بررسی جنبش آریا سماج در آیین هندوئیسم (2)

خبرگزاری رسا - بین الملل: هندوستان کشوری کهن و دارای بیشترین گوناگونی فرهنگی، قومی و مذهبی داراست. این کشور گهواره یکی از پنج تمدن باستانی گیتی نیز می باشد. هند معجونی از ادیان و آیین های مختلف و فرقه های مذهبی گوناگون است که اغلب آنها از هندوئیسم، اسلام، و بودیسم نشات گرفته اند.

این کشور بزرگ و با تمدنی باستانی برای مدت چند دهه زیر سلطه استعمار پیر انگلستان قرار داشت و از قرن نوزدهم به بعد دستخوش فراز و نشیب های بسیاری شده است؛ زیرا فرهنگ این سرزمین در محک ترازوی مغرب زمین گذاشته شد و عقلانیّت، ترازِ ارزش گذاری آداب و باورهای مردم قرار گرفت. این امر دینداران این سرزمین را بر آن داشت تا جهت حفظ این میراث کهن تدبیر نویی اندیشه کنند.

 برای پرداختن به جنبش های نوین دینی بایستی در ابتدا تاریخ سلطه استعمار در شبه قاره را مورد واکاوی قرار داد تا علل پیدایش جنبش ها مشخص شود.

 بی تردید می توان گفت که در تاریخ هند جدید، جریان غلبه انگلیس بر حاکمان مسلمان و به دست گیری حکومت هند در قرون هجدهم و نوزدهم بسیار حائز اهمیت است.  در سال 1600 میلادی کمپانی هند شرقی در سه شهر مهم هند یعنی کلکته، بمبئی و مدرس تأسیس شد. از آن دوره بریتانیا به دنبال دستیابی به تمام نقاط شبه قاره، حضور خود را پررنگ تر نمود و در نهایت در 1857 موفّق شد حکومت رسمی هند را بدست آورد. در پی تسلّط حکومت بریتانیا، هند گام های بلندی را به سمت مدرنیزه شدن برداشت. مردم با غرب و علوم و فنون آن آشنا شدند و از پوسته  سنّتی خود بیرون آمدند؛ امّا این تنها تمدن مادی و ظاهری غرب نبود که وارد هند شده بود؛ بلکه فرهنگ و ارزش های حاکم بر جامعه غربی نیز به دنبال این تمدن آمد و همین مسأله بود که به شکل گیری جنبش های دینی در شبه قاره ی هند دامن زد و بر آیین هندویی که آمیزه ای از اعتقادات دینی و آداب و رسوم بود، نگاهی تازه افکند. در این میان به خصوص قشر متوسط و تحصیل کرده جامعه که اولین لایه این برخورد فرهنگی را تشکیل می دادند، به بازبینی دین و سنّت خود پرداختند. عوامل بسیاری در این نگرش نوین مؤثّر بودند. در واقع می توان گفت که حکومت انگلیس، لوازمی را برای تحوّلات دینی و فرهنگی هند به همراه خود آورد که مهمترین آنها به تبلیغ و فعالیّت بیش از پیش مبلّغین مسیحی اشاره کرد. گرچه تا پیش از مستعمره شدن هند نیز مبلّغین مسیحی در هند فعالیت داشتند؛ اما پس از حضور فراگیر انگلیس است که فرصت برای فعالیّت های دینی، اجتماعی و فرهنگی مسیحیان تسهیل می شود. با وجود آن که اسلام و تصوف اسلامی توانست خود را با فرهنگ هند سازگار کند و در عمق دینداری این سرزمین نفوذ کند؛ امّا دین مسیحیت میان هندوان جایی برای خود باز نکرد و نتوانست وارد متن سنّت دینی هند شود. یکی از مهمترین دلایل را شاید این امـر دانست که تفکرو حس خود برتردانستن مسیحیت نسبت به ادیان دیگر برشمرد. از سوی دیگر، مبلّغان مسیحی بر تمامی اشکال تعبّد و آداب و رسوم  هندویی ـ و حتّی اسلام ـ برچسب عقب ماندگی می زدند و به شدّت در برابر آن ها عکس العمل نشان می دادند. از سوی دیگر نیز، نقد محقّقین غربی و خصوصاً انگلیسی ها از هندوئیسم که پس از آشنایی آنان با رسم و رسومات هندوها و آموختن زبان سانسکریت پیش آمد. نقدی که تا حدّ زیادی غیر منصفانه انجام می شد و هویّت، فرهنگ، سنّت، دین و نظام اجتماعی هندویی را یکپارچه زیر سؤال می برد.   

