تولید علوم انسانی اسلامی از حوزه علمیه پایه ­گذاری می ­شود

به گزارش خبرنگار سرویس کتاب و نشر خبرگزاری رسا، حجت الاسلام حسن پناهي‌آزاد، دوره سطح سه تخصصی کلام اسلامی را در مؤسسه امام صادق(ع) تحت اشراف حضرت آیت الله سبحانی طی کرده است. همچنین وی سال 87 در دوره دکتری دانشگاه معارف در گروه مبانی نظری اسلام پذیرفته شده و در سال 91 از رساله خود را با عنوان «نسبت نفس و معرفت در حکمت صدرایی و تاثیر آن بر معادشناسی» به راهنمایی استاد خسروپناه و مشاوره استاد حسین زاده یزدی و استاد سلیمانی امیری دفاع کرده است.

همچنین، وی از سال 93 به عضویت هیأت علمی گروه مبانی نظری اسلامی درآمده و از سال 95 مدیر گروه پژوهشی مبانی نظری اسلام بوده و اکنون در معاونت پژوهشی دانشگاه مشغول خدمت است. از این رو، خبرنگار سرویس کتاب و نشر خبرگزاری رسا با حجت الاسلام حسن پناهی آزاد هم کلام شد تا از روند فعالیت­ های پژوهش­ی و آثار و کتاب ­های تدوین شده در دانشگاه معارف اسلامی آگاهی یابیم:

رسا ـ  ضمن سپاس از شما، بفرمایید در حال حاضر در دانشگاه معارف اسلامی چند گروه پژوهشی به فعالیت علمی مشغول هستند؟

با تشکر از بزرگواری و اهتمام عزیزان خبرگزاری رسا که در سنگر رسانه به ابلاغ معارف وحیانی قرآن و اهل بیت علیهم السلام و دفاع از آرمان­ های تشیع و انقلاب اسلامی فعالند.

دانشگاه معارف در بدو تاسیس در سال 1384، دارای یک رشته یعنی «مدرسی معارف اسلامی» با پنج گرایش بود: اخلاق اسلامی، انقلاب اسلامی، تاریخ و تمدن اسلامی، معارف قرآن و حدیث و مبانی نظری اسلام. در کنار این پنج گرایش، پنج گروه پژوهشی با همین عنوان‌ها نیز شکل گرفته؛ آغاز به کار کردند. امروزه همین پنج گروه پژوهشی، فعال و به تولید دوگونه آثار درسی و کمک درسی در کنار پنج نشریه علمی متناسب با عنوان خود مشغول هستند. عناوین نشریه­ ها پژوهش‌نامه اخلاق، مطالعات انقلاب اسلامی، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، مطالعات تفسیری و اندیشه نوین دینی است.

رسا ـ لطفا درباره اعضای هیأت علمی دانشگاه معارف اسلامی و پژوهشگرانی که با آنها در ارتباط هستید و پژوهشگران و استادان شاخص دانشگاه توضیح دهید.

این دانشگاه در حال حاضر بیست نفر عضو هیأت علمی تمام وقت و کمتر از ده نفر استاد هیأت علمی پاره وقت  دارد که این استادان علاوه بر فعالیت آموزشی، با معاونت پژوهشی نیز در قالب تولید، ارزیابی و نقد آثار اعم از کتاب و مقاله همکاری دارند. گروه ­های پژوهشی یادشده، با شمار بالایی از محققان همکارند و استادان همکار با این بخش به پژوهشگران و استادان هیأت علمی یادشده محدود نیست. شماری از استادان معارف اسلامی دانشگاه‌های کشور هم با این معاونت، هم در تألیف و هم ارزیابی و نقد آثار همکاری فعال دارند، به طوری که برخی کتاب­ ها حاصل تدریس این بزرگواران در کلاس‌های معارف دانشگاه‌هاست؛ بنابراین، مجموعه معاونت پژوهشی دانشگاه به تناسب فعالیت­ های مختلف در راستای تولید آثار در گروه‌های پژوهشی، با قریب ­صد نفر از صاحب­ نظران از محققان و استادان اصحاب قلم مرتبط است.

