معرفی ۳۵ قاعده کاربردی فقهی سیاسی برای کارگزاران نظام

به گزارش خبرنگار سرویس کتاب و نشر خبرگزاری رسا، فقه سیاسی، تمامی پاسخ­ هایی است که فقه به سؤال های سیاسی عصر و زمان می دهد، همچون دیدگاه فقه درباره انتخابات، تفکیک قوا، مشروعیت و جایگاه دستگاه اجرایی و...، همه در محدوده فقه سیاسی است؛ بنابراین، فقه سیاسی، شامل نظام سیاسی، فلسفه سیاسی و اندیشه سیاسی می شود.

گاهی مسائل فقه سیاسی مربوط به اصول و قواعدی است که بر اساس آن قواعد اندیشه سیاسی شکل خواهد گرفت؛ بنابراین فقه سیاسی شامل آن دسته از مباحث حقوقی اسلام می ­شود که عناوینی چون حقوق اساسی، مفاهیم سیاسی و حقوق بین الملل و نظایر آن مطرح می شود.

كتاب قواعد فقه سياسي اثر حجت الاسلام روح الله شريعتي از مجموعه كتاب هايي است كه پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي منتشر كرده و همان گونه كه از عنوان كتاب بر مي آيد، قواعد فقه سياسي محور مباحث آن است. بحث از قواعد در فقه، يكي از جنجالي ترين و مبنايي ترين مباحث است؛ به همين خاطر، اين مبحث در فقه سياسي نيز داراي گستره و موضوعات متعدد و در عين حال بحث برانگيز خواهد بود.

وی از سال 62 به حوزه علمیه قم وارد شده است و مدرک سطح چهار حوزوی و مدرک کارشناسی ارشد حقوق بین­الملل دانشگاهی دارد. وی از سال 75 به کار پژوهش وارد شده و پژوهش ها و مقالاتی در مباحث فقه سیاسی تدوین کرده است؛ به همین دلیل خبرنگار سرویس کتاب و نشر خبرگزاری رسا با حجت الاسلام روح الله شریعتی در شصت و هفتمین دیدار با صاحب قلم هم کلام شد تا از روند نگارش تا نشر این کتاب خواندنی آگاهی یابیم؛

 رسا ـ لطفا اندکی درباره کتاب ها و مقالاتی تا کنون نگاشته اید توضیح دهید.

 تخصص بنده مباحث حقوق بین الملل و مباحث سیاسی حقوق است، از این رو وارد مباحث فقه سیاسی شدم و تاکنون آثار متعدد و ده اثر از بنده تا به حال چاپ شده است؛ مانند مباحث اندیشه سیاسی علما، و حقوق و وظایف غیرمسلمانان و سه کتاب کار کرده ام که استقبال دانش پژوهان و دانشگاهیان را در پی داشته است و در حال حاضر پژوهش و تدوین کتاب­ هایی درباره بحث های حقوق سیاسی بشر، سازمان های بین المللی از نگاه فقه و مباحثی از این قبیل هستم که برخی از آنها در مراحل پایانی کار و در شرف چاپ و بعضی در حال انجام است.

رسا ـ درباره کتاب قواعد فقه سیاسی بیشتر توضیح بدهید که چند فصل دارد، محتوای آن چیست و آن را با چه هدفی نوشته اید؟

قواعد فقه سیاسی در اوایل دهه هشتاد، تألیف شده که نخستین چاپ آن در سال 87 منتشر شد؛ بیشتر بحث در این زمینه بود که از قواعد فقهی موجود چه قواعدی در مباحث سیاست و حکومت به ما کمک می کند.

قاعده فقهی به معنای حکم کلی است که با مستندات شرعی ثابت شده و قابل انطباق بر اجزا و مصادق بیرونی به وسیله مکلفان است؛ یعنی تحت هر شرایطی عموم مکلفان می توانند از یک قاعده فقهی استفاده کنند و حکم شرعی را به دست بیاورند، بدون اینکه لازم باشد برای به دست آوردن حکم شرعی به مجتهد رجوع کنند.

به همین خاطر در مباحث سیاسی خیلی کاربرد زیادی دارد؛ چون اولاً، در مباحث سیاسی سرعت در به دست آوردن آن حکم لازم است؛ گاهی بعضی با مباحث امنیتی، سیاست خارجی و از این موارد روبه رو می شوند که باید در همان جلسه تکلیف روشن شود و اگر قاعده فقهی به دست کارگزار نظام اسلامی بدهیم که طبق آن قاعده عمل کند، دیگر از هر مشکلی در پیداکردن مباحث احکام شرعی مبراست.

