-   مکی، حسین، کودتای 28 مرداد1332، چاپ اول، انتشارات علمی، تهران1370.
10-نجاتی، غلامرضا، جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران، چاپ هفتم، شرکت سهامی انتشار، تهران1377.
11-وودهاوس، سی.ام، عملیات چکمه، ترجمه  فرحناز شکوری، چاپ دوم، نشر نور، تهران1367.
 
نشریات:
1-   تاریخ و فرهنگ معاصر، شماره ی6و 7.
2-   روزنامه ی دنیا
 

902/ی701/ک

سیدمهدی صالحی خوانساری-پژوهشگر سیاسی