از استادان شاخص می­ توان در گروه اخلاق، استاد آذربایجانی، استاد دیلمی و استاد احمد حسین شریفی؛ در گروه انقلاب اسلامی، دکتر منوچهر محمدی و دکتر مصطفی ملکوتیان؛ در گروه تاریخ و تمدن، دکتر بیات و استاد بزرگوار مهدی پیشوایی؛ در گروه معارف قرآن و حدیث، استاد محمدعلی رضایی اصفهانی و استاد سیدرضا مودب و در گروه مبانی، استاد خسروپناه، استاد واعظی را نام برد.

 رسا ـ چه نوع طرح‌هایی در گروه‌های علمی دانشگاه انجام شده است؟

همه پروژه‌های تحقیقاتی این دانشگاه در راستای مأموریت دانشگاه، یعنی تولید محتوا برای دانشجویان و استادان معارف اسلامی دانشگاه‌های کشور است و این دروس در حال حاضر برای دانشجویان کارشناسی اجرا می شود؛ از این رو، متون درسی، با رعایت ویژگی‌های لازم در متون آموزشی در سطح متناسب با دانشجو است اما متون کمک درسی، چون نوعا برای بهره‌برداری استادان معارف است، ممکن است دارای سطوح و شیوه تخصصی باشد. بر این اساس، منابع کمک آموزشی تولید شده، دارای هویت پژوهشی و حاکی از توان و تخصص نویسنده خود هستند.

باید اضافه کرد، دانشگاه مأمور است متون آموزشی را طبق سرفصل های مصوب در شورای عالی انقلاب فرهنگی تدوین کند؛ اما این معنا منافاتی با نوآوری استادان و تنوع شیوه ایشان در تألیف کتاب درسی ندارد و در برخی آثار تولیدشده یا در دست تولید از شیوه های جدید نیز استفاده شده است. برای نمونه، در مواردی از متون درسی به متن و نوشتار سنتی سهم حداقلی دارند؛ اما استفاده از ابزارهای بصری مانند پاورپوینت یا فیلم سهم قابل توجهی دارند و این داده ها را در کنار متن کتاب قرار گرفته ­اند. چنین منابعی موجب زنده بودن کلاس­ های معارف اسلامی می‌گردد.

حقیر فرصت را غنیمت شمرده و از استادان و محققان صاحب قلم حوزه علمیه تقاضا می‌کنم با عطف عنایت به اهمیت پاسخگویی و راهنمایی فکری و معرفتی دانشجویان و جوانان کشور در کنار تعلیم، وارد عرصه شده و آثار ارزشمند خود را به دست جویندگان جوان معرفت دینی برسانند. قلم روان، شیوایی متن، استفاده از مؤلفه‌های ارتباطی و... در بسیاری از آثار نویسندگان عالِم و خوش‌ذوق حوزوی در سطوح بالا قرار دارد و ما به چنین متونی برای تولید و توزیع نیازمند هستیم.

رسا ـ گروه‌های علمی دانشگاه  چه آثاری منتشر کرده اند؟

آثار دانشگاه در کارنماهای منتشرشده ارائه شده؛ ضمن این که آثار جدید در سال اخیر در سایت دانشگاه قابل مشاهده است. اما از میان آثار شناخته شده، می‌توان به این آثار اشاره کرد: کتاب آیین زندگی، تألیف استاد احمد حسین شریفی؛ اخلاق در خانواده از حضرت آیت الله مظاهری که به همت دکتر بانکی پور و در گروه اخلاق تدوین شده؛ کتاب انقلاب اسلامی؛ زمینه ها و پیامدها، تألیف دکتر موچهر محمدی؛ درآمدی تحلیلی بر انقلاب اسلامی ایران، تألیف دکتر محمد رحیم عیوضی و دکتر محمد جواد هراتی که در گروه انقلاب اسلامی تولید شده است؛ کتاب فرهنگ و تمدن اسلامی، تألیف دکتر علی اکبر ولایتی؛ تاریخ تحلیلی اسلام، اثر استاد ارجمند حضرت حجت الاسلام و المسلمین مهدی پیشوایی؛ تحلیلی از تاریخ تشیع و امامان، تألیف دکتر محمد نصیری که در گروه تاریخ و تمدن اسلامی تألیف شده؛ کتاب تفسیر آیات برگزیده قرآن، تالیف استاد قرائتی؛ کتاب تفسیر موضوعی برگرفته از تفسیر نمونه، تألیف حضرت آیت الله مکارم شیرازی؛ کتاب تفسیر موضوعی قرآن با رویکرد به مدیریت، تألیف حجت الاسلام سید صمصام الدین قوامی که در گروه معارف قرآن و حدیث تدوین شده؛ و کتاب انسان در اسلام تألیف دکتر گرامی، اندیشه اسلامی 2 با رویکرد به اندیشه سیاسی اسلام، تألیف حجت الاسلام احمد واعظی؛ اندیشه اسلامی1، تألیف آقای حسین بهاء؛ اندیشه اسلامی1، تالیف دکتر عباس بخشنده بالی و نیز انسان‌شناسی اسلامی کار جمعی از محققان زیر نظر استاد خسروپناه که در گروه مبانی نظری اسلام تدوین و منتشر شده اند.

رسا ـ لطفا درباره آثار و طرح‌هایی که دانشگاه برای آینده درنظر دارد، توضیح دهید؟

از آنجا که هر روز گرایش‌ها و تخصص‌ها فروع بیشتری می‌یابند، ما با دو مسئله روبرو هستیم؛ یکی، پاسخگویی تخصصی به دانشجویان رشته های مختلف؛ به این معنا که مثلا دانشجوی فیزیک، بر اساس آموخته های رشته خود، یک نوع پرسش و توقع دارد و دانشجوی جامعه شناسی، یک نوع پرسش و توقع دیگر دارد؛ بنابراین، استاد معارف و نیز متون درسی معارف اسلامی باید در فضای فکری رشته های مختلف قرار گرفته و پاسخگو باشند؛ از سوی دیگر، این تنوع رشته ها، فضای عام آموزشی کشور را نیاز جدیدی روبرو کرده و آن، ارائه پژوهش ­های میان رشته­ ای است. علوم قریب الافق، به لحاظ‌هایی بر هم اثرگذارند؛ از این رو، استاد در معرض پرسش­ های میان رشته­ ای است که منبعث از فضای علمی یادشده هستند؛ بنابراین، باید متون و منابعی تولید شوند که دست کم به دانشجو مسائل را در سطح اطلاعات او به درستی بشناساند و اگر هم به تمام خواسته او پاسخگو نباشد، جایگاه و لوازم هر مسئله را درست نشان دهد. برخی از استادان محترم معارف علاوه بر تخصص در عرصه معارف اسلامی، از رشته های رایج در دانشگاه‌های کشور نیز اطلاع و سررشته دارند و این موجب توفیق بیشتر  ایشان در کلاس های معارف اسلامی بوده است.

رساـ  چه آثاری تا کنون از شما به چاپ رسیده است؟

بنده در دو بخش از کتاب انسان‌شناسی اسلامی، که مربوط به متون گروه مبانی نظری اسلام ، همکاری داشته­ ام. این کتاب با اشراف علمی استاد ارجمندم، حجت الاسلام و المسلمین خسروپناه و همکاری چند تن از برادران عزیز که هرکدام اکنون در مراکز علمی در تدریس و تحقیقات تخصصی فعالند، تدوین شده است. علاوه بر این در حال تدوین کتاب «انسان‌شناسی در اندیشه مرحوم علامه جعفری» به عنوان متن آموزشی برای ماده درسی انسان‌شناسی اسلامی از دروس معارف اسلامی هستم.

رسا ـ  در صورت امکان، شرح مختصری از تحقیقات پژوهشی خود را که تاکنون انجام داده‌اید بیان نمایید.

با توجه به علاقه ای که به مباحث معرفت شناسی داشتم، عمده کارهای پژوهشی را در همین زمینه و معطوف به سرمایه های حکمت اسلامی انجام داده و با عنایت حق تعالی و بزرگواری استادانم، تعدادی کتاب و مقاله تهیه کرده ام.

 کتاب های: فلسفة شناخت (تحقیق و تدوین)، با اشراف استاد خسروپناه؛ فلسفه حکمت صدرایی، که پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی منتشر کرده، سروش دین و نو اندیشی که نشر معارف و کانون اندیشه جوان چاپ کرده؛ بخش هایی از کتاب انسان­شناسي اسلامي (متن درسي معارف اسلامی دانشگاه ­ها) که دانشگاه معارف اسلامی منتشر کرده؛ انسان­شناسي فلسفي در اندیشة امام خميني(ره) که مؤسسة تنظيم و نشر آثار امام خميني(ره) چاپ کرده؛ هستي­ شناسي معرفت، از نشر اميركبير؛ بخش­ هایی از کتاب سه جلدی «مباحث جدید کلامی و فلسفة دین» که جامعة المصطفی (ص)منتشر کرده؛ و نظام معرفت­ شناسي صدرايي، که پژوهشگاه فرهنگ و انديشة اسلامي چاپ کرده است.

همچنین: استطاعت کلامی و کارکرد آن در نظریه امر بین الامرین، منتشر شده در فصلنامه اندیشه نوین دینی؛ تعالی علم در سایة اخلاق الهی در اندیشة علامه طباطبایی«ره»، ارائه شده در همایش ملی اخلاق علم و اخلاق حرفه ای در مکتب علامه طباطبایی، برگزار شده در دانشگاه صنعتی سهند؛ تبیین و بررسی هستی و چیستی ادراک امر متعالی در تجربه دینی، منتشر شده در فصلنامه اندیشه نوین دینی؛ تبیین و نقد پدیدارشناسی دین، منتشر شده در مجله علمی پژوهشی کلام اسلامی، مؤسسه  امام صادق(ع)؛ تبیین و بررسی تئوری صدق پراگماتیسم، منتشر شده در مجله علمی پژوهشی کلام اسلامی مؤسسه امام صادق(ع)؛ تشيّع سرخ علوي يا تشیّع سياه صفوي؛ «نقد شيعه ­شناسي دکتر شريعتي»، منتشر شده در مجموعه مقالات «شریعتی، دین و جامعه» (نقد دين­ پژوهي شريعتي)؛ امکان معرفت از دیدگاه قرآن کریم در مجموعه مقالات قرآن و معرفت‌شناسی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی؛ معنا و عقلانیت ایمان به غیب با توجه به آراء صدرالمتالهین و امام خمینی؛ علم قدسي در انديشه سيدحسين نصر در  مجموعة مقالات «نصر، سنت؛ تجدد» و آراء فلسفی حکیم الهی‌قمشه‌ای، منتشرشده در مجموعه مقالات «حکیم معرفت و محبت»، از مقالات اینجانب هستند.

رسا ـ  در آینده به تولید چه آثار و چه فعالیت‌هایی خواهید پرداخت؟

با توجه به قلمرو علاقه و سابقه، توسعه مباحث معرفت شناسی و علوم مرتبط و قریب الافق ازجمله اصول فقه برایم بسیار ارزشمند است. در تحصیلات حوزوی به علم اصول علاقه وافری داشتم و در متن فعالیت­ های علم معرفت شناسی خود همواره در گوشه ذهنم به این زمینه سهمی اختصاص داده ام. علاوه بر این، در تدریس هایم نیز نکاتی در این باره به طلبه های عزیز گوشزد می‌کنم. چنانکه استادان عزیزم می‌فرمودند، این همسویی میان مباحث فلسفه معرفت و اصول فقه، در برخی آثار دین‌شناختی و نیز مباحث درون دینی مانند استنباط و عرصه فقه شیعه موجب نوآوری‌های متفکران بزرگی مانند مرحوم شهید صدر بوده است.