آریا سَماج  (Ārya samāj)

در مقاله پیشین مروری داشتیم بر جنبش دینی اطلاح طلب برهموسماج که در ایالت بنگال به وقوع پیوست، جنبش برهموسماج بر گوروهای (اساتید حکمت دینی) گجرات تأثیر گذاشت و موجب پدید آمـدن نهضتـی فراگیرتر بـا نـام آریاسماج (به معنای جامعه ی آریایی یا جامعه اصیل) شـد. مؤسّس ایـن فـرقه فـرد گجراتی بود بـه نـام سـوامی دایـانَندا سَرَسوَتی ـ ((Swami Dāyānanda Sarasvatī (1883-1824) ـ بود که اساس اعتقادات خود را حتی به پیش از اوپا نیشادها و به ریشی های ودایی (منظور حکمای باستان هستند که حکمت حقیقی را دریافت نموده و انتقال داده اند) رساند. وی نسبت به سنت دینی عصر خود انتقاد داشت و از بازگشت به دین توحیدی کهن که از منظر ایشان در متون مقدّس عصر باستان  وجود داشت همچنان حمایت می کرد.

دایانندا در ایالت گجرات متولد شد. او خانه خویش را ترک کرد تا به رسم درویشان بی خانمان و آواره  آن دوره زندگی کند و نهایتاً به عنوان "سنیاسین" (والاترین رتبه ی دینی و عرفانی) شناخته شد. برای مدّتی نزد زبان شناسان مشهور به یادگیری قواعد دستوری کهن پرداخت. این اندیشمند اعتقاد داشت تنها متون حقیقی هندویی، همان متون اولیه است که به وسیله حکما و آگاهان از غیب به ما رسیده و فلسفه و الهیّات متأخّر هندویی، باطل و ساخته شده فرقه ها و مکاتب بعدی است. در سال 1875، دایانندا نهضت آریا سماج را برپا نمود و دو سال بعد توانست حمایت تاجران و دیگر کسانی را که قصد دفع کردن حملات مسیحیان علیه هندوها را داشتند به دست آورد. از آنجا که این حرکت رادیکال بود و خواهان انجام اصلاحات اساسی بود، بسیاری از بخش های سنّت هندویی از جمله حق و حقوق برهمنان را انکار می شد. آریا سماج جنبش اصلاح گرایانه بسیار قوی بود تا حدّی که می توان گفت از سنّت هندویی جدا شد و به شکل یک فرقه در میان ادیان به هم پیوسته ی هندویی در آمد.

جنبش آریاسماج و سنّت هندوئیزم

دایانندا اعتقاد داشت تنها کتب مقدّس در تاریخ اندیشه ی دینی هند، سرودهای ودایی (حدود قرن 10 پ.م.) هستند و حتی اوپانیشادها و برهمن ها به عنوان الحاقات بعدی انگاشته می شوند. ریشه علم جدید در سرودهای وداها یافت می شود و آموزه های اصلی آن سرودها نیز توحید خالص است. او وداها را متعال ترین منبع علم و اخلاق در جهان معرّفی کرد.

