بررسی وضعیت اقلیم کردستان در دوران پساهمهپرسی
به گزارش خبرگزاری رسا، مسعود بارزانی رییس اقلیم کردستان در 7 ژوئن سال جاری میلادی اعلام کرد که در تاریخ 25 سپتامبر یک همه‌پرسی برای استقلال کردهای عراق برگزار خواهد شد. این موضوع در آن روزها به دلیل همزمانی با خروج داعش از موصل و همچنین دیگر مسائل منطقه‌ای نظیر بحران قطر کمی در حاشیه ماند. اما با فرا رسیدن تاریخ این همه‌پرسی واکنش‌های کشورهای همسایه و سازمان ملل متحد افزایش یافت. تحولات داخلی اقلیم و مخالفت‌های جدی ایران و ترکیه اگر چه باعث مطرح شدن بحث تعویق و یا لغو همه‌پرسی نیز شد، اما در اصرار مسعود بارزانی برای برگزاری این همه‌پرسی تغییری شکل نگرفت.
دیدگاه‌های گوناگونی در این خصوص وجود دارد که هریک مستلزم واکاوی و بررسی جامعی از تحولات درونی اقلیم کردستان عراق است. طبیعتا این رفراندوم موافقان و مخالفانی را در اربیل داشت که هر کدام دلایل خود را پیش می‌کشیدند.
موافقان همه‌پرسی
الف- حامیان همه‌پرسی استقلال اقلیم کردستان عراق مدعی هستند که پس از شکل‌گیری گروه تروریستی داعش در سال 2014 میلادی و همکاری نیروهای «پیشمرگه» با برخی کشورهای غربی برای مقابله با داعش، دیدگاه مثبتی نسبت به کردها ایجاد شده است.
ب- کشورهای همسایه از جمله ترکیه با این همه‌پرسی به شدت مخالفت می‌کنند. اما ترکیه قراردادهای نفتی خود را با اقلیم کردستان برهم نخواهد نزد و ترک‌ها دیر یا زود منافع اقتصادی خود را بر تمامیت ارضی عراق ترجیح خواهند داد.
ج- هم اکنون عراق درگیر جنگ با داعش است و پس از ریشه‌کن کردن آن، ممکن است تمام توان را برای تثبیت حاکمیت خود روی مناطق مورد مناقشه همانند «کرکوک» و «سنجار» به کار گیرد و اقلیم کردستان دیگر نتواند این چنین آزادانه تصمیم گیری کند.
مخالفان همه‌پرسی
الف- این همه‌پرسی با قانون اساسی عراق مغایرت دارد. اقلیم کردستان بخشی از عراق است و هرگونه رویکردی مبنی بر تجزیه، بی‌تردید نادیده گرفتن قانون است.
ب- علاوه بر دولت مرکزی عراق، کشورهای ایران، ترکیه و سوریه نیز دیدگاه خوشایندی نسبت به این همه‌پرسی ندارند و اعلام کرده‌اند که نتیجه را به رسمیت نخواهند شناخت.
ج- در حالی که اقلیم کردستان با بحران اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کند. تحریم‌های احتمالی ایران، ترکیه و دولت عراق شرایط و شانس بقای یک کشور مستقل را برای آنان بسیار دشوار خواهد کرد.
د- برای تشکیل یک کشور، علاوه بر منابع اقتصادی تثبیت شده، به جلب اعتماد احزاب اصلی داخلی نیز نیاز است؛ به عبارتی، پیش از گفت‌وگو با کشورهای همسایه و یا دول خارجی، باید در ابتدا احزاب داخلی را قانع کرد.
مناطق مورد مناقشه
این همه‌پرسی علاوه بر 3 استان اربیل، دهوک و سلیمانیه اقلیم کردستان، در مناطق مورد مناقشه با دولت مرکزی عراق در استان‌های نینوا، دیاله و کرکوک نیز برگزار شد. اکثر این‌ها مناطقی هستند که نیروهای پیشمرگه در جریان مبارزه با داعش در آن‌ها مستقر شده‌اند.
در میان این مناطق شهر کرکوک از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این شهر به دلیل دارا بودن منابع نفتی فراوان یکی از مناطق کلیدی و راهبردی عراق به شمار می‌رود. نیروهای پیشمرگه از سال 2014 میلادی به بهانه مقابله با داعش نیروهای خود را در کرکوک مستقر کرده‌اند. به ترتیب سه قوم ترکمن، عرب و کرد در کنار اقوام دیگر بافت اصلی جمعیت این شهر را تشکیل می‌دهند.
احتمال درگیری قومیتی
در ماه مارس سال جاری میلادی روی ساختمان‌های دولتی کرکوک پرچم اقلیم کردستان نصب شد که این اقدام واکنش ایران و ترکیه را در پی داشت. مقامات کرد تلاش می‌کنند که به هر نحو ممکن این شهر را به اقلیم ملحق کنند. در حالی که کرکوک از طرفی دیگر خط قرمز عراق به شمار می‌رود. همچنین دولت ترکیه نیز در ظاهر با رویکرد حمایت از ترکمن‌های عراق حساسیت خاصی را روی این شهر نشان می‌دهد. اما این نکته را نیز نباید از یاد برد که احتمال یک درگیری قومیتی به ویژه میان ترکمن‌ها و کردها در کرکوک وجود دارد.
