شماره 56 فصلنامه «اخلاق» منتشر شد

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، پنجاه و ششمین شماره فصلنامه علمی ـ پژوهشی «اخلاق» به صاحب امتیازی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم شعبه اصفهان با مدیرمسؤولی محمد قطبی جشوقانی و سردبیری حبیب رضا ارزانی منتشر شد.

در این فصلنامه در 6 مقاله و در 164 صفحه منتشر شده است و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است:

راستگویی و تربیت در دوران کودکی و نوجوانی

نرگس سجادیه

چکیده: راستگویی در مقام یکی از ارزش‌های کلان اخلاق انسانی، در فرهنگ‌های مختلف تأیید شده و فارغ از تعینات مختلف ملی، مذهبی و فرهنگی، دغدغه طرفداران اخلاق از هر سنخ بوده است. در این میان، رویکردهای تربیتی ناظر بر نهادینه‌سازی راستگویی، مهم و البته تا حدی مبهم و مجمل بوده‌اند. نوشتار حاضر در پی آن است تا ارتباط راستی و تربیت را از دو منظر مختلف برقرار سازد. در منظر نخست، تربیت با هدف راستگویی صورت می‌پذیرد و در پی آن است تا راستگویی را در مقام هدفی تربیتی محقق سازد. در منظر دوم، راستگویی در مقام ضابطه‌ای نظام‌بخش، در پی آن است تا نظر و عمل تربیتی را به‌گونه‌ای سامان بخشد که مطابق با واقع باشد. در بخش نخست، هفت راهبرد برای نهادینه‌سازی راستگویی پیشنهاد شده است که بعضی بر سامان‌بخشی به فضای تربیت ناظرند و بعضی بر خود متربی. ازجمله این راهبردهای روشی می‌توان به ایجاد فضای امن روانی، الگوپردازی ناظر بر راستگویی، تقویت حقیقت‌جویی و تکیه ‌بر شواهد، تقویت حساسیت اخلاقی به دروغ و تقویت استدلال‌ورزی اخلاقی اشاره کرد. در بخش دوم نیز درباره دو استعاره از تربیت در مقام استعاره‌های دور از واقعیت بحث شده و تعامل ناهم‌تراز، توصیفی واقع‌گرایانه از رابطه مربی و متربی به‌شمار آمده است.

صداقت در عرصه تبلیغ دین؛ بررسی چند چالش اخلاقی

مهدی فصییحی رامندی

چکیده: بی‌تردید اساسی‌ترین کارکرد نهاد تبلیغ دین، رساندن صادقانه پیام دین به جامعه دینداران است. ایفای این کارکرد گاهی با چالش یا دوراهی‌های اخلاقی مواجه می‌شود و مبلّغ را بر سر دو یا چند راهی تصمیم‌گیری اخلاقی قرار می­دهد. مقاله پیش رو با هدف بررسی شماری از مهم­ترین چالش‌های صداقت در عرصه تبلیغ دین سامان یافته است. برای دست‌یابی به این هدف به مهم‌ترین متون و منابعی که در زمینه تبلیغ دین نوشته شده است، مراجعه شد و درباره محتوای آن‌ها تحلیل کیفی انجام گرفت. یافته‌های این تحقیق نشان داد تبلیغ صادقانه اساساً گاهی با منافع شخصی مبلّغ در تعارض قرار می‌گیرد، گاهی جذب حداکثری مخاطبان، صداقت در تبلیغ را به مخاطره می‌اندازد، در بعضی مواقع نیز ضعف در شایستگی‌ها و صلاحیت‌های مبلّغ مانع تبلیغ صادقانه می‌شود و درنهایت، نگرش جزئی مبلّغ به دین نیز ممکن است از دلایل ضعف صداقت در تبلیغ دین باشد.

