لواء الحمد؛ تفسیری غنی از سوره مبارکه حمد

به گزارش سرویس کتاب و نشر خبرگزاری رسا، تفسیر از دانش‌های مرتبط با قرآن کریم است که تعریف‌های متعددی از آن ارائه شده، مانند «بیان معانى آیات قرآنى و كشف مقاصد و مدالیل آن». واژه تفسیر همچنین برای اشاره به کتاب‌های حاوی تفسیر قرآن به کار می‌رود. تفسیر قرآن از همان عصر نزول قرآن آغاز شده است. امام علی(ع) را می‌توان پس از پیامبر اکرم(ص) نخستین مُفسّر قرآن دانست که بسیاری از صحابه روایات تفسیری خود را از او نقل کرده‌اند. همچنین گروهی از صحابه همچون ابن عباس و ابی بن کعب، قرآن را تفسیر می‌کردند. پس از آنان، تابعین و تابع تابعین از ضرورت پرداختن به تفسیر غافل نشدند و آثاری تفسیری از خود به جای گذاشتند.

در دوره‌های بعد، تفسیرها شکل فنی‌تری به خود گرفتند و تنوع تفاسیر، سبب پدیدآمدن روش‌های مختلف در تفسیر شد. از مهم‌ترین دسته‌بندی‌های که می‌توان در تفسیر نام برد، تفسیر قرآن به قرآن، تفسیر روایی و تفسیر عقلی است. همچنین از مهم‌ترین روش‌ها می‌توان از این روش‌ها نام برد: روش موضوعی، ترتیبی، تاریخی و ... .

یكی از علل مهمّ نیازمندی به تفسیر، ضعف دانش بشر است. فهم قرآن كریم، منوط به برخورداری از معلومات گونه گون است كه فقدان هر یك، فهم قرآن كریم را دچار ابهام ساخته و نیازمندی به تفسیر را ضروری می‌سازد ... بررسی‌های قرآنی و تاریخی نشان می‌دهد كه در زمان نزول نیز، پاره‌ای از واژگان قرآنی برای جمعی از مخاطبان قرآن کریم مبهم بوده و آنان از معنای آن بی‌اطّلاع بوده‌اند. به عنوان مثال، هنگامی كه از ابوبكر معنای «كلاله» را پرسیدند، آن را نمی‌دانست و گفت: « به رأی خود می‌گویم اگر صواب باشد، از خداست و اگر خطا باشد از من و شیطان است.» و یا وقتی معنای «أبّا» را از عمر پرسیدند،‌گفت: از تعمّق و تكلّف نهی شده‌ایم. در این گونه موارد، فهم آیات قرآن كریم، نیازمند دستیابی به معنای واژگان مورد نظر است و دستیابی بر معانی عرفی این واژگان، بخشی از تفسیر به شمار می‌آید.

انتشارات مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، کتاب لواء الحمد، نوشته آیت الله حسن ممدوحی را به چاپ رسانده است.

ساختار کتاب

این کتاب تفسیر سوره حمد است و به این مناسبت بنابر هفت آیه این سوره به هفت بخش تقسیم شده است. در بخش اول به آیه بسم الله الرحمن الرحیم پرداخته و در زیر این بخش دیدگاه مرحوم علامه طباطبایی و دیدگاه مرحوم امام خمینی، بررسی و  ادامه نیز معانی بسم الله بیان شده است.

بخش دوم، تفسیر آیه الحمدلله رب العالمین است و در این بخش مراتب حمد، مراتب حمد در روایات، ترتیب مقام حمد، بر مرتبه معرفت حامد، مرتبه اعلای حمد، اختصاص حمد به خداوند، مقام محمود در قرآن کریم بررسی شده است.

در بخش سوم آیه الرحمن الرحیم با موضوعات گستره رحمانیت خداوند، رحمانیت خداوند و دنیای کافران و ملحدان، محدوده رحیمیت خداوند به همرا نقل کلامی از علامه طباطبایی تفسیر شده است.

 در بخش چهارم نیز آیه مالک یوم الدین بر اساس ریشه کلمه مالک، مالک از اسماء الهی، اقسام مالکیت، رابطه اشراقی خداوند با خلق، دلیل مالکیت اشراقی خداوند و قانون علیت و معلولیت شرح داده شده است.

نویسنده آیه پنجم، ایاک نعبد و ایاک نستعین را در بخش پنجمبر اساس موضوعات راز تقدم ایاک بر کلمه نعبد، مراتب بندگان در بندگی، آداب بندگی، انحصار یاری از خداوند، و گستره استعانت تفسیر کرده است.

در بخش ششم به آیه اهدنا الصراط المستقیم، پرداخته شده و موضوعات: مراتب هدایت به صراط مستقیم، هدایت ابتدایی، هدایت پادشاهی، هدایت بر حسب شرح صدر، هدایت بر حسب عبادت، هدایت مقربین، و ازدیاد هدایت در آن دیده می شود.

در آخرین فصل آیه مبارکه صراط الذین انعمت علیهم غیر المغضوب علیهم و لا الضالین تفسر و موضوعات مصادیق و ویژگی‌های اهل صراط مستقیم، وجه درخواست رسول خدا(ص) هدایت به صراط مستقیم، و غضب شدگان و گمراهان بیان شده است.

ویژگی‌ها

کتاب لواء الحمد کتابی تفسیری است که در آن نویسنده از روش ترکیبی از گرایش تفسیر روایی، قرآن به قرآن و عرفانی استفاده کرده است و از جمله ویژگی های آن پرهیز از هرگونه تأویل بی دلیل است. همچنین سبک این کتاب ارزشمند بر اختصارگویی است.

برشی از کتاب

در صفحه 29 درباره برهان بر اختصاص حمد، این مطالب نگاشته شده است:

جمله «الحمد لله رب العالمین»، ادعای با بینه و برهان است؛ دلیل این ویژگی، ربوبیت حضرتش نسبت به خرد و کلان عالم، رحمانیت، رحمیت و مالکیت روز جزا است، که همه چیز از مبدئیت متعالی او نشأت یافته است. به بیانی، حمد، مخصوص خداست؛ زیرا اور عالمیان، رحمان، رحیم و مالک روز جزاست. و در اصطلاح اهل فن، تعلیق حکم بر وصف، مشعر به علت است؛ یعنی اگر حکمی بیان شود و در کنار آن صفاتی ذکر شود، این صفات، دلیل آن حکم می باشند. مثلا اگر گفته شود: زید عالم را اکرام کن. در اینجا کلمه عالم، که در کنار حکم وجوب اکرام آمده، می فهماند که اکرام به خاطر عالم بودن اوست . در سوره حمد نیز مسئله از همین قبیل است. می فرماید: الحمد لیله»؛ یعنی حمد، مخصوص خداست، این حکم است، و صفاتی که بعد از آن آمده اند، یعنی «رب العالمین»، «الرحمن»، «الحیم» و «مالك یؤم الدین»، دلیل و برهان اختصاص حمد به خداوند هستند.

خدای متعال پس از بیان دو صفت رحمان و رحیم در آغاز سوره حمد، خود را آنچنان ستود که فرمود: «الحمد لله رب العالمین». این ربوبیت شامل تمامی عالمیان از ذری ترین تا گسترده ترین و از ماده تا ملک و ملکوت می باشد؛ یعنی ماسوای او مخلوق و مربوب او هستند. پس حمد، تنها ویژه اوست و احدی در این ویژگی سهمی ندارد؛ بدان معنا که حمد و ستایش نسبت به همه سماواتیان؛ از فرشتگان، افلاک، اسرار جبروت و مفتاح المفاتیح رموز علوم، همه زیبایی ها، قدرتها، عظمت ها، خلاقیت ها، تمام شگفتی های هستی، کرامت ها، خواص حیرت انگیز موجودات، تأثیر و تأثرها، عافیت ها، امنیت ها و گستره مراتب جهان؛ همه و همه واقعیاتی هستند که از لطف و عنایت او نشئت یافته اند.

انتشارات مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران کتاب « شرح سوره حمد؛ لواء الحمد» را در قطع وزیری و 110 صفحه به چاپ رسانده است.

علاقه‌مندان می‌توانند برای خرید این کتاب به انتشارات مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران به آدرس اینترنتی: تهران، خیابان ولی عصر(عج)، خیابان شهید فیاضی(فرشته)، نبش چناران، شماره 15 مراجعه کنند./826/ن601/ق