بررسی احکام مجسمه و نقاشی از دیدگاه آیت الله اعرافی در یک اثر
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، کتاب «مجسمه و نقاشی» از سری بحث‌های فقه هنر، تقریر درسی خارج فقه آیت الله علیرضا اعرافی به همت احمد عابدین زاده از سوی مؤسسه فرهنگی اشراق و عرفان منتشر شده است.
آیت الله اعرافی در پیشگفتار این کتاب می‌نویسد:
فقه دانش است که تکالیف فردی، خانوادگی و اجتماعی مسلمانان و جامعه اسلامی را تعیین می‌نماید و وظایف انسان را در موقعیت‌های گوناگون در برابر حوادث مختلف مشخص می‌نماید و راه کمال و سعادت آدمی را به وی نشان می‌دهد و یکی از ارکان اساسی علوم به شمار می‌آید، فقه در طول تاریخ مسیر رشد و بالندگی را طی کرده و همراه زمان و تطورات آن پیش رفته است.
یکی از عوامل مهم تکامل و ترقی فقه تحول در زندگی و معیشت و نظام‌های زندگی بشر و پیدایش موضوعات جدید و پرسش‌های نوین است، در عصر جدید تحولات دامنه دار در حوزه علوم و دانش‌ها و فناوری‌ها و الگوهای زندگی پرسش‌های بی‌شماری را فرا روی فقه نهاده است و فقیهان غالباً بدانها به صورت مجزا و زیر عنوان مسائل مستحدثه پاسخ می‌دهند، اما اکنون احساس می‌شود که موعد آن رسیده است فقه وارد مرحله‌ای نوین شود با طبقه بندی جدید و پایه‌ریزی «کتاب‌ها و ابواب جدید فقه» مسائل پراکنده و نو پیدا در کتاب‌ها و ابواب و فصول مسنجم و اندام‌وار، سامان یابند. دردههه‌ای اخیر کم و بیش این حرکت آغاز شده است و تا اندازه‌ای ابواب نو در فقه تشکیل شده است، اما این حرکت نوپا و ناتمام است.
بر این اساس پیشنهاد می‌شود کتاب‌ها و ابواب نوینی مانند آنچه بدان اشاره می‌شود پی‌ریزی و تأسی شود: فقه تعلیم و تربیت، فقه مدیریت، فقه خانواده؛ فقه جامعه و روابط اجتماعی، فقه ارزش‌های و فضایل و رذایل اخلاقی، فقه باورها و اعتقادات، فقه هنر؛ فقه ورزشی و فقه بازی‌ها.
در ادامه این پیشگفتار می‌خوانیم: این دفتر حلقه‌ای از حلقات فقه هنر است. هنر گرچه در تاریخ بشر پیشینه درازی دارد، اما امروز از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. هنربرآمده از ژرفای وجود آدمی و یکی از ارکان شخصیت و دارای نقش‌ها و کارکردهای متنوع و روانی واجتماعی است و اکنون شاهد رشد و بالندگی و گسترش آن و شکل‌گیری رشته‌ها و تخصص‌های گوناگون در آن هستیم. طبعاً در اندیشه اسلامی «فلسفه هنر» و «فقه هنر» وجود دارد و موضع اسلام در برابر هنر و ابواب آن با اجتهاد دراین دو زمینه میسر است.
مسائل فقه هنر بخشی در فقه رایج است و برخی نوپدید و غیر موجود در فقه متداول است و فقه هنر باید به هر دو نوع مسأله بپردازد و همه مباحث مربوط به هنر و انواع آن را در سامانه‌ای واحد گرد آورد و به بحث بگذارد. این دفتر به مبحث «تصویر» که در فقه سابقه دارد و در کتاب مکاسب محرمه قرار می‌گیرد، می‌پردازد.
بر اساس این گزارش، این کتاب از یک پیشگفتار، مقدمه و چهار فصل با عناوین کلیات، ساخت و ایجاد تصویر، فرئوعات حرمت یا کراهت ساخت تصویر، نگهداری تصویر تشکیل شده است.
