مباحث سلطانیه راهی بازار کتاب شد

به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از میراث مکتوب، کتاب مباحث سلطانیه (الرسالة السلطانیه فی مراتب النبویه) به تألیف رشیدالدین فضل‌الله همدانی و تصحیح هاشم رجب‌زاده از سوی انتشارات میراث مکتوب با همکاری سازمان میراث فرهنگی منتشر شد.

رشیدالدین فضل الله همدانی (متولد حدود 648 هـ/1250 م. و مقتول به سال 718 هـ/1318 م.) طبیب، مورخ، دیوانسالار، و وزیر سه پادشاه سلسله ایلخانی، و طراح اصلاحات گسترده اداری، لشکری، و حکومتی در دوره غازان خان، بیش‌تر به اعتبار تألیف‌ها و تصنیف‌های گسترده و متنوعی که از وی به یادگار مانده و نیز سیاست کشورداری او و اثری که در بازآوردن شیوه ایرانیَ مُلکداری در حکومتِ جانشینان هولاگوُ در این سرزمین داشته آوازه یافته است.

سوای جامع التواریخ که نخستین تاریخ جامع عالَم شناخته شده، و کتاب‌ها و مقاله‌های علمی او در معارف گیاهی و کانی و نامه‌های بازمانده از او که سرشار از فواید اجتماعی و ادبی و تاریخی است، مجموعه رساله‌های وی گنجینه ای سرشار از معارف ایرانی و اسلامی و حاوی مباحث فراوان در علوم قرآنی و کلامی است. او پس از فراغت یافتن از تألیف و تدوین جامع التواریخ، و به تشویق ایلخان اولجایتُو، به نگاشتن رساله‌ها در شرح معانی و بسط معارف قرآنی پرداخت، و این رساله‌ها را نخست در چهار کتاب مجموعه رشیدیه (توضیحات، مفتاح التفاسیر، مباحث سلطانیه، و لطائف الحقائق) مرتب ساخت (حدود سال 707 هـ)، و پس از آن نیز کتاب بیان الحقائق را از هفده رساله کلامی دیگر فراهم آورد (حدود سال 711 هـ).

مجموعه رشیدیه بخشی است از مجموعه عظیم ترِ آثار تألیف و تصنیف رشیدالدین فضل الله موسوم به جامع التصانیف رشیدی و شامل آثار متنوع او در شرعیات و معارف الهی، تاریخ، جغرافیای عالم، طب، داروهای ختایی، و سیاست ختایی (چینی).

رشیدالدین فضل الله در بیش‌تر سالهای پادشاهی غازان خان (که در سالهای 694/1295 تا 703/1304 بر تخت بود) و سراسر روزگار حکومت اولجایتو (سالهای 703/1304 تا 716 /1316) با سیاست و تدبیر شایسته امور مملکت پهناور و پُرآشوب ایلخانان را اداره می‌کرد، و همزمان به کارهای اصلاحی و رفاه مردم و حمایت از علما و ترویج علوم و صنایع هم می‌رسید. بسیاری از اصلاحات چهل‌گانه که رشیدالدین در چهل حکایت در بخش آخر «تاریخ مبارک غازانی» در کتاب جامع التواریخ خود وصف کرده و آن‌ها را به غازان خان نسبت داده، در واقع حاصل اندیشه و تدبیر و تلاش خود او بوده است؛ اما یک سال پس از برنشستن ابوسعید به ایلخانی (716 تا 736 هجری/1316 تا 1335 م.) توطئه رقیبان و حاسدان به عزل و سپس قتل این وزیر مدَبرِ دانشمند انجامید (جمادی‌الاول 718 هـ/ژوئیه 1318).

عمارت دوستی رشیدالدین فضل‌الله در رساله‌ها، نامه‌ها، و دیگر نوشته‌های وی نمایان، و در تاریخ معروف است؛ و وقفنامه رَبع رشیدی شرحی دقیق و استادانه از بزرگ‌ترین بنیاد خیر اوست.

رسالة السلطانیه فی مراتب نبویه، کتاب سوم مجموعه رشیدیه، به اصطلاح مصنف آن «مفرد» است یعنی مشتمل بر رسایل نیست، بلکه دارای یک اصل و یک ذیل است:

اصل مشتمل است بر فاتحه و متن:

فاتحه یا مقدمه این کتاب در باره فضایل و کمالات ایلخان اولجایتُو- که مصنف او را «پادشاه اسلام» خوانده- و شگفتی‌های سیرت و رفتار والامنشانه او است.

