حوادث سیاسی سال ۸۸ انگیزه تدوین کتاب "رسول خدا و مدیریت تنش‌های مدینه"

به گزارش خبرنگار سرویس کتاب و نشر خبرگزاری رسا، دکتر حسین قاضی خانی در سال ۱۳۵۶ در تهران دیده به جهان گشود و در سال ۱۳۷۶ با توجه به علاقه وافری که به علوم دینی داشت، وارد حوزه شد و در طی تحصیل از استادان حوزه کسب علم کرد. وی افزون بر مدرک سطح دو حوزه مدرک دکتری تاریخ تشیع دارد.

دکتر قاضی خانی عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و پژوهشگر حوزوی است که علاوه بر تحصیل و پژوهش به امر تدریس نیز اشتغال دارد. از جمله مراکزی که ایشان در آنجا تدریس داشته‌اند می‌توان به جامعه المصطفی العالمیه اشاره کرد.

 کتاب «رسول خدا و مدیریت تنش‌های مدینه» به قلم «حسین قاضی خانی» نگارش یافته و به همت پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی منتشر شده است؛ به همین بهانه خبرنگار سرویس کتاب و نشر خبرگزاری رسا با دکتر حسین قاضی خانی در شصت و سومین دیدار با صاحب قلم هم‌کلام شد تا از روند نگارش تا نشر این کتاب خواندنی آگاهی یابیم؛

رساـ حوزه فعالیت تحقیقی و پژوهشی خویش را بیان کنید:

حوزه پژوهشی اینجانب در محدوده مطالعاتی تاریخ اسلام، تاریخ تشیع و تاریخ اهل بیت است و مدتی است به نوشتن مقالات و تحقیق و پژوهش‌های علمی در حوزه تاریخ اهل بیت مشغول هستم؛ از این پژوهش ها می‌توان به کتاب رسول خدا و مدیریت تنش‌های مدینه اشاره کرد که در حقیقت این کتاب پایانامه کارشناسی ارشد بنده بوده است.

رساـ لطفاً درباره اهداف نگارش این کتاب توضیح دهید.

جامعه انسانی از رقابت، اختلاف و تنش به دور نیست. گاه این رقابت‌ها همچون رقابت‌های علمی بستری برای رشد جامعه می‌تواند باشد و گاه این رقابت و اختلاف‌ها به تنش و درگیری کشیده می‌شود که پیامدهای منفی این مسأله در حرکت رو به رشد جامعه و روابط اجتماعی تأثیرگذار می‌باشد.

این سؤال که آیا در بررسی تاریخ زندگانی دوران معصومان(ع) می‌توان الگویی برای مواجهه با این مسأله ارائه نمود فکر مرا به خود مشغول داشته بود. در مطالعه و بررسی به این نتیجه رسیدم که دوران حکومت پیامبر (ص) در مدینه بهترین موقعیت برای یافتن پاسخ این مسأله است؛ زیرا شهر مدینه در آن دوران محل نزاع و اختلافات بسیاری بوده است و اقدامات پیامبر(ص) به عنوان حاکم اسلامی در مواجهه با این امر مورد مناسبی برای مطالعه و پژوهش بود.

در دوران پیامبر (ص) ساختار شهر مدینه بر اساس نظام قومی و قبیله‌ای بود؛ لذا ساختار سیاسی آن نیز به تبع از این نظام تعریف می‌شد. از نظر اقتصادی مدینه شهر کوچکی است که مهاجرین بسیاری را در خود جای داد؛ از این رو این شهر ظرفیت اقتصادی برای رسیدگی به تمام ساکنان را نداشت.

فرهنگ مردم مکه و مدینه نیز در موارد بسیاری متفاوت بوده است؛ ضمن آن که وجود یهودیان در مدینه که با آمدن پیامبر به واگرایی روی آوردند، عامل دیگری بر دامن زدن به اختلافات بوده است.

در کنار این موارد فعالیت‌های پیدا و نهان منافقان و افرادی چون عبدالله بن ابی را نیز باید در دامن زدن به اختلافات در نظر داشت. با کنار هم نهادن این موارد بدین نتیجه خواهیم رسید که دوران حکومت پیامبر (ص) در شهر مدینه مورد پژوهشی مناسبی برای بررسی این مساله است.