مقرر در بخشی از مقدمه این کتاب آورده است:
هنر به کاری می‌گویند که مبتنی بر برداشت شخصی از محیط و طبیعت، با استقاده از نیروی تخیل و قواعد زیباشناختی، آفریده شده باشد. شعر که به زیبایی سروده می‌شود، سخنی که به شیوایی بیان می‌شود؛ خطی که با نقش‌ها و نگارهای بی‌بدیل یافته می‌شود فیلمی که با صحنه‌های شورانگیز ساخته می‌شود؛ نمونه‌هایی از کارهای هنری هستند که زاییده روح خلاق و ذوق سرشار انسان‌ها می‌باشند.
بحث از هنر دامنه وسیعی دارد که فلسفه هنر از جمله آنها هستند و یکی از مباحث که پیرامون هنر می‌تواند مطرح شود فقه هنر و بررسی احکام هنرهای گوناگون است که ما در این مقال عهده‌دار این جنبه‌ها از بحث‌های هنر می‌شویم.
بی‌شک فقه جامع اسلامی همه رفتارهای مکلفان، از جمله رفتارهای هنر را شامل می‌شود و هر یک ازکارهای هنر مشمول حکمی از احکام تکلیفی پنچ گانه می‌شوند.
توضیح اینکه موضوع علم فقه رفتار اختیاری مکلفان است، چرا که علم فقه درصدد بررسی شمول یا عدم استحقاق ثواب و عقاب نسبت به هریک از رفتارهای مکلفان است و این هدف همه رفتارهای مکلفان با اختیار از آنها صادر می‌شود، شامل می‌شود.
یکی از عرصه‌های رفتار اختیاری مکلفان عرصه هنر است و شاخه از رفتار از فقه که به بررسی احکام هنرهای گوناگون می‌پردازد، فقه هنر نامیده می‌شود.
فقه هنر در تبویب تعریف رایج فقه در قسمت احکام به معنای خاص و در یکی از مدل‌های پیشنهادی استاد اعرافی (توسعه تبویب رایج) در قسمت عرصه فرهنگ، زیر مجموعه احکام به معنای خاص، و دیگر (تبویب بر اساس ارتباط چهارگانه) در قسمت ارتباط با دیگران، دسته ارتباطات فرهنگی قرار می‌گیرد.
ما برآنیم که فقه هنرهای گوناگون را بر اساس درس‌های استاد اعرافی در چند کتاب بنگاریم و از آنجا یکی کارهای هنری تصویر (نقاشی و مجسمه‌سازی) است، در این کتاب به بررسی احکام آنها می‌پردازیم که از درس خارج فقه استاد اعرافی برگرفته شده است و بررسی احکام بقیه انواع هنر را به مجلدات یک این سلسله وا می‌گذاریم.
در فصل اول با عنوان «کلیات» به موضاعاتی همچون: «تاریخچه بحث»، «واژه‌های بحث در قرآن و روایات»، «تمثیل، تصویر و نقش در لغت»، «نسبت میان تصویر و تمثیل»، «اقسام تصویر» «رابطه تصویر با بت‌پرستی؛ شعائر دینی و هنر»، «تصویر از جمله موارد تفاوت فرهنگی اسلام با فرهنگ بت‌پرستی و مسیحیت»، «رویکرد اسلامی نسبت به انواع هنر» «حکم تصویر از دیدگاه مذاهب اربعه» اشاره شده است.