متن سلطانیه شاملِ دیباچه، مقدمه، مقاصد، و خاتمه است:

دیباچه: در بیان سبب شروع این کتاب و مباحثی که در حضور اولجایتُو به میان آمده بود و سؤال پادشاه از ائمه و روحانیان مسلمان، و ذکر گوشه‌ای احوال مصنف و حال و رفتار کسانی که به مصنفان حَسَد می‌بَرند.

مقدمه: در بیان اموری که مقصود موقوف بر آن است.

مقاصد: در بیان الهام و وحی و معجز و نبوت و رسالت و اولواالعزمی و خاتمیت و فرق میان این معانی

خاتمه: در بیان مبدأ و معاد و خلود اهل بهشت و خلاص بعضی از دوزخیان و ذکر موجبات آن. این دو مبحث بخش اصلی سلطانیه است.

ذیل کتاب دارای دوبخش است:

بخش اول دو جزء دارد:

یکی وضع مراتب انبیا و خلفا و انساب بعضی انبیا و ادوار اولواالعزم بر ترتیب سیاقت استیفائی.

دیگر وضع شُعَب انساب انبیا و خلفا به روش ابداعی مصنف این کتاب. برای شُعَب انساب.

بخش دوم همان رساله نفایس الافکار است که ذیل کتاب مفتاح‌التفاسیر هم آمده بود.

چنان که در کتاب‌های دیگرِ مجموعه رشیدیه و بیان الحقایق، مصنف سلطانیه فهرست دقیقی از مطالب و مباحث هر رساله، که آن را «فواید» خوانده، در آغاز این کتاب آورده است.

رشیدالدین فضل‌الله هنگامی به تحریر و تدوین رساله‌های کلامی خود- چهار کتاب مجموعه رشیدیه و بیان الحقایق- پرداخت که از تدوین کتاب عظیم خود جامع التواریخ فارغ شده و آن را به ایلخان اولجایتُو تقدیم داشته بود. او بخشی از مطالب مجلد سوم جامع التواریخ را، مشتمل بر تفصیل شُعَبِ انبیا و ملوک و خلفا، با افزودن فهرست علما و عرفا و اولیا تا سده هفتم هجری، در کتاب مباحث سلطانیه آورده است.

رساله‌های رشیدالدین فضل‌الله، جدا از مباحث دینی و کلامی، ما را با دانش‌های گوناگون، گوشه‌هائی از تاریخ عهد او، شیوه مُلکداری، احوال اجتماعی و زندگی مردم، آداب و رسوم، عقاید عامه، امثال و حِکَم، و نیز شعر و ادب پارسی و عربی آشنا می‌سازد؛ زیرا که بهره هائی از این دانستنی‌ها را را در میان سخن آورده، و برای بیان مقصود خود از تمثیل‌های زیبا و گوی‌ها حکایات، و امثال و حِکَم پندآموزِ فارسی و عربی بهره گرفته است. بسیاری نکته‌های تاریخی نیز در این رساله‌ها می‌یابیم. نثر رشیدالدین روان و آسان فهم و دور از رمز و کنایه و تکلف و تصنع است، هرچند که گه گاه جمله‌ها و عبارات رساله‌های او بیش از اندازه بلند است. سرعت مصنف مجموعه رشیدیه در نگارش رساله‌های این مجموعه شگفتی آور است، و خود شرح داده که سه کتاب نخست آن را در مدت حدود هشت ماه تصنیف و تدوین کرده، و در این کار از هر فرصتی در میان مشغله فراوان خود بهره برده است.

اساس تصحیح کتاب حاضر، نسخه نفیس خطی مجموعه رشیدیه (حاوی کتاب‌های چهارگانه توضیحات، مفتاح التفاسیر، مباحث سلطانیه، و لطایف الحقایق) در موزه و کتابخانه کاخ گلستان در تهران است که در زمان حیات رشیدالدین فضل الله در سال 708 هـ/1318 م. کتابت شده است.

مباحث سلطانیه (الرسالة السلطانیه فی مراتب النبویه) (دفتر سوم از مجموعه رشیدیه)  با شمارگان 500 نسخه به قمیت 70 هزار تومان از سوی انتشارات میراث مکتوب با همکاری سازمان میراث فرهنگی منتشر شده است./998/د103/ق