شرح صحیفه سجادیه با رویکرد فقهی اجتماعی + فیلم

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، شرح‌ها و حاشیه‌های قابل توجهی بر «صحیفه سجادیه» از عالمان و اندیشمندان مسلمان از میرداماد تا فیض کاشانی باقی است؛ چنان که از آیت‌الله علامه شعرانی نیز شرح دقیق و قابل ملاحظه‌ای بر صحیفه سجادیه به چاپ رسیده است. هم چنین شرح‌های فارسی فراوانی از شارحانی چون الهی قمشه‌ای و فیض‌الاسلام موجود است که هر یک در حد توان خود بر توضیح این صحیفه الهی همت گماشته‌اند. یکی از شرح های عالمانه بر صحیفه سجادیه، شرحی از آیت الله حسن ممدوحی است که انتشارات بوستان کتاب قم منتشر کرده است؛ کتاب «شهود و شناخت، ترجمه و شرح صحیفه سجادیه» سلسله گفتارهای آیت الله حسن ممدوحی کرمانشاهی درباره شرح دعاهای صحیفه سجادیه است که در طول چند سال از رادیو و خصوصا رادیو معارف پخش شده است.

شیوه کار نویسنده در این مجموعه چنین است که در ابتدا هر یک از دعاهای صحیفه سجادیه به فرازهای چندگانه تقسیم  و پس از ترجمه، شرحی مختصر و نکاتی که به نظر نویسنده برجسته‌تر استف بیان شده است. غالب مطالب طرح شده در شرح صحیفه سجادیه، با سعی در ساده‌نویسی، از قرآن کریم، تفسیر‌ها و کتاب‌های روایی، عرفانی و فلسفی مرجع، مانند: تفسیر المیزان، نهج‌البلاغه، اسفار، شفا، فصوص الحکم، فتوحات مکیه، تمهید القواعد برگرفته، تنظیم و تبیین شده است.

در این مجموعه بیش از 3700 لغت و اصطلاح، ترجمه شده و شارح در ترجمه متن ادعیه، سعی کرده است به معنا، مقصد و مرام امام چهارم حضرت زین العابدین علیه السلام توجه داشته باشد؛ به باور آیت الله ممدوحی، ترجمه لغات و چینش آن‌ها در کنار یکدیگر، آفت بزرگی است که چه بسا موجب دور شدن از مقصد می‌شود. از این‌رو ایشان گاه افزون بر یک ساعت درباره لغتی تأمل کرده است تا معنای نزدیک به افق دعا را پیدا کند.

آن چه در موضوع دعا مهم است، طلب از خدای متعال و برقراری رابطه با پروردگار با آن است؛ چه با زبان قلب باشد و چه با زبان سر – که ترجمان قلب است – و چه با زبان تکوین.

صحیفه سجادیه، دایرة المعارف اسرار توحیدی، مکارم اخلاق و دستورهای تربیتی معصومان علیهم السلام است که همگی به صورت دعا بیان شده است. هدف این گونه دعاها تنها به جا آوردن یک عمل مستحب نیست، بلکه خواندن برای عمل کردن است. مثلا امام علی بن الحسین (ع) درباره تربیت فرزند دستور داده است که پدران برای فرزندان خود دعا کنند و به آنان توجه خاص داشته باشند و گمان نکنند که وظیفه والدین فقط تهیه غذا، لباس، مسکن، دارو و آموزش علوم ضروری است؛ بلکه باید به روش تربیتی آنان توجه ویژه داشت و در عین حال، بیان شده که فرزند ایده‌آل چگونه فرزندی است و دستور العمل تربیت و نگهداری فرزندان به خوبی تبیین شده است. در مورد دیگر، به نظام حکومتی اسلام و درخواست انسجام و واداشتن امت برای دفاع از حریم مقدس کشورهای اسلامی اشاره شده است. امام سجاد علیه السلام در این باره دعایی مخصوص مرزداران و حافظان نظام دارد که «دعای بیست و هفتم صحیفه سجادیه» است و نسبتاً مفصل و طولانی است. ایشان در این دعا به مردم هشدار داده است و آنان را به آمادگی برای حفظ کیان اسلام وا می‌دارند. امام زین العابدین علیه السلام این آموزه‌های نظامی را نه برای کشورگشایی و سلطه بر مظلومان و تاختن بر بیچارگان می‌خواهد، بلکه برای دفاع از حق و حفظ شئون اسلام و مسلمان‌ها و پیشبرد اهداف هدایت‌گر اسلام می‌بیند و به مستضعفان جهان امید داده، آنان را از یأس و نومیدی دور می‌دارد که بدانند خدا به یاد آنان است.

از ویژگی های این مجموعه آن است که خوانندگان می‌توانند برای اطلاع اجمالی از معارف بلند صحیفه سجادیه به «پیش‌درآمد» دعاهای این شرح، که پیش از شرح فرازهای هر یک از دعاها ذکر شده است و نیز به فهرست عناوین دعاها رجوع کنند و به طور گذرا به مفاهیم بلند این کتاب سترگ توجه کنند و تا حدودی به ابعاد گوناگون مطالب مطرح شده در این سرچشمه عظیم پی برند و آن گاه به مطالعه شرح دعاها بپردازند.

