«سیر تاریخی و نظام مند مساله اسلام و مقتضیات زمان در اندیشه شهید مطهری»
خبرگزاری رسا ـ دکتر عالی‌پناه در این یادداشت به تحلیل و طبقه‌بندی سیر تاریخی مسأله «اسلام و مقتضیات زمان» از دیدگاه شهید مطهری می‌پردازد، وی معتقد است تبیین دیدگاه استاد در زمینه «اسلام و مقتضیات زمان» باید با لحاظ زمینه تاریخی و زمانه و زمینه ایراد این سخنان انجام شود تا ضرورت موضوع و اهمیت آن در نظام فکری شهید مطهری به نیکی معنادار گردد.
به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از پایگاه علمی فرهنگی سدید، به نظر میرسد اولین جرقه‌های بحث اسلام و نیازهای زمان در ذهن استاد شهید مرتضی مطهری رحمه‌الله در میانههای دهۀ چهل زده شده باشد و قدیمیترین بحث در مورد اسلام و مقتضیات زمان را در کتاب سیری در سیرۀ ائمۀ اطهار علیهم‌السلام در مقام تبیین عملکرد سیاسی امام صادق علیه السلام، بحث مقتضیات زمان را مطرح نموده است. این بخش از گفتار وی در شب شهادت امام صادق علیه‌السلام در شوال 1381 هجری قمری در کتاب سیری در سیرۀ ائمۀ اطهار علیهم‌السلام مطرح شده است.
شهید مطهری به مناسبت دیگری، در کتاب نظام حقوق زن در اسلام در سه مقاله تحت عنوان اسلام و تجدد زندگی بشر به بحث اسلام و مقتضیات زمان، که محصول سال 1345 تا سال 1346 است اختصاص دادند. ایشان در بدو آن کتاب اشاره کردهاند که در سال 1345 تب تغییر قوانین در حوزۀ خانواده بالا گرفته بود، عدهای تصمیم به تغییرمقررات قانوان مدنیدر حوزۀ حقوق خانواده گرفته بودند و قصد داشتند قانونی به اسم قانون حمایت از خانواده به تصویب برسانند. عدهای هم مروج این فکر بودند که از جملۀ آن‌ها یک قاضی به نام مهدوی زنجانی بوده است. وی نگاه‌های خود را در مورد نقد مقررات قانون مدنی در حوزة خانواده در مجلۀ زن روز آن زمان نوشته و چاپ میکرده است. مجلۀ زن روز، به استاد مطهری پیشنهاد داد تا نقدی بر این مقالات بنویسند که ایشان شروع به نقد مقالات آقای مهدوی می‌کند. مقالات آقای مهدوی و نقدهای استاد مطهری به صورت دو ستون مقابل هم در مجلۀ زن روز چاپ میشد. در میانههای این بحث نوشتاری، آقای مهدوی از دنیا می‌رود؛ با این حال از شهید مطهری درخواست میشود که به یادداشتهای خود ادامه دهد. حاصل یادداشتهای شهید مطهری، 33 مقاله میشود که به صورت کتاب نظام حقوق زن در اسلام چاپ می‌گردد. ارزش و اهمیت این کتاب از آن سو است که اولاً بر خلاف اکثر آثار ایشان، این مطالب، سخنرانی‌ها و مباحث گفتاری ایشان نیست؛ بلکه از معدود کتابهایی است که به قلم خود استاد شهید مطهری نوشته شده است. ثانیاً مخاطبان مباحث، روشفنکران آن دوره -اعم از روشنفکران دیندار و روشنفکران بی‌دین- بوده‌اند. البته در بین مخاطبان مجلۀ زن روز، روشنفکران دیندار در اقلیت قرار داشتند. خریداران مجلۀ زن روز در دهۀ 1345 طیف خاصی از جامعه مثل دانشگاهی‌ها، اداری‌ها و افراد مطلع از اوضاع و بهروز آن موقع بودند.
همچنین شهید مطهری در زمستان سال 1345، مصادف با ماه مبارک رمضان در مسجد اتفاق تهران سخنرانی‌هایی با موضوع اسلام و مقتضیات زمان انجام میدهد. مجموع این‌سخنرانی‌ها در جلد اول کتاب اسلام و نیازهای زمان جمع‌آوری و چاپ شده است. بهنظر میرسد استاد چهار سخنرانی نخست را خودشان ویرایش قلمی نیز کردهاند. ایشان در مقدمة این کتاب می‌نویسد که مخاطب این سخنرانی یک جمع عمومی بوده و از این‌رو مباحثش ساده است. بهنظر میرسد که سال 1345 برای شهید مطهری سال درگیری ذهنی با مسئلۀ اسلام و مقتضیات زمان و پروژۀ فکری ایشان بوده است، زیرا از یک سو در مجلۀ زن روز به جهت مقالات مربوط به نظام حقوق زن در اسلام به مسئلۀ اسلام و مقتضیات زمان می‌پرداخته است و از طرف دیگر در مسجد اتفاق برای مؤمنین در شبهای ماه مبارک رمضان در همین باب سخنرانی میکردند.
سپس در کتاب جاذبه و دافعه علی علیه السلام بحثی راجع به فرمالیست‌بودنخوارج و منافات شیوه و سبک آن‌ها با مقتضیات زمان وجود دارد که در رمضان 1388 هجری قمری در حسینیۀ ارشاد مطرح کردند.
