نخستین شماره فصلنامه «مطالعات ادبی متون اسلامی» راهی بازار نشر شد
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، نخستین شماره فصلنامه علمی ـ تخصصی «مطالعات ادبی متون اسلامی» به مدیر مسؤولی دکتر سید علیرضا واسعی از سوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی منتشر شد.
در این شماره از فصلنامه «مطالعات ادبی متون اسلامی» این مقالات پیش روی ما قرار گرفته است:
تصویر هنری در سخنان امام رضا علیه السلام مطالعه موردی دعای امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف
زنجیره منظم معنایی درون‌مایه‌ها در صحنه‌های داستان یوسف علیه السلام در قرآن کریم
بحثی درباره استعاره‌های مفید و غیر مفید در قرآن کریم چالش تلاقی دو رویکرد جرجانی و زبان شناسی نوین به استعاره
تحلیل بافت متنی و بافت موقعیتی خطبه «نکوهش مردم کوفه» امام علی علیه السلام
درآمدی بر زیبایی‌شناسی آیات مرگ در قرآن کریم
تصویر هنری در سخنان امام رضا علیه السلام مطالعه موردی دعای امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف
خلیل پروینی
عیسی متقی زاده
سمیه ثامنی
چکیده: تصویر هنری به عنوان یکی از معیارهای زیبایی اثر ادبی از دیرباز تاکنون مورد توجه علمای بلاغت و ناقدان قرار گرفته و در طول زمان مفهوم آن وسعت یافته است و افزون بر انواع بلاغی تشبیه، استعاره، کنایه و مجاز، زمینه‌های دیگر مانند رمزها، نغمه کلمات، آهنگ جملات، رنگ‌ها، توصیفات دقیق و رویارویی صحنه‌ها و غیره را نیز در برمی‌گیرد.
دعا، روی آوردن به خداوند و درخواست از او با تضرع و التماس است که قسمتی عظیم از میراث امامان معصوم علیهم السلام را به خود اختصاص داده است و ضمن دربرداشتن مفاهیم دینی و اعتقادی، از جمله انواع ادبیات اسلامی به شمار می‌آید که تابلوهایی زیبا و دل‌نشین را به نمایش می‌گذارد.
سخنان امام رضا علیهم السلام نیز انواع ادبی شامل حدیث، دعا، زیارت، توصیه، خطبه، مناظره و شعر شمرده می‌شود.
این مقاله در پی آن است که با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به بررسی مؤلفه‌های تصویر هنری یکی از دعاهای امام رضا علیه السلام با توجه به مفهوم تصویر هنری در نقد جدید بپردازد.
یافته‌های پژوهش نشان‌دهنده آن است که امام ضمن دعایشان برای امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف از تصاویری زنده و پویا بهره گرفته و با استفاده از تشبیهات، استعارات، کنایات و مجازهای نغز و لطیف و نیز موسیقی عبارت‌ها، تکرار حروف، فاصله، تقابل‌ها و ترادف‌ها به این تصویرهای ماهرانه روح و حیات بخشیده‌اند.
زنجیره منظم معنایی درون‌مایه‌ها در صحنه‌های داستان یوسف علیه السلام در قرآن کریم
صدیقه زودرنج
فرامرز میرزایی
الهام رحمتی
چکیده: «نظم» و هماهنگی معنایی یکی از مهم‌ترین وجوه اعجاز قرآنی است. به نظر می‌رسد این نظم، در ارائه زنجیره معنایی حوادث و صحنه‌های داستانی هم وجود داشته باشد؛ اما تاکنون مفسران و پژوهشگران به این مسأله نپرداخته‌اند که آیا در داستان‌های قرآن نیز همین وجه اعجازی وجود دارد؟ برای اثبات فرضیه نظم معنایی در داستان‌های قرآن، به شکل موردی، درون‌مایه‌های داستان یوسف علیه السلام را در صحنه‌های متعدد آن، با روش توصیفی- تحلیلی مورد بررسی فرار دادیم.