این کتاب با این هدف نوشته شده است که به دست کارگزاران نظام قواعدی داده شود که بتوانند در عمل از آن قواعد استفاده کنند.

در این کتاب درباره ۳۵ قاعده بحث شده است؛ البته بخش اول آن بحث قواعد بعد از کلیات و بحث قواعد عام است که در هر بحثی مانند مباحث سیاسی، امنیتی و اقتصادی، می ­تواند از این قواعد استفاده کرد.

بخش بعد آن قواعد خاصی در موضوعات مختلف است، مانند مباحث قواعدی که به مباحث اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، قضایی و امنیتی مربوط است که تقریباً قواعد به صورت موضوعی، تقسیم و در هر قاعده ای سعی شده است که نظم آن در این کتاب رعایت شود.

در هر قاعده ای چهار بحث اصلی وجود دارد: اولاً، این قاعده به چه معناست و چه تعریفی دارد؛ ثانیاً، دلایل و مستندات شرعی این قاعده چیست و آیا این قاعده در شرع اسلام ثابت شده یا ثابت نشده است؛ ثالثاً، گستره این قاعده چه مباحثی را فرا می­ گیرد و تا چه حد از احکام را می ­توان به کمک این قواعد استخراج کرد و چهارمین بحث نیز کاربرد قواعد است؛ در کاربرد قواعد سعی کرده ام به طور ملموس نمونه های کاربردی را بیاورم؛ مثلاً بگویم در قاعده نفی سبیل در این زمینه می توان از آن به صورت یک قاعده استفاده و از آن حکم استخراج کرد.

در بحث کاربرد آن هم سعی شده است که از کتاب های معتبر در مباحث فقه سیاسی و مباحث فقهی؛ استفاده و کاربرد قاعده در مباحث سیاست و حکومت بیان شود.

البته نمی شود گفت که فقط قواعد فقه سیاسی همین ۳۵ قاعده است؛ قواعد دیگری هم هست که شاید بتوان ادامه این بحث را به قواعد دیگری ادامه داد.

همچنین بسیاری قواعد وجود دارد که در مباحث عام فقه از آنها استفاده می شود و در اصطلاحات رایج فقها، بعضاً می توان از آنها کاربرد سیاسی استخراج کرد، مثلاً قاعدهای که تا حالا در مباحث طهارت و صلاة به کار رفته، ممکن است که اطلاق آن قاعده در مباحث سیاسی هم ورود پیدا کند و بتوان از آن در این زمینه استفاده کرد.

البته در این کتاب کمتر از این نوع قواعد پیدا می شود و بیشتر قواعدی که بیشترین استفاده سیاسی را می توان آز آنها داشت و از آنها می توان استفاده کرد، تعریف شده و توضیح داده شده است؛ اما در آینده می توان قواعد دیگری را هم از فقه استخراج کرد که ممکن است کاربردهایی در مباحث سیاسی داشته باشد.

رسا ـ بازخورد این کتاب در جوامع علمی و نقد و معرفی آن چگونه بوده است؟

همان سال اولی که کتاب قواعد فقهی که چاپ شد، نقد کتاب برگزار شد که دو نفر از فرهیختگان حوزوی و دانشگاهی این کتاب را نقد کردند.

همچنین در مجامع علمی و دانشگاهی، به ویژه مقاطع فوق لیسانس و دکتری که مباحث فقه سیاسی کار می کنند و قواعد فقه سیاسی دو واحد درسی آن مقطع است، از این کتاب استفاده شده است و بسیاری از استادان دانشگاه که در این رشته ها تدریس دارند، مراجعه به این کتاب دارند و آن را برای واحد درسی یا منبعی برای پایانامه های تحصیلی معرفی می کنند.

 البته اخیراً یکی از مؤسسات لبنان چاپ عربی این کتاب را با عنوان «القواعد الفقهیه السیاسه» به عهده گرفته که تاکنون به دست من نرسیده است.