روان‌شناسی دروغگویی: انگیزش، همبسته‌های شناختی، بسترها و راه اصلاح

حجت الله آزاد

چکیده: با وجود مذمت شدید، دروغگویی پدیده‌ای شایع است. انگیزه افراد برای دروغگویی چیست؟ همبسته‌های شناختی هنگام و بعد از دروغگویی چیست؟ بسترهای شکل‌گیری دروغ چیست و چگونه می‌توان از شیوع آن جلوگیری کرد؟ این پژوهش، با نگاهی روان‌شناختی، در پی پاسخ‌گفتن به پرسش‌های بالاست. نتیجه بررسی مطالعات روان‌شناختی حاکی از این است که افراد با انگیزه‌های مختلفی مرتکب دروغ می‌شوند. این انگیزه‌ها را می‌توان در قالب کلی منافع مادی یا روان‌شناختی برای خود فرد یا دیگران معرفی کرد؛ منافع مادی مانند پول و دیگر منافع محسوسی چون کسب شغل، و منافع روان‌شناختی مانند دوری از خجالت، رعایت ادب و خدشه‌دار نکردن احساسات دیگران. از منظر شناختی، افراد هنگام دروغگویی (در مقایسه با راستگویی)، به تلاش شناختی بیشتری نیاز دارند و گاهی بعد از دروغ‌گفتن به دروغ خود باور پیدا می‌کنند. بسترهایی چون محیط نامناسب و خودپنداره غلط به شکل‌گیری دروغ کمک می‌کنند. مقابله با دروغگویی نیازمند دو گام شناختی و عملی است؛ در گام نخست، با مطالعه این پدیده، به شناخت درستی از آن دست می‌یابیم و در گام دوم، باراه‌هایی مانند ایجاد یادآورهای اخلاقی در موقعیت‌های وسوسه‌کننده، مانع دروغ‌گفتن می‌شویم. دست‌مایه این پژوهش، آثار و مطالعات روان‌شناختی درباره دروغگویی است. براین‌اساس، پژوهش حاضر بر روش اسنادی مبتنی است و به تناسب، شکل توصیفی یا تحلیلی به خود می‌گیرد.

منشوری صحیح برای تحقیقات رسانه‌ای با تأکید بر صداقت اخلاقی

سیدمهدی سلطانی رنانی

چکیده: امروزه با توجه به گستردگی نقش رسانه‌های جمعی و کارکرد ویژه آن‌ها در شکل‌دهی افکار عمومی و به‌تبع، تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی مسئولان و نیز با توجه به وجود زمینه‌های انحرافات اخلاقی فعالان این عرصه، ارائه منشوری صحیح برای تحقیقات رسانه‌ای، براساس رعایت صداقت اخلاقی و تحقق سلامت رسانه‌ای، ضروری به‌نظرمی‌رسد. افزون‌براین، رسانه‌ها نه‌تنها بر تک‌تک مردم تأثیر می‌گذارند، بلکه آموزه‌ها و عملکرد آن‌ها بر روابط میان افراد جامعه نیز مؤثر است. در این مقاله، شاخصه‌های هنجاری رسانه برای گسترش صداقت اخلاقی، وامدار اصول اخلاقی برگرفته از جهان‌بینی و نظام ارزشی اسلام و شامل بایدها و نبایدهای رفتاری در حوزه مأموریت حرفه‌ای است که رویکرد اصلی منشور رسانه‌ای را برای محققان عرصه رسانه نمودار می‌سازد. نگارنده در این مقاله بر آن است تا علاوه بر تبیین مفهوم و اهمیت صداقت اخلاقی و مفروضات بنیادی نظام هنجاری اسلام در سلامت رسانه، بایدها و نبایدها (یا الزامات اخلاقی) رسانه ملی را در رعایت صداقت و تحقق سلامت  رسانه‌ای به‌شکل منشوری صحیح برای تحقیقات رسانه‌ای برشمارد. روش تحقیق در این مقاله توصیفی – تحلیلی، با رویکرد کاربردی و مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای است. مهم‌ترین نتیجه این تحقیق آن است که توجه به کاربرد منشور صحیح  رسانه‌ای نشان می‌دهد که اولاً، در استفاده از رسانه‌ها و بهره‌مندی صحیح از آن‌ها باید هدف معقولی وجود داشته باشد و مخاطبان هنگام استفاده از این فضا همواره باید به سلامت جسمی، روحی و اخلاقی خود توجه داشته باشند؛ ثانیاً، بنابر ضرورتی کاملاً منطقی، سیاست‌گذاری‌های رسانه‌ای باید با راهبرد فرهنگی و اخلاقی کشور متناسب باشند تا در تحقق صداقت پایدار اخلاقی  سودمند و کارآمد باشند. بنابراین، آموزش فرهنگی و مبتنی بر جامعه‌پذیری  سواد رسانه‌ای برای همه قشرهای جامعه، مخاطبان رسانه و مسئولان اجرایی   این عرصه لازم است.