نتایج نشان می‌دهد: با وجود حوادث و صحنه‌های متعدد در این داستان، زنجیره معنایی درون‌مایه‌های فرعی واصلی در تمام صحنه‌ها؛ هماهنگ، همسو، منظم و با ترتیب منطقی ارائه شده است؛ به گونه‌ای که بین هیچ یک از درون‌مایه‌های فرعی با درون‌مایه اصلی (ولایت خداوند بر بندگان مخلص و پیروزی اراده الهی) نه تنها اختلافی دیده نمی‌شود، بلکه همگی در راستای تقویت این اندیشه اصلی به کار رفته‌اند. علاوه بر آن، درون‌مایه‌های فرعی هم با یکدیگر ارتباط معنایی دارند و حادثه خواب و رؤیا نیز مهم‌ترین حلقه ارتباطی بین درون‌مایه‌ها در صحنه‌های گوناگون و فراوان داستان است.
بحثی درباره استعاره‌های مفید و غیر مفید در قرآن کریم چالش تلاقی دو رویکرد جرجانی و زبان شناسی نوین به استعاره
نصرالله شاملی
چکیده: استعاره یکی از پربسامدترین واحدهای زبانی در قرآن کریم است؛ و تأثیر بسزایی در زایش دلالت‌ها و دریافت معانی دارد. بنابراین کنکاش این مسأله و درنگی اندیشمندانه بر استعاره‌های قرآنی مخاطب را به معانی ناب و پنهان قرآن می‌رساند. معانی‌ای که افقی باز را فرا روی مخاطب قرار می‌دهند و از ایستایی به دوراند. از این رو استعاره جایگاهی بس والا در متون دارد؛ و غفلت از آن در خور صاحبان قلم و اندیشمندان عرصه ادبیات نمی‌باشد.
در این راستا عبدالقاهر جرجانی پیشتاز عرصه بلاغت در استعاره پژوهی خویش به طور کلی دو نمود استعاری را پیشنهاد می‌کند: استعاره‌های مفید و استعاره‌های غیر مفید. اجرای این دیدگاه بر قرآن کریم بحث برانگیز است؛ اینکه چگونه می‌توان حضور استعاره غیر مفید را در بافت قرآن تبیین نمود.
این پژوهش در نظر دارد نقاب از چهره این چالش بحث برانگیز بردارد و صحت و سقم آن را با توجه به نمودهای استعاره و انواع آن در قرآن کریم تبیین سازد.
یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که الگوی پیشنهادی عبدالقاهر جرجانی الگویی بشری است و خالی از نقص نمی‌باشد. آنچه در این الگو به عنوان استعاره غیر مفید مطرح می‌شود در قرآن کریم محض فایده است. و نه تنها از اعجاز قرآن نمی‌کاهد بلکه خود بعدی از اعجاز را به وجود می‌آورد.
استعاره‌های نوین نیز می‌توانند در کاربست جرجانی گنجانده شوند. علی رغم این مسأله در متن قرآن هر سطح از کاربرد استعاری چه نوین و چه سنتی را نمی‌توان در دایره عدم افاده قرار داد.
درآمدی بر زیبایی‌شناسی آیات مرگ در قرآن کریم
تورج زینی وند
فریبا اکبرزاده
چکیده: قرآن کریم برای تعریف و تبیین مفهوم مرگ، بر حسب مخاطبان عام و خاص، از روش‌ها، تصاویر و شگردهای هنری و ادبی گوناگونی بهره جسته است. برخی از این تصویرها و تعبیرها، انتقال‌دهنده مفهوم «قدرتِ» پروردگار و «قطعیت و شمولیت مرگ»، و ارائه دهنده تصویر «خوف و بیم آدمی» در مواجهه با مرگ بوده و برخی دیگر، الهام‌بخش «آرامش و امنیت روانی» و شماری از آنها بیانگر «وصال و فنای در محبوب» می‌باشد.
گروهی دیگر از این تصاویر، حس و مفهومی از «شیرینی و انس» آدمی با پدیده مرگ یا تصویری از «غربت و تنهایی» را ایجاد نموده‌اند. در تصاویر دیگر، به‌ویژه در تقریر مفهوم «شهادت و کشته‌شدن در راه خدا»، تصویر و پیامی از «زندگی ابدی و جاودانه» را به همراه دارند. این پژوهش با گزینش پنج آیه شریفه از قرآن کریم، بر آن است تا بر اساس منابع تفسیری و بلاغی (زیبایی‌شناسی) و بر اساس روش توصیفی- تحلیلی به زیبایی‌شناسی، تحلیل و معرفی این آیات بپردازد.