کتاب چاپ شدۀ بعدی از استاد در این زمینه، سخنرانی اسلام و نیازهای جهان امروز است. این سخنرانی در سال 1347 در حسینیۀ ارشاد انجام شده است و در کتاب پانزده گفتار به عنوان گفتار اول به چاپ رسیده است. ایشان در کتاب شش مقاله در مقالۀ الهامی از شیخ‌الطائفه، شیخ طوسی نکتۀ بسیار مهمی را با تأسف اشاره کردهاند که فقه اسلام در دورۀ ما قربانی شده است و افزودند که این امر ناشی از عدم توجه به مقتضیات زمان بوده است؛ این مطلب به عنوان یک مقاله به هزارۀ شیخ طوسی در دانشگاه مشهد به تاریخ اسفند و فروردین 1348 و 1349 تقدیم شده بود.
اثر بعدی استاد مطهری در کتاب سیری در سیرۀ ائمۀ اطهار علیهم‌السلام ذیل بحث بیان موجبات شهادت امام کاظم علیه‌السلام به تأثیر مقتضیات زمان در روش مبارزره پرداختند که این مطلب هم در شب شهادت امام کاظم در حسینیه ارشاد، در رجب 1389 هجری قمری، مصادف با مهر 1349 ایراد شده است.
همچنین شهید مطهری در کتاب نهضتهای اسلامی در صد سالۀ اخیر فرمودهاند که شیخ محمد عبده از کسانی بوده که به مسئلۀ اسلام و مقتضیات زمان توجه داشته است. نهضتهای اسلامی یک خطابه از استاد مطهری است. ایشان قرار بوده شب نیمۀ شعبان این خطابه را ایراد فرمایند، اما ساواکی‌ها مانع از ایراد این خطابه توسط استاد مطهری شدند، از این‌رو بعداً این مطلب را چاپ و در ایام جمعۀ سیاه 17 شهریور 1357 منتشر کرده است.
از دیگر آثار ایشان کتاب آیندۀ انقلاب اسلامی ایران است که بحثی راجع به وظایف روحانیت پس از انقلاب دارند که روحانیت پس از انقلاب باید وظایفش را به‌روزرسانی نماید. به‌عبارتی شیخ قبل از انقلاب با شیخ بعد از انقلاب فرق دارد، زیرا مسئولیتهایی که برای استقرار نظام اسلامی و پس از آن بر عهدۀ روحانیت و علمای دین است، متفاوت است. شهید مطهری ذیل بحث فلسفۀ تاریخ میگوید که یکی از وظایف روحانیت بعد از انقلاب، بحث از اسلام و مقتضیات زمان است. آیندۀ انقلاب اسلامی ایران، یکی از محورهای سخنرانیهای استاد مطهری از چند ماه مانده به پیروزی انقلاب تا شهادت ایشان بوده است.
آخرین سخنرانی مجدد دربارۀ آینده انقلاب اسلامیایران، همان مصاحبۀ معروف تلویزیونی ایشان است که صدا و سیما هم در ایام شهادت شهید مطهری نشان میدهد. در آن مصاحبۀ تلوزیونی، به ضرورت بحث اسلام و مقتضیات اشاره کردهاند و گفتهاند من این مبحث را در نظام حقوقی زن در اسلام بحث کردم.
البته استاد مطهری در کتاب سیری در سیرۀ ائمۀ اطهار نیز در بخش «مقایسۀ روش امام حسین علیه السلام با سایر ائمه علیهم السلام» یادداشتی دارند که ما برای درک نحوۀ تأثیر زمان در احکام، باید زندگی ائمه را مرور کنیم؛ اگر به زندگانی امام حسین و امام صادق علیهما السلام نگاه کنیم، میبینیم که روش زندگی‌شان با هم متفاوت بوده و این ناشی از تأثیر اقتضائات زمان بوده است.
استاد مطهری در سال 1350 در دانشکدۀ الهیات دانشگاه مشهد یک سخنرانی تحت عنوان قوانین اسلام در مقایسه با توسعه و تحول دنیای جدید داشتند. این سخنرانی هم در کتاب پانزده گفتار چاپ شده است.
ایشان در سال 1351 در انجمن اسلامی پزشکان یک سلسله سخنرانی داشتند که حاصل مطالب آن جلسات تحت عنوان اسلام و مقتضیات زمان در جلد دوم کتاب اسلام و نیازهای زمانه چاپ شده است. بنابراین، دو جلد کتاب اسلام و نیازهای زمان یک متن پیوسته نیست، جلد نخست این کتاب، مجموعهای از سخنرانیهای شهید مطهری در زمستان 1345 در یک جمع عمومی است و جلد دوم یک سلسله سخنرانی در سال 1351در یک جمع تخصصی است.
نتیجه‌گیری
بنابراین هرگونه تبیین دیدگاه استاد مطهری در زمینۀ اسلام و مقتضیات زمان باید با لحاظ زمینۀ تاریخی و زمانه و زمینة ایراد این سخنان انجام شود. توجه شود که بحث اسلام و مقتضیات زمان در یک بازۀ زمانی یازده ساله، از سال 1340 تا 1351مطرح شده است. یازده سال برای تغییر، زمان کمی نیست و یک بازۀ مهمی در زندگی انسان است. از این‌رو در نظر گرفتن سیر تاریخی در فهم این بحث بسیار اهمیت دارد تا بدرستی بتوان به اهمیت و جایگاه مساله اسلام و مقتضیات زمان در نظام فکری و اندیشه ای شهید مطهری پی برد./836/د102/ق
ارسال نظرات