وضعیت مشروعیت همه‌پرسی
علاوه بر منافات مسئله همه‌پرسی با قانون اساسی عراق همانطور که در بالا به آن اشاره شد، برگزاری همه‌پرسی در مناطق مورد مناقشه آن را بیشتر بی‌اعتبار کرد. در این جا دو نکته وجود دارد که در ذیل به بررسی آن می‌پردازیم.
الف- با توجه به این که مناطق مورد اختلاف به طور قانونی بخشی از اقلیم کردستان محسوب نمی‌شود، برگزاری همه‌پرسی در آن مناطق مشروعیت ندارد.
ب- اقوام دیگری که در این مناطق زندگی می‌کنند، چه رای دهند و چه رای ندهند چون اکثریت شرکت‌کنندگان را شهروندان کرد تشکیل می‌دهند، نتیجه همه‌پرسی مشخص است. اگر اقلیم کردستان واقعا به حقوق دیگر قومیت‌ها احترام می‌گذارد، باید موضوع برگزاری این همه‌پرسی را در کل عراق مطرح می‌کرد.
حمایت اسرائیل
این تنها تلاویو است که به طور علنی از استقلال کردهای عراق حمایت می‌کند. حتی دولت آمریکا در ظاهر مخالفت خود را با برگزاری زمان این همه پرسی اعلام کرده است. اما این را هم نباید فراموش کرد که معمولا سیاست‌های اعلامی و اجرایی آمریکا با هم همخوانی ندارد.
اسرائیل به دنبال تشکیل کشوری متحد با این رژیم میان چهار کشور ایران، ترکیه، عراق و سوریه است تا از طریق آن معادلات منطقه را برهم زند. طی روزهای اخیر هم تصاویری مشاهده شد که عده ای در اقلیم کردستان عراق پرچم اسرائیل را به دست گرفته‌اند و این موضوع برای آینده منطقه بسیار نگران کننده است.
وضعیت بارزانی
مسعود بارزانی رییس اقلیم کردستان یکی از این دو سیاست را در پیش خواهد گرفت که هر یک به نوعی نتایجی را در پی خواهد داشت.
الف- اجرایی کردن نتیجه همه‌پرسی: این خطرناک‌ترین تصمیمی است که بارزانی می تواند اتخاذ کند. مخالفت ایران، ترکیه، سوریه و دولت مرکزی بغداد با این همه پرسی وی را با چالشی اساسی مواجه خواهد کرد. زیرا کشوری که از طرف همه کشورهای همسایه به رسمیت شناخته نشود، شانس کمی برای بقا خواهد داشت.
اصرار بر اجرایی کردن نتیجه این همه‌پرسی علی‌رغم همه فشارهای بین‌المللی و مخالفت‌ها اگر اغراق نشود، حداقل در بازه زمانی کنونی به نوعی یک «خود کشی» به شمار می‌رود. با توجه به شرایط کنونی منطقه بعید به نظر می‌رسد که بارزانی سریعا دست به چنین اقدامی زند، اما اگر واقعا این اتفاق رخ دهد، خاورمیانه با بحرانی بسیار جدی به نام کردستان مواجه خواهد شد که تبعات بسیار سنگینی برای اقلیم و سپس برای کل منطقه خواهد داشت.
ب- استفاده بارزانی از نتیجه همه‌پرسی برای سهم خواهی: رییس اقلیم کردستان مذاکرات را برای سهم خواهی بیشتر با دولت عراق آغاز خواهد کرد. اما این بار مسعود بارزانی، در ظاهر ابزاری به نام پشتوانه رای مردمی را در چنته دارد که با آن سعی در دریافت امتیازات بیشتر از عراق می‌کند. آقای بارزانی که می‌داند مسئله الحاق کرکوک به اقلیم برای او گران تمام می‌شود برای تصاحب بودجه هنگفتی از نفت این شهر با عراق وارد مذاکره خواهد شد.
از سویی دیگر، اقلیم کردستان از این همه‌پرسی به عنوان یک ابزاری در جامعه بین‌الملل برای مشروع جلوه دادن به تجزیه عراق روی می‌آورد. نباید فراموش کرد که دوران ریاست مسعود بارزانی 2 سال پیش پایان یافته و پس از آن به بهانه شرایط اضطراری قدرت را در دست گرفته است. نتیجه این همه‌پرسی می‌تواند بهانه دیگری برای اعلان شرایط اضطراری و تمدید مجدد ریاست وی باشد.
بهای برانگیختن احساسات
در پایان می‌توان گفت مسعود بارزانی و حامیان وی باید در نظر داشته باشند که اگر کوچکترین آسیب و یا مشکلی متوجه مردم اقلیم کردستان عراق شود، آنان عاملان اصلی خواهند بود؛ زیرا برانگیختن احساسات مردمی برای مقاصد سیاسی آن هم به هر قیمت ممکن، طبیعتا قابل قبول نیست.
در این حال، طی چند روز گذشته فضایی که در اقلیم کردستان وجود داشته، طبیعتا امکان هرگونه مخالفت جدی با این همه‌پرسی را سلب کرده است. اگر چه برخی احزاب مانند «گوران» و «جماعت اسلامی» نیز مخالفت‌هایی را نشان داده‌اند اما با این حال، فضای ایجاد شده روند دیگری داشته است که علی‌رغم همه واکنش‌های جامعه جهانی، اقلیم را به سمت این همه‌پرسی سوق داده است./۹۹۴/ب۱۰۱/ف
مرتضی کریمی