بررسی ساختاری و محتوایی قصیده تفکیکیه محمدرضا حکیمی (ریخت‌شناسی و مفهوم شناسی)
صابره سیاوشی
چکیده: تفکیکیه مکتبی است که میرزا مهدی اصفهانی آن را بنا نهاده است. این مکتب به بررسی و تفکیک سه عنصر مهم شناخت یعنی مفاهیم دین، فلسفه و عرفان می‌پردازد. قصیده تفکیکیه نمونه‌ای از اشعار عربی استاد محمدرضا حکیمی است که با هدف تفکیک این سه مکتب سروده شده است. اصطلاح مکتب تفکیک به معنایی که طرفداران این مکتب از آن سخن می‌گویند جدید و بی‌سابقه است اما اگر به ریشه‌های این جریان فکری توجه کنیم می‌بینیم که نه تنها جدید نیست بلکه از قدیمی‌ترین جریان‌های فکری شناخته شده است.
این مقاله به بررسی ساختاری و محتوایی این قصیده و نیز معرفی مکتب تفکیک و آموزه‌های آن می‌پردازد. این پژوهش با رویکردی هنری- بلاغی به موضوعی عرفانی- اسلامی پرداخته است.برخی نتایج حاصل از پژوهش به قرار زیر است:
- بر اساس آراء تفکیکیان نمی‌توان سه شاخه اصلی علوم یعنی فلسفه، عرفان و علوم قرآنی را از هم جدا کرد و بین آنها مرز قائل شد چرا که آنها منوط به یکدیگر هستند و برای تأویل متون قرآنی تعقل و تأمل نیاز است.
- در ساختار این قصیده،ردیف به صورت تقلیدی رعایت شده است.در قافیه‌ها حرف روی همزه است؛و از نظر وزنی نیز پیرو قوانین سنتی عروض بوده و در بحر وافر سروده شده است.
- استفاده از رمز، نماد و صور خیال و بازی با کلمات در این سروده کم‌رنگ است.
تحلیل بافت متنی و بافت موقعیتی خطبه «نکوهش مردم کوفه» امام علی علیه السلام
حمید رضا مشایخی
حسین‌علی ایازی
سید اسماعیل حسینی اجداد نیاکی
چکیده: متون ادبی به واسطه چند لایه بودنش، با تأویل‌ها مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی همراه است. هدف اصلی خطیب، اقناع خوانندگان در فهم بافت متنی در فضای بافت موقعیتی کلام است.اصطلاح بافت معمولا به دو دسته بافت کلامی و بافت موقعیتی تقسیم می‌شود. بافت‌های متنی به بررسی نقش یک عنصر زبانی در متن و تأثیر آن در تبلور صوری و معنایی متن می‌پردازد و در پی دستیابی به جلوه‌های زیبا شناختی متون هستند. منظور از بافت‌های موقعیتی همان موقعیت خاص تولید متن است.
«نکوهش مردم کوفه»، از جمله خطبه‌هایی است که علی علیه السلام در جمع مردم کوفه و برای نشان دادن ناراحتی خویش از صفات رذیله مردم و انتقاد از آنان در یاری‌نرساندن محمدبن‌ابی‌بکر ایراد فرمودند. آنگاه با یادآوری پیمان‌شکنی‌های متعدد کوفیان و مقایسه آنها با پیروان معاویه، سعی در تحریک غیرتشان دارند تا آنها را در مقابله با دشمنان فعال سازند.
این پژوهش در پی بررسی بافت‌های مختلف موقعیتی این خطبه و تأثیر آن در شرایط و تناسب بافت‌های ساختاری متنی و زیبایی است؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که خطبه، به سبب تناسب بافت‌های ساختاری با بافت‌های موقعیتی آن، سرشار از ویژگی‌های بی‌نظیر ادبی، بلاغی و خطابی است.
به کارگیری هنر معانی، بیان و بدیع، و نیز تناسب بافت‌های ساختاری و متنی با بافت‌های موقعیتی بر تأثیر خطبه افزوده است.
نخستین شماره فصلنامه علمی ـ تخصصی فصلنامه «مطالعات ادبی متون اسلامی» در 200 صفحه از سوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی منتشر شده است./998/ن601/ق