رساـ سابقه مطالعاتی مسأله مدیریت اختلاف‌ها چگونه است؟

بحث درگیری ها و تنش‌ها در علوم اجتماعی در موضوع مدیریت تعارض در سازمان دارای پیشینه است؛ از این رو قبل از اینکه مطالعات مربوط به جامعه مدینه را آغاز کنم به مطالعه این دسته از آثار پرداختم تا زمینه مناسبی برای رصد داده‌های تاریخی در ذهنم شکل یابد.

در مدیریت تعارض، عوامل اختلاف آفرین به دو دسته ساختاری و انسانی تقسیم می‌شود. البته باید دقت داشت که میان یک سازمان و جامعه تفاوت بسیار است. به رسم مثال در سازمان مدیر می‌تواند با توجه به قدرت اجرایی افراد را جابه جا یا اخراج کند و پاداش و جریمه برای کارمندان خویش در نظر بگیرد؛ اما در جوامع نمی‌توان به راحتی افراد را حذف کرد.

رساـ لطفاً درباره مطالب بخش‌های مختلف این کتاب توضیح دهید.

نخستین نکته در این پژوهش پرداختن به بسترها و عوامل تنش آفرین جامعه مدینه در دوران پیامبر است؛ در عوامل ساختاری به مسائلی مانند نظام قبیله‌ای جامعه مدینه، ساختار سیاسی برآمده از نظام قومی، رقابت-های خاندانی و ... توجه شده است و در عوامل انسانی اختلافات برآمده از رفتارهای افراد مدنظر بوده است.

بخش بعدی این کتاب بدین مسأله اختصاص داده شد که پیامبر اسلامی برای پیشگیری از بروز خارجی اختلاف‌ها چه کارهایی را انجام داده‌اند. پس از مطالعه بدین نتیجه رسیده‌ام که رسول خدا در دوران زمامداری حکومت در مدینه نگاهی پیشگیرانه بدین مسائل داشته است؛ همانند اینکه ایشان معاهده‌ای در مدینه با حضور گروه‌های مختلف از مجموعه مهاجرین، انصار و یهودیان به نگارش درآوردند که بندهای بسیاری از آن ناظر به رفع اختلافات بین گروه‌ها می‌تواند کارآیی داشته باشد.

مانند این که مرجع رسیدگی به اختلاف‌ها رسول خدا است، و یا اینکه تمام افراد امت واحده هستند و قرار نیست که هر گروهی به صورت جداگانه امور خود را به سامان رساند. در مورد دیگر رسول خدا پیمان برادری در مدینه اجرا می‌کند که این امر از نگاه وضعیت اقتصادی و روحی جامعه آن روز بسیار جای مطالعه دارد؛ زیرا بسیاری از مهاجرین آشنایانی در شهر مدینه نداشتند.

مدینه نیز بر پایه نظام اقتصادی کشاورزی بود و گنجایش پذیرش مهاجران را نداشت. در دوران حکومت رسول خدا در مدینه مشکلات اقتصادی فراوانی وجود دارد و بخش عمده هزینه و مخارج مهاجرین در آغاز بر عهده انصار بوده است؛ از این رو در برخی از نبردها که زمین‌هایی در اختیار مسلمانان قرار می‌گیرد پیامبر (ص) با مشورت طلبی از انصار زمین‌ها را در اختیار مهاجرین قرار می‌دهد تا بار زندگی مهاجرین از عهده انصار برداشته شود؛ این گونه فعالیت‌های ایشان، تلاشی برای تنش زدایی اقتصادی بوده است.

در بخش بعدی این پژوهش توجه به زمان‌هایی است که جامعه در آستانه درگیری است یعنی هنوز درگیری در جامعه رخ نداده اما شرایط بحرانی است که اگر هر لحظه مدیریت نشود، ممکن است اختلاف‌ها و نزاع‌ها به صورت درگیری و روی در روی  شدن خود را نشان دهند؛ در این رخدادها پیامبر جامعه را چگونه مدیریت کرده‌اند.

همانند اینکه در زمان جنگ خندق در حالی که مسلمانان مشغول حفر خندق و لشگریان دشمن در حال رسیدن هستند؛ در این زمان یکی از یاران رسول خدا بر اثر فعالیت زیاد خوابش می‌برد؛ دوستانش برای شوخی و ترساندن او شمشیر و سپر او را پنهان می‌کنند، این خبر به گوش پیامبر می‌رسد و ایشان به آن‌ها می‌فرماید که حالا وقت این گونه شوخی‌ها نیست، اسلحه وی را برگردانید.