جنبش آریاسماج به میراث اولیه هندویی افتخار شایانی می ورزیدند و فعّالانه با تبلیغات مسیحیان و مسلمانان مخالفت می کردند. ایشان به طور خاص فعالیّت خود را بر هندوهایی متمرکز نموده بود که به اسلام یا مسیحیّت تغییر دین و آیین داده بودند. در حالی که جنبش برهمو سماج با رهبری راجارام موهان ری و پیروانش در راه احیای هندوئیزم عمیقاً از اخلاص اسلامی و اخلاق مسیحی تأثیر گرفته بودند، دایانندا سرسوتی تمام توجّه خود را معطوف به منابع بومی ناب کرده بود. وی با تکیه بر حجّیّت وداهای چهار گانه، هندوئیسم پس از دوران وداها را بی مهابا مطرود و مذموم اعلام کرد. از اینرو بود که پیروان او در مقابل جنبش اطلاح طلب برهمو سماج که موهان رُی را "پدر هند جدید" می خواندند، دایاننده را ملقّب به "لوتر هند" کردند. در حقیقت، اول و آخر آموزه های وی را می توان در این شعار خلاصه کرد: «به وداها باز گردید»؛ زیرا به قول مکس مولر: «از نظر دایانندا نه تنها هرچیزی در حقیقت کامل وداها یافت می شد، بلکه او از این دیدگاه هم فراتر رفت و در تفسیری غیر قابل قبول، موفق شد خود و دیگر پیروانش را متقاعد سازد که در وداها، از هر چیزی که ارزش دانستن دارد، حتی جـدید تـریـن اختـراعات علم مدرن نیز صحبت شده است.»  برای مثال دایانندا می گوید: «در وداها، آگنی یا رب النوع آتش یک خدا در کنار سایر خدایان نیست، بلکه در آنِ واحد هم نام خدای یگانه است و هم نام عنصری مادی یعنی آتش. آنگاه که در نام خدا به کار می رود، به معنی بخشنده و روشن کننده ی همه چیز است و آنگاه که در معنای عنصر مادی بکار می رود، به معنای آتشی است که پیروزی را در نزاع توسط سلاح های ماهرانه ای نصیب انسان می سازد». منظور دایاننده از سلاح های ماهرانه، در واقع اشاره به سلاح های دوران جدید است.

به طور کلّی آموزه های دینی آریاسماج را می توان دارای 10 اصل دانست:

1. خداوند علّت هر معرفت حقیقی و هر آنچه که به وسیله ی معرفت شناخته شده می باشد.

2. خداوند موجود، آگاه، و پر خیر و برکت است. او بدون شکل و قالبی است. عالم مطلق، عادل، مهربان، نامحدود، غیر قابل تغییر، ازلی، بی همتا، حامی همه ی موجودات، سرور همه موجودات، حاضر مطلق، باقی، بدون نوسان و واهمه، ابدی، مقدّس و سازنده ی همه چیز است. او زاده نشده و یگانه شایسته برای پرستیده شدن است.

3. وداها متون مقدّس و منبع هر معرفت حقیقی هستند. برترین وظیفه ی هر آریایی، خواندن وداها، آموختن آن ها، قرائت و گوش دادن به این سرودها است.

4. انسان باید همیشه آماده ی پذیرش حقیقت و اعلان آنچه حقیقت نیست باشد.

5. تمامی اعمال انسان باید مطابق دهرما (dharma) انجام شود، البته بعد از اندیشیدن درباره این که چه چیز درست و چه چیز غلط است.

6. هدف نهایی آریاسماج، خیر رساندن به عالم از طریق تعالی بخشیدن به خوبی های اجتماعی، معنوی و جسمانی هر فردی است.

7. رفتار ما درباره ی هر کسی باید با عشق، درستی و عدالت کنترل شود.

8. ما باید اویدیا (جهل) را از خود دور کرده و ویدیا (معرفت) را افزایش دهیم.

9. هیچ کس نباید فقط با به کمال رسیدن خود خرسند باشد، بلکه انسان باید همیشه به دنبال تعالی و رشد دیگران نیز باشد.

10. انسان همیشه باید از قوانین جامعه که برای پیشبرد و تأمین رفاه همه تنظیم شده است، پیروی کند، در عین حالی که در تبعیّت از قوانین مربوط به رفاه فردی همه باید آزاد باشند.

مجموعه این قوانین و دستورات آریاسماج، بیان کننده پرستش خدایی واحد، خدمت به نیازمندان و تلاش جهت پیشرفت معنوی دیگران است. لبّ دعاوی آریاسماج ها یا به بیