شماره 76 فصلنامه «اقتصاد اسلامی» منتشر شد

به گزارش خبرنگار سرویس کتاب و نشر خبرگزاری رسا، هفتاد و ششمین فصلنامه علمی ـ پژوهشی «اقتصاد اسلامی» به صاحب امتیازی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با سردبیری سید عباس موسویان ویژه زمستان 98 منتشر شد.

این فصلنامه در 9 مقاله و در 275 صفحه منتشر شده است و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است:

رهیافت نشانه‌شناختی به توسعه در اقتصاد اسلامی، با تأکید بر دیدگاه‌های شهید مطهری و شهید صدر

فرشاد مؤمنی، امیر خادم علیزاده، حمید پاداش و رامینه سلیمانزاده

چکیده: نشانه­شناسی فرایند مطالعه نشانه­هاست. بررسی ارتباط بین نشانه­شناسی و سایر علوم از مباحث تقریباً جدید در دنیای علم است. کشف چگونگی این ارتباط می­تواند هدف پژوهش­های مختلف از جمله پژوهش حاضر باشد. مسئله اصلی این مطالعه، بررسی توسعه در چارچوب مکتب اقتصاد اسلامی با تمرکز بر دیدگاه­های شهید مطهری و شهید صدر با اتخاذ رهیافت نشانه‌شناختی است. یافته‌های پژوهش نشان می­دهد که بین نشانه‌شناسی و رهیافت اقتصاد اسلامی به توسعه از چند طریق پیوند برقرار است:  نخست اینکه، از دیدگاه شهید مطهری، فهم درست و اتخاذ موضع صحیح در برابر عدالت اجتماعی، فناوری و سرمایه­داری، بازنمونی است که به توسعه صورت خارجی می­بخشد؛ دوم اینکه، از دیدگاه شهید صدر ، رعایت اصول مالکیت مختلط، آزادی اقتصادی در چارچوبی محدود و اصل عدالت اجتماعی موجب تحقق شرایطی در جامعه می­شود که به دلالت نمایه­ای به توسعه، به عنوان یک پدیده اجتماعی وجود (هستی­شناختی) می­بخشد؛ سوم اینکه، اصل عدالت اجتماعی در راستای بالا بردن سطح همکاری عمومی، توازن اجتماعی و اصلاح اوضاع توزیع و تولید، به دلالت نمایه­ای به توسعه صورت خارجی می­بخشد.

کارکردهای مبانی هستی‌شناسی تعیین اهداف پیشرفت اقتصادی از منظر رهبر معظم انقلاب اسلامی

مجتبی غفاری

چکیده: پیشرفت برای جمهوری اسلامی یک ضرورت است. یکی از ابعاد پیشرفت، ممقوله پیشرفت در اقتصاد است. پیشرفت در اقتصاد نیازمند الگو است و اولین قدم در طراحی الگو، تعیین اهداف است. بر اساس نظر رهبر معظم انقلاب، اهداف باید بر اساس مبانی هستی‌شناختی تنظیم شوند. در این مقاله نظام اهداف پیشرفت اقتصادی بر اساس کارکردهای مبانی هستی‌شناختی طی چهار مرحله جمع‌آوری، مرتب، منظم و نظام‌مند کردن از منظر رهبر معظم انقلاب اسلامی طراحی و سپس تبیین شده‌اند. کارکرد مبانی هستی‌شناختی تعیین ساختار و تبیین اهداف است. بر این اساس ساختار اهداف شامل هدف نهایی، هدف میانی، اهداف مقدمی و وظایف فردی است و باید ابعاد مادی و معنوی و دنیوی و اخروی در آنها در نظر گرفته شود. بر اساس نتایج، هدف نهایی سعادت، هدف میانی تشکیل حیات طیبه، اهداف مقدمی (اهداف اجتماعی مادی) شامل عدالت، رشد، رفاه مادی، امنیت و استقلال است. بدون تحقق معنویت اجتماعی، اهداف اجتماعی محقق نمی‌شود. برای فرد نیز در بعد مادی و معنوی نیز وظایف و مسئولیت‌هایی وجود دارد.