آیت الله ممدوحی در جلد یکم مقدمه طولانی درباره نیایش از دیدگاه عقل و شرع نوشته است که در این مقدمه این عناوین به چشم می خورد: تعریف، ضرورت، اقسام، ارکان، آثار و فوائد، موانع و زبان دعا.

در این جلد از کتاب شهود و شناخت، دعاهای یکم تا سیزدهم صحیفه سجادیه ترجمه و شرح داده شده است. برای نمونه، عبارت 13 دعای ششم صحیفه سجادیه، درباره ایجاد امنیت معنوی در جامعه اسلامی در جلد اول این مجموعه،  چنین شرح داده شده است: «درخواست ششم امام سجاد علیه السلام در پایان این فراز از دعای شریف، بزرگ‌ترین دلیل است بر آن‌که آیین مقدس اسلام در مدیریت خود از سیاستی پویا حمایت می‌کند که امنیت باید در جامعه انسانی و در طول تاریخ حیات او و از باطن خود آن پا بگیرد و خود را حفظ کند. این دین آن چنان امت را تربیت می‌کند که هر نوع شکاف و ناهماهنگی را مسدود کرده و نظام خود را از فروپاشی نگاه می‌دارد و اختلاف طبقاتی را به طور طبیعی بر می‌چیند، بدون آن که کم‌ترین تصرفی که طبیعت انسان‌ها آن را نمی‌پذیرد و بر خلاف فطرت است، انجام دهد؛ چرا که سیاستمداران بسیار به جراحی‌های ناموزون دست می‌زنند؛ گاه به تساوی در حقوق حکم می‌کنند؛ گاه با تفرقه‌افکنی میان افراد جامعه حاکمیت خود را ادامه می‌دهند، یا سیاست بی‌خبری را بر جامعه تحمیل می‌کنند و این بی‌خبری را گاه با جهل آن‌ها و هنگامی با اجمال‌گویی و گاهی با فراهم کردن بساط عیاشی و فجور فراهم می‌آورند و یا آن که سیاست بقای نسل برتر و از بین بردن نسل‌های ضعیف را پیش می‌گیرند. همه این سیاست‌ها، شوم و بر خلاف فطرت و خواست سرشت بشری است. ولی امام سجاد علیه السلام در این فراز از دعا دستور می‌دهد که از خدا بخواهیم گمراهان را ارشاد کند؛ یعنی به نصحیت و پند و اندرز تنها اکتفا نکنند، بلکه آنان را رشد دهند، ناتوانان را کمک کنند و گرفتاران را نجات دهند. با بررسی بی‌حاصل ماندن جامعه‌ها و دلیل مرگ معنوی و سیاسی جامعه‌ها خواهیم دید که علت همه این ناهنجاری‌ها عبارت از گمراهی، جهل، فقر در امور مالی، بی‌بند و باری، مجامله و خیانت سردمداران و پیش آمدهای فاجعه‌آمیز دیگری است که همگی موجب واماندگی انسان‌ها می‌گردد و اگر جهل و فقر و فلاکت از جامعه‌ای رخت بربندد، آن جامعه به برتری دست خواهد یافت».

سرآغاز این مجموعه مزین به مرقومه حضرت آیت الله عبدالله جوادی آملی است؛ این مرجع تقلید متأله در پیش گفتار، پس از بیان مقدمات هفتگانه درباره اهمیت توسل و دعاهای صحیفه سجادیه، تلاش استاد ممدوحی را چنین ارج می نهد: «به شکرانه اقدام محقق بارع جامع معقول و منقول، صاحب علم صائب و عمل صالح، جناب آقای حاج شیخ حسن ممدوحی کرمانشاهی _ دامت معالیه _ به شرح صحیفه سجادیه حضرت علی بن الحسین السجاد علیه السلام مشتاقانه و مفتاقانه به تدوین این مقدمه وجیز موفق شدم؛ فاتحه کتاب خدا و خاتمه دعوای بهشتیان حمد خداست».

کتاب «شهود و شناخت، ترجمه و شرح صحیفه سجادیه» سلسله گفتارهای آیت الله حسن ممدوحی کرمانشاهی با پیش گفتار حضرت آیت الله عبد الله جوادی آملی درباره شرح دعاهای صحیفه سجادیه را انتشارات بوستان کتاب قم در 4 جلد در اختیار صحیفه پژوهان قرار داده است. 

گفتنی است، در تیرماه سال جاری مراسم رونمایی کتاب ترجمه و شرح نهج البلاغه با عنوان "آیین خرد و عرفان" و کتاب "شناخت و شهود" اثر آیت الله ممدوحی در خبرگزاری رسا برگزار شد.