 رسا ـ به ۳۵ قاعده و کاربردها و مثال هایشان اشاره کرده اید؛ ممکن است یک نمونه را برای ما توضیح دهید؟

مثلاً بحث تألیف قلوب یک قاعده فقهی است که از آیه شریف «المؤلفة القلوب» گرفته شده است و فقها هم تألیف قلوب غیر مسلمانان یا مسلمانان ضعیف الایمان را ذکر کرده و حتی گفته اند که می توان از زکات مال برای تألیف قلوب استفاده کرد و  کمک هایی که یک کشور اسلامی می تواند به کشورهای غیر مسلمانان دیگر برای تألیف قلوبشان بکند، برای اینکه دل هایشان به طرف دین بیاید، جزء همین قاعده است.

امروزه و به ویژه در سازمان های بین المللی کشورهای اسلامی نیاز دارند که کشورهای دیگر و سازمان های بین المللی به حمایت از آنها بپردازند.

پس، ممکن است که کشور اسلامی بتواند در عرصه های مختلف به کشور دیگری کمک کند؛ در مباحث سیاسی یا مباحث قضایی هم همین طور است؛ البته وقتی فقها درباره تألیف قلوب بحث می کنند، بیشتر درباره مرزهای کشورهای اسلامی است که حفاظت آنها را مرزداران به عهده دارند، یا درباره کفاری که سر مرز هستند، از این قاعده بیشتر استفاده کرده اند. امروزه هم مباحث مختلفی در دنیا هست؛ مانند مباحث حقوق بشر دوستانه، که می توانیم با عنوان تألیف قلوب به آنها بپردازیم؛ همانند جاهایی که سیل و زلزله آمده است و به کمک نیاز دارند و کشورهای اسلامی می توانند به آنها کمک کنند؛ البته در صورتی که توان کمک باشد و بتوان کمک کرد.

این هم در قاعده تألیف قلوب قرار می گیرد و با این تألیف قلوب دل غیرمسلمانان یا مسلمانان ضعیف الایمان به طرف آن حاکمیت اسلامی گرایش می یابد و آنها هم در صحنه بین الملل می توانند مدافع ما باشند و به ما کمک کنند.

رسا ـ پژوهش بعدی که در دست دارید چیست؟

اخیراً پژوهش های کتاب «حقوق سیاسی بشر از نگاه فقه» تمام شده و در شرف چاپ است، که در این کتاب چندین عرصه بحث آزادی بیان و عقیده، بحث مشارکت سیاسی، بحث حقوق اقلیت ها، بحث حمایت از انجمن ها، حق تشکیل و تأسیس انجمن ها و احزاب بررسی شده است.

پژوهش بعدی که تقریباً دو سوم کار انجام شده است، مباحث «سازمان های بین المللی از نگاه فقه» است؛ تخصص بنده سازمان های بین المللی و حقوق بین الملل است، در این اثر فقه و سازمان های بین المللی؛ چه ماهیت سازمان های بین المللی از نگاه فقه و چه ارتباطات کشور اسلامی با سازمان های بین المللی، بحث شده که در شرف ارزیابی است.

بحث بعدی قواعد کارآمدی نظام است که می توان گفت درباره این موضوع هم تا حدودی بحث شروع شده است اما در اواسط پژوهش های آن هستم.

رسا ـ در صدر اسلام هم این نگاه بین المللی بوده است؟

می توان گفت که این نگاه بین المللی بوده است؛ آنجا که خدا به پیامبر می فرماید: «قل یا اهل الکتاب تعالوا الی کلمة سوا، بیننا و بینکم»؛ بیایید روی یک نقطه مشترک با هم جمع شویم؛ یعنی اتحاد خداپرستان را نگاه کنیم که در کل دنیا خداپرستان و موحدان به ادیان ابراهیمی معتقد هستند.

مسیحیت، یهودی ها، مسلمانان، قسمت اعظم جهان را تشکیل می دهند و این ندای قرآن امروز هم وجود دارد؛ از آن زمان، پیامبر به دنبال این بود که در مباحث مختلف جامعه حتی با غیر مسلمانانی که در کشور اسلامی وجود داشتند، با اینها ارتباط داشته باشد.

 از این رو، میان اهل کتاب و غیر اهل کتاب ارتباطاتی بوده و نگاه بین المللی آن زمان هم بوده، اما این اصطلاح از آن زمان وجود نداشته است؛ چون اصطلاح مرزبندی و تقسیمات کشورها و ملت ها به معنای امروزی از قرن هفدهم تشکیل شده است؛ اما امت جهانی اسلام و برادری مسلمانان با یکدیگر و «دارالاسلام» و «دارالکفر» از مباحثی است که در مباحث حقوق بین الملل اسلام مطرح می شود./998/

تهیه و تنظیم: میثم صدیقیان