در عنوان «رویکرد اسلام نسبت به انواع هنر» از فصل اول این کتاب می‌خوانیم:
هنر با تنوع و گوناگونی‌اش امر مهمی است که با زندگی بشر درآمیخته و از این رو لازم است رویکرد در قبالان مشخص شود. برخی جامعه شناسان از جمله «وبر» معتقدند، دین با هنر سازگار نیست و رویکردی منفی نسبت به آن دارد؛ اما برخی دیگر در نقطه مقابل، برآمیختگی دین با هنر و رویکرد مثبت آن به همه انواع هنر تأکید می‌کنند و از دیدگاه اسلام، این دو نظریه که دو سوی مقابل هم مطرح‌اند؛ به طور کلی صحیح نیستند، نه تقابل دین با همه انواع هنر کلیت دارد و نه آمیختگی‌اش با آنها، بلکه رویکرد دین نسبت به انواع هنر متفاوت است؛ بعضی از هنرها مثل فصاحت و بلاغت با متون دینی آمیخته است و از بزرگ‌ترین وجه اعجاز قرآن درهنر بیانی آن نهفته است در دین اسلام هنرهایی همچون خوشنویسی، اسب‌سواری و تیراندازی مورد ترغیب قرار گرفته‌اند و پاره‌ای از هنرها هم به عنوان اولی، ترغیبی ندارند و با عناوین ثانوی باید تعیین تکلیف شوند و البته در بخشی از آنها هم مذمت شده‌اند؛ بنابراین دین، نسبت به انواع هنر سه رویکرد دارد:
الف) هنرهایی که دین نسبت به آنها ترغیب و تشویق کرده است؛ مثل: هنرهای کلامی، فصاحت، بلاغت، خطابه؛ خط زیبا و حتی زیبایی در برخی تزئینات.
ب) هنرهایی که دین از آنها نهی نموده است، مثل: غنا و هنرهای ازاین قبیل؛
ج) هنرهای که محل اختلاف است و یا ترغیبی نسبت آنها نیست: مثل: مجسمه‌سازی.
بر اساس این گزارش، «اقوال فقهای امامیه در مسأله تصویر»، «ادله مسأله»، «آیات»، «روایات»، «روایات مطلق»، «روایتی که ظهورشان بیشتر در ذی روح است»، «روایت مفصل میان ذی روح و غیر ذی روح» از جمله مباحثی است که فصل دوم مورد بحث و نظر قرار گرفته است.
در فصل سوم این کتاب به موضوعاتی همچون: «شمول حکم نسبت به موجودات خیال»، «شمول حکم نسبت به صور غیر معجب»، «شمول حکم نسبت به مصنوعات بشری»، «شمول حکم نسبت موجودات ذی روح نامرئی»، «ساخت مجسمه و تصویر ملک و جن در قالب مادی»، «عکاسی و فیلمبردای»، «تصاویر سه بعدی» و «ربات‌ها» پرداخته شده است.
در عنوان «تصاویر سه عبدی» از فصل چهارم این کتاب می‌خوانیم:
این فرع در مورد تصاویر سه بعدی از جمله انیمیشن و کارتون‌های سه بعدی است. مطابق نظر که حرمت یا کراهت شدید را به ساخت مجسمه مختص می‌کند و نقاشی را جایز می‌داند؛ این سؤال مطرح می‌شود که آیا تصاویر سه بعدی تحت عنوان مجسمه داخل شده حرمت با کراهت شدید دارند یا تحت عنوان نقاشی درآمده و جایزند؟
در پاسخ این پرسش باید گفت: تصاویر سه بعدی مجسمه نیستند و در حقیقت همان تصاویر دو بعدی می‌باشند که با مهارت خاصی به طوری طراحی شده‌اند که هنگام مشاهده به نظر سه بعدی می‌رسند؛ لذا تصویر دو بعدی بوده و حکم مجسمه را ندارند.
«ادله حرمت اقتناء»، «روایات که از نگهداری تصاویر منع می‌کنند»، «دلالت روایات بر جواز نگهداری»، «عدم شمول تماثیل بر مجسمه»، «اختصاص روایات مانعه به حال نماز»، «جواز اصل نگهداری تصاویر»، «تکسب با تصاویر» از جمله ابوابی است که در فصل چهارم این کتاب مورد بدان اشاره شده است.
گفتنی است، کتاب «مجسمه و نقاشی» با شمارگان 1500 نسخه، در 214 صفحه، به قیمت 5000 تومان از سوی مؤسسه فرهنگی اشراق و عرفان منتشر شده است./998/ن600/ق