مفهوم‌شناسی دروغ از نگاه اندیشمندان مسلمان و غربی (گفتگو با دکتر علی‌اکبر تیموری)

مجید جعفریان؛ علی اکبر تیموری فریدنی

چکیده: بی‌تردید، دروغ از مهم‌ترین رذائل اخلاقی است و در مقابل آن صداقت و راستی قرار دارد. همواره، هم در جهان شرق و هم در جهان غرب، اندیشمندان بسیاری (اعم از ایدئولوژیست‌های دینی و غیردینی) صداقت را یک حقیقت انسانی برشمرده، از آن دفاع کرده و در نصایح و لطائف اخلاقی، پیروان خود را از دروغ برحذر داشته‌اند. با این حال، پژوهش‌های گسترده‌ای با رویکردهای مختلف دینی، فلسفی و معرفت‌شناختی، جامعه‌شناختی و روان‌شناختی درباره مفهوم‌شناسی دروغ انجام و استدلال‌های متعددی برای آن ارائه شده است. آنچه در این گفتگو درباره آن سخن می‌رود، مفهوم‌شناسی دروغ از نگاه اندیشمندان غربی و اسلامی و اثبات همخوانی هر دو نگاه درباره این مفهوم است. این گفتگو با رویکردی مقایسه‌ای نشان می‌دهد با تحولی که در قرن بیستم در معنی دروغ ایجاد شده است، هم غربی‌ها و هم اندیشمندان اسلامی، قصد فریب را در معنی دروغ دخیل ندانسته‌اند. غربی‌ها برای اثبات مدعای خود به واژه اظهارکردن و اندیشمندان اسلامی به واژه‌ اخبار/ گزارش‌دادن استناد کرده‌اند. وجه مشترک دو دیدگاه این است که هر دو واژه و تبیین ارتباط معناشناختی آن‌ها با دروغ، مفاهیم شوخی، لطیفه، طنز و تئاتر را به‌خوبی از گستره معنایی دروغ خارج می­ کنند.

معرفی و نقد کتاب: پشت پرده ریاکاری؛ چگونه به هر کس دروغ می‌گوییم، به‌ویژه به خودمان

حسن بوسلیکی

چکیده: «پشت پرده ریاکاری» عنوان کتابی از دَن آریلی است. آریلی در این کتاب تلاش کرده با ارائه شواهد تجربی فراوان نشان دهد «مدل ساده بزه خردمندانه» نمی‌تواند رفتارهای فریبکارانه ما را به‌خوبی توضیح دهد. براساس این مدل، افراد در هر موقعیت طبق تحلیل عقلانی و محاسبه هزینه - فایده، دست به بزه می‌زنند. فرد، سود و زیان حاصل از ارتکاب عمل مجرمانه را می‌سنجد و چنانچه سود عمل از زیان آن بیشتر باشد، به آن اقدام می‌کند. آریلی بر این باور است که محاسبه هزینه - فایده در کنار تصویری که از خودمان به‌عنوان انسان اخلاقی داریم، تعیین‌کننده میزان فریبکاری ماست. محاسبه هزینه - فایده ما را به فریبکاری حداکثری فرامی‌خواند، اما ما به‌اندازه‌ای فریبکاری می‌کنیم که تصویر اخلاقی که از خودمان داریم، زیاد مخدوش نشود. عاملی که موجب می‌شود در ضمن فریبکاری، تصویر اخلاقی خودمان را حفظ کنیم، «قصه‌بافی» است. قصه‌بافی به ما کمک می‌کند فریبکاری خود را توجیه کنیم و به‌نوعی از درگیری با وجدان رهایی یابیم.در نوشتار حاضر، کوشش کرده‌ایم ضمن ارائه خلاصه‌‌ای از محتوای کتاب، ادعاهای نویسنده را نقد و بررسی کنیم. آزمایش‌های متعددی که آریلی برای اثبات ایده خود ترتیب داده است، در انتقاد از مدل ساده بزه خردمندانه موفق‌اند، ولی برای اثبات مدل خود وی بسنده نیستند؛بعضی از نتایج این آزمایش‌ها قابل‌تفسیرند و صراحتی در ادعای وی ندارند. البته برخی ادعاهای فرعی او با همین آزمایش‌ها به‌خوبی تأیید شده‌اند.