همچنین برخی شاعران زبان تیز و برنده‌ای داشتند؛ از این روی پیامبر به آن‌ها دستور می‌دهند که در زمان جنگ خندق شعر نگویند؛ در ماجراهای بعدی درمی‌یابیم که شعر آن‌ها به جهت این که تعصب خاص به جامعه قبیلگی خویش داشتند، سبب دردسرساز شدن و درگیری می‌شده است.

بخش بعدی این پژوهش، مشتمل بر این مطلب است که به هنگام روی دادن نزاع پیامبر (ص) این موارد را چگونه مدیریت کرده است که به درگیری و برخورد فیزیکی منجر نشود. همانند اینکه در زمان حکومت پیامبر فردی تلاش کرد با یادآوری نزاع‌های گذشته اوس و خزرج را به رویارویی دوباره کشاند.

پیامبر (ص) که متوجه شد این دو قبیله به دام دچار آمده‌اند و آماده نزاع هستند طی سخنانی برای آن‌ها شورآفرینی می‌کنند که با اتحاد همدیگر تاکنون مسیر پیشرفت مناسبی را طی کرده‌اند؛ با این سخنان اشک‌ها از چشم‌های افراد این قبایل جای می‌شود و همدیگر در آغوش می‌گیرند و از هم عذرخواهی می‌کنند.

در ماجرای دیگر، به هنگام بازگشت از نبرد مهاجر و انصار سر آب برداشتن اختلاف پیدا می‌کنند. شیطنت‌های عبدالله بن ابی در این رخداد آتش اختلاف و درگیری را افزون می‌کند؛ از این ‌رو پیامبر دستور به حرکت اصحاب خویش می‌دهند و یاران پیامبر مسیر طولانی را پیاده طی کردند و زمانی که ایشان دستور استراحت می‌دهند؛ آن‌ها به جهت خستگی زیاد به خواب فرو می‌روند. در این ماجرا پیامبر با تغییر فضا نزاع و تخاصم را مدیریت می‌کنند.

رساـ انگیزه نخستین نگارش این کتاب به ذهن شما خطور کرد؟

این پژوهش پایانامه کارشناسی ارشد اینجانب بوده که برای تحقیق آن از استادان همچون دکتر سید حسین فلاح زاده و دکتر هاشمیان راهنمایی گرفته شده است. باید متذکر شوم از این پژوهش، چندین مقاله استخراج شده و در فصلنامه‌های علمی پژوهشی به چاپ رسیده است.

بروز تنش در جامعه به دنبال حوادث سیاسی سال‌های 88 عامل اصلی پرداختن من به این پژوهش بود. زیرا که تنش و اختلاف در تمام جوامع وجود دارد. در این کتاب پژوهش تاریخی این مسأله انجام گرفته است و جای دارد که پژوهشگرانی که در رشته‌های مدیریت و علوم سیاسی و اجتماعی فعالیت دارند؛ با تحلیل اطلاعات تاریخی این کتاب الگویی مناسبی برای رفع اختلافات در جامعه امروز ارائه دهند.

رساـ تدوین چه پژوهش‌ها و کتاب‌هایی را برای آینده در نظرگرفته اید؟

 «جایگاه کوفیان در قیام امام حسین (ع)» مساله ای است که در رساله دکتری بدان پرداخته‌ام زیرا زمانی که نام سیدالشهدا بر زبان‌ها جاری می‌شود نام کوفه و کوفیان نیز در میان است. سؤال این پژوهش آن بود که کوفیان در امر عدم بیعت امام حسین (ع) نقش داشته‌اند یا خیر؟

پژوهش دیگر درباره مواجهه معصومان با اختلافات میان زوجین است. مسأله ای که در جامعه امروز با آن فراوان سر و کار داریم مشکلات اقتصادی، فرهنگی زوجین است که سبب اختلاف و تنش میان آن‌ها می‌شود. در این پژوهش تلاش آن است که مشخص شود سیره پیامبر و معصومان در این اختلافات زناشویی چگونه بوده است.

رساـ با تشکر از وقتی که در اختیار ما قرار دادید.