رسا ـ  آینده پژوهش را چگونه ارزیابی می‌کنید و به طلابی که می‌خواهند در عرصه تحقیق وارد شوند چه توصیه‌ای دارید؟

نکته اول: حقیر این امر را با وجدان درک کرده ام که پژوهش همواره نیازمند به پشتوانه آموزشی است؛ از این رو هر پژوهشگری باید در رشته خود به نصابی از تعلّم و ملاحظه آراء بزرگان آن علم نایل شده باشد. البته پژوهش دارای سطوحی است و هرگز با علاقه و حرکت پژوهشی منافات ندارد.

نکته دوم: که پیرو نکته اول است، درخواست بنده از طلاب علاقه مند و مستعد این است که بر مهارت های عملی پژوهشی خود بیفزایند و بر ابزارهایی را که موجب تشریع کارهای عملی هستند، تسلط پیدا کنند؛ البته این تنها با فهمیدن اتفاق نمی افتد بلکه باید تمرین و تکرار کرد. امروزه فیش کاغذی و یادداشت های سنتی و ... متناسب با سرعت فنون رایج در عرصه اطلاع رسانی نیست.

همچنین، این که طلبه ای در فرایند تدوین پایان نامه سطح سه یا کارشناسی ارشد یا سطح چهار یا دکتری خود به علت نداشتن مهارت در تایپ و کار با نرم‌افزارهای مختلف اطلاع‌رسانی و تتبع و... جا بماند، برازنده نیست. متأسفانه هنوز برخی استادان از این ضعف در سطح طلاب عزیز گلایه دارند.

نکته سوم: در سطح بالاتر از آن، به روز بودن آگاهی‌های طلاب عزیز از جریان ها و حرکت های مختلف در دانشگاه­ ها و حوزه های علمیه موجب کشف ایده ها و موضوعات به روز برای پژوهش خواهد بود. برخی از طلاب با مشکل موضوع برای پایان نامه یا رساله خود مواجهند، که با یک نگاه به جوّ و اتفاقات سطح دانشگاه و مراکز مختلف علمی و فرهنگی کشور و حتی جلسات مختلف، اعم از کرسی نقد و... ایده های کاربردی و ارزشمندی به چشم می آیند.

به عنوان نمونه مهم، به فرموده بزرگان حوزه، تولید علوم انسانی اسلامی، از مرکزی جز حوزه علمیه بر نخواهد آمد و کانون تدریس و تدرّس و تحقیق علوم اسلامی، حوزه های علمیه است؛ لذا علوم انسانی اسلامی نیز باید به همت حوزه ها تولید شود. حال با یک نگاه گذرا، می‌توان دید در عرصه علوم انسانی اسلامی، چه شمار بالایی از موضوعات هستند که نیاز به کار پژوهشی در قالب رساله علمی سطح سه و چهار دارند. این، هم تأثیر مستقیم بر توانایی های خود طلاب عزیز دارد و هم لبیک عملی به ندای رهبر حکیم و شجاع انقلاب است.

رسا ـ در پایان چنانچه مطلب خاصی بیان نشده است، بیان فرمایید.

ضمن عرض صلوات و سلام با تمام وجود ناقابلم، به آستان ملک‌پاسبان ولی نعمتمان، قطب عالم امکان و پشتیبان حقیقی انقلاب و نظام و حوزه ها، حضرت حجت بن الحسن عجل الله تعالی فرجه الشریف، از حسن عنایت برادران و عزیزان «رسا» و این که این حقیر را قابل دانستید، سپاسگزارم و ضمن آرزوی توفیقات روزافزون برای دست اندرکاران این مرکز ارزشمند، از خدای منان برای همه ارواح شهدای حوزه های علمیه و امام راحل و مراجع عظام که مایه افتخار حوزه ها و مراکز حوزوی هستند و حق حیات بر ما دارند، علو درجات و برای رهبر معظم و عزیزمان و علما و مراجع حاضر که پدران معنوی و پشتوانه ها و سرمایه های علمی و معنوی و معرفتی حوزه ها هستند، طول عمر پربرکت و عزت و دوام الهامات و عنایات الهی را مسئلت می‌کنم./998/ن