ارزیابی وضعیت اجرای اقتصاد مقاومتی (دوره 1390-1396)

وحید شقاقی شهری

چکیده: هدف اصلی این مقاله ارزیابی تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی در کشور است. سیاست­های کلی اقتصاد مقاومتی با هدف تأمین رشد پویا، بهبود شاخص‌های مقاومت اقتصادی و دستیابی به اهداف سند چشم‌انداز بیست‌ساله، با رویکردی جهادی، انعطاف‌پذیر، فرصت‌ساز، مولد، درون‌زا، پیشرو و برون‌گرا در بهمن‌ماه سال 1392 ابلاغ گردید. در مقاله حاضر سعی گردید با وزن‌دهی و اولویت­بندی محورهای اثرگذار بر تقویت مقاومت و تاب‌آوری اقتصادی به روش تحلیل سلسله مراتبی و سپس به‌کارگیری روش پیشنهادی سازمان همکاری و توسعه اقتصادی برای ساخت شاخص ترکیبی، ارزیابی از وضعیت تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی کشور برای یک دوره زمانی 1390- 1396 صورت پذیرد. نتایج به‌دست‌آمده از شاخص ترکیبی اقتصاد مقاومتی نشان می‌دهد وضعیت کلی مقاومت و تاب­آوری اقتصادی ایران طی سال‌های اخیر روبه‌جلو بوده؛ بااین‌حال در برخی اهداف نظیر دانش­بنیانی، برون‌گرایی، مردمی­سازی و عدالت­بنیانی اقتصاد، نتایج اقدامات رضایت­بخش نیست.

نقش سازوکارهای اعمال قرارداد در تمایز میان نظام تأمین مالی اسلامی و متعارف

اسدالله فرزین‌وش، حسن سبحانی، سید فرشاد فاطمی اردستانی و بهزاد بابازاده خراسانی

چکیده: بسیاری از مطالعات اقتصاد اسلامی، تمایز دو نظام تأمین مالی اسلامی و متعارف را در استفاده از قراردادهای جایگزین می­دانند. در این مقاله ضمن تصدیق این مطلب به عنوان یک عامل مهم و تأثیرگذار، تمرکز بر دو عامل متمایزکننده دیگر یعنی ترجیحات مشتریان و ماهیت نظام حقوقی و قضایی پشتیبان، به عنوان دو عامل مربوط به محیط نهادی نظام تأمین مالی و به ترتیب مؤثر بر سازوکارهای غیررسمی و رسمی، اعمال قراردادهای آن و شناخت تأثیر متقابل این دو بر یکدیگر خواهد بود. در این راستا با استفاده از مدل­های نظری مبتنی بر نظریه بازی، نقش این عوامل مدل‌سازی شده است و نشان داده­ است که تغییر این متغیرهای نهادی چگونه می­تواند بر عملکرد نظام تأمین مالی مؤثر باشد و نیز این دو عامل پیرامونی یعنی ترجیحات مشتریان و نیز عملکرد دستگاه قضایی چگونه بر یکدیگر تأثیرگذار هستند؛ همچنین با استفاده از رویکرد بازی فراگیر، شرایط نظری برای بروز بحران مالی با تکیه بر نقش عوامل پیش‌گفته را تبیین کرده است.

میزان کامیابی شبکۀ بانکی کشور در تحقق اهداف نظام اقتصادی اسلام

محمدرضا مهربان پور، سیدعباس موسویان و محمدرسول حشمتی

چکیده: حرکت صحیح یک جامعۀ اسلامی در مسیری که باید باشد، می­طلبد قواعد اسلامی در تمامی ابعاد زندگی افراد آن جامعه جاری باشد. یکی از حوزه­هایی که بخش بزرگی از زندگی افراد جامعه را تحت تأثیر قرار می­دهد، حوزۀ اقتصاد و بانکداری است. ارزیابی میزان تحقق اهداف نظام اقتصادی اسلام در حوزۀ بانکداری، مستلزم به‌کارگیری شاخص­های مناسب برای سنجش آن است؛ از این­رو، نخستین قدم براى عملیاتی کردن اهداف اقتصاد اسلامی در برنامه­ریزى­های کلان سیستم بانکی، سنجش ابعاد و مؤلفه­های بانکداری اسلامی است. با توجه به انتقادات وارده بر سیستم بانکی در خصوص عملکرد آن به لحاظ اسلامی، در این مقاله سعی شده است با بهره­گیری از شاخص­های بانکداری اسلامیو با استفاده از داده‌های مراکز آماری به ارزیابی میزان کامیابی شبکه بانکی کشور در تحقق اهداف نظام اقتصادی اسلام پرداخته شود. تحلیل داده­ ها به کمک آزمون مان-کندال و روش TFPW  انجام پذیرفت که آزمونی کارا در بررسی روند سری­های زمانی محسوب می­شود. ارزیابی شاخص­ های بانکداری اسلامی یعنی عدالت، رشد اقتصادی، استقلال و سرمایه اجتماعی از طریق چهار فرضیه اصلی و شش فرضیه فرعی، آزمون شد. نتایج بیانگر این بود که به ­جز دو فرضیه فرعی، مابقی فرضیات تحقیق تأیید شدند؛ به­عبارت دیگر، وضعیت سیستم بانکداری کشور از منظر شاخص­های عدالت، رشد اقتصادی، استقلال و سرمایه اجتماعی رو به بهبود نیست.

شاخص‌های اقتصادی پیشرفت و تعالی شهری با تأکید بر الگوی اسلامی ایرانی

بنت الهدی یزدان بخش و جمال محمدی

چکیده: ازآنجایی‌که هر جامعه‌ای بر مبنای ایدئولوژی و جهان‌بینی خود، روابط منحصربه‌فردی را با فضا، محیط و انسان‌ها برقرار می‌سازد و محیط فیزیکی و اجتماعی هر جامعه تبلور نوع نگاه آن جامعه به جهان هستی می‌باشد و نیز ازآنجایی‌که فرهنگ و سنن خاص هر جامعه، پذیرای الگوهایی متناسب با آن جامعه بوده و بعضی از الگوها را رد می‌کند، ارائه الگوی واحد و جهانی برای توسعه، قطعاً اجرایی نخواهد بود؛ بنابراین برای برنامه‌ریزی توسعه شهری نیاز است با بررسی شاخص‌های توسعه جهانی و تطبیق و تنظیم آن با ایدئولوژی و نیز فرهنگ بومی هر جامعه، شاخص‌های توسعه شهری مجدداً تعریف و طراحی شده و الگوی توسعه مخصوص آن جامعه به دست آید. در پژوهش حاضر، ابتدا داده‌ها از بین مهم‌ترین شاخص‌های اقتصادی توسعه شهرهای جهانی و متون و مقالات مربوط به شهرهای اسلامی ایرانی استخراج گردید و سپس با استفاده از روش تحلیل محتوا، مهم‌ترین شاخص‌های اقتصادی با تأکید بر الگوی اسلامی ایرانی، به همراه زیرشاخص‌های آنها به دست آمد. پس از آن، جهت تعیین درجه اهمیت شاخص‌ها در رویکرد ایرانی اسلامی، شاخص‌ها از طریق روش AHP اولویت‌بندی گردید. شاخص‌های به‌دست‌آمده به ترتیب اولویت عبارت‌اند از: عدالت اقتصادی، سلامت اقتصادی، فرهنگ کار و اشتغال، تولید، رفاه عمومی، الگوی مصرف، گسترش آبادانی (خدمات و تأسیسات)، وضعیت مالی شهر، مالکیت، وضعیت مسکن که هرکدام با زیرشاخص‌هایی که شناسایی و اولویت‌بندی شده‌اند، سنجیده می‌شود.

دین‌داری اسلامی و ترجیحات زمانی فردی، یک مطالعه آزمایشگاهی

محمد امین زندی، عباس شاکری، امرالله امینی و سید محمد رضا سید نورانی

چکیده: هدف این پژوهش بررسی تأثیر دین‌داری اسلامی بر ترجیحات زمانی فردی است. برای این منظور، از روش آزمایشگاهی که امکان کنترل متغیر­های مداخله‌گر را فراهم می­آورد، استفاده شد. شیوه­ استخراج ترجیحات زمانی فردی، لیست قیمت چندگانه که در آن افراد در معرض انتخاب‌های چندگانه­ پولی قرار می­گیرند، بود. تابع تنزیل مورد استفاده در این پژوهش، به منظور تخمین نرخ تنزیل، تابع هذلولی بود. در این نوع تابع، تنزیل با نرخ ثابتی صورت نمی­­گیرد؛ بلکه با گسترش بازه­ زمانی انتخاب، نرخ تنزیل کاهش می­یابد. برازش داده‌ها نشان داد که این نوع تنزیل دارای برازش خوبی است و با پژوهش­های گذشته نیز سازگار است. به منظور سنجش دین‌داری، از پرسشنامه معتبر درون­سو- برون­سو آلپورت و راس و به منظور کنترل متغیر شخصیت از پرسشنامه هگزاکو استفاده شد. افراد مورد آزمایش 120 نفر از دانشجویان دانشگاه علامه و پیام نور بودند. به منظور سنجش تأثیر دین‌داری بر ترجیحات زمانی از روش رگرسیون حداقل مربعات معمولی استفاده شد.  نتایج پژوهش نشان داد، دین‌داری درون­سو، تأثیر منفی و معنادار و دین‌داری برون­سو، تأثیر مثبت اما بی‌‌معنا بر نرخ تنزیل دارد. از بین انواع ابعاد شخصیت، تنها بُعد با وجدان بودن، بر روی نرخ تنزیل تأثیر معنادار دارد. به نظر می­رسد سطح بالاتر دین‌داری درون­سو از طریق افزایش خود‌کنترلی و تقویت دید بلندمدت، باعث افزایش صبر فرد دین‌دار و به تبع کاهش نرخ تنزیل می­گردد. افزایش این  بُعد کهنشان‌دهنده تمایل به سازمان‌دهی زمان، کار کردن به صورت منظم و دقت در هنگام تصمیم‌گیری است نیز موجب کاهش نرخ تنزیل می­گردد.

بررسی فقهی – اقتصادی کسب درآمد از طریق بازاریابی شبکه‌ای

مهدی خطیبی

چکیده: بازاریابی شبکه‌ای روش نوینی در توزیع کالاست که ادعا می‌شود متفاوت از شرکت‌های هرمی بوده و توسعه آن در کل به نفع اقتصاد است. در بازاریابی شبکه‌ای، هر بازاریاب از دو روش فروش مستقیم (خرده‌فروشی) و جذب بازاریاب به کسب درآمد می‌پردازد. در خرده‌فروشی، بازاریاب، کالا را با تخفیف از شرکت خریده و بدون تخفیف به مشتری می‌فروشد و مبلغ تخفیف، درآمد وی خواهد بود. در روش دوم با جذب بازاریاب‌های جدید و فروش محصول توسط آنها و زیر مجموعه‌ آنها درصدی از قیمت محصول فروخته‌شده (پورسانت) را دریافت می‌کند.  نتیجه تحلیل فقهی‌ که به روش تحلیلی‌ـ‌توصیفی انجام‌شده، نشان می‌دهد، خرده‌فروشی و درآمد ناشی از آن منطبق بر بیع الخیار بوده و صحیح و حلال است. در روش دوم نیز اگر پورسانت دریافتی از مجموعه سطوح در مقابل عمل معرفی بازاریاب‌های سطح اول باشد، صحیح و حلال است؛ اما این روش توزیع کالا به لحاظ کارکرد اقتصادی با ابهام مواجه است. در این طرح، بیشترین سود نصیب شرکت می‌شود و با اشباع بازار جمع زیادی از بازاریاب‌ها با تلاش خود به نتیجه‌ مطلوب نمی‌رسند. شرکت‌های تولیدی بدون آنکه کیفیت کالا را بالا ببرند یا قیمت را کاهش دهند، با وعده‌ کسب درآمد بالا در بازاریاب‌ها، ایجاد انگیزه کرده و سهم خود از بازار افزایش می‌دهند. این شرکت‌ها نوعاً کالاهای لوکس و غیر ضروری را عرضه می‌کنند و باعث گسترش مصرف این سنخ کالاها می‌شوند که با اقتصاد مقاومتی تناسبی ندارد. پیشنهاد می‌شود با اعمال محدودیت در سطوح درآمدی این روش توزیع (مثلاً تا چهار سطح) و اختصاص آن به کالاهای ایرانی (به جهت رونق تولید) به صورت محدود، اجازه فعالیت به این شرکت‌ها داده شود و بعد از مدتی بازخورد آن مورد ارزیابی قرار گیرد.

کاربرد نماد طلا در سرمایه‌گذاری بیمه زندگی بدون ربا

مانی موتمنی و هدی زبیری

چکیده: نفوذ بیمه‌های زندگی در ایران نسبت به نرخ متوسط جهانی بسیار پایین است. تورم مزمن و افت شدید ارزش پول ملی از دلایل مهم عدم موفقیت بیمه‌های زندگی در ایران است. این پژوهش ضمن بررسی قراردادهای جاری بیمه زندگی به این مسئله می‌پردازد که آیا ابزارهای مالی غیرپولی نظیر نماد طلا می‌تواند ضمن پوشش تورم، شبهات فقهی چنین قراردادی را برطرف سازد؟ به این منظور فرض شده است که بیمه‌گر، پس‌انداز ماهانه بیمه‌گزاران را به خرید نماد طلا اختصاص دهد و در پایان قرارداد، کل طلای خریداری‌شده بیمه‌گزاران را (بدون اضافه نمودن سود) به آنها بازگرداند. در پردازش داده‌ها از قیمت سکه تمام بهار طرح جدید به عنوان نماینده قیمت نماد طلا استفاده شده است. با به‌کارگیری روشARDL  مشخص شده است که قیمت سکه طلا می‌تواند در بلندمدت بر تورم غلبه نماید؛ درحالی‌که قراردادهای پولی فاقد چنین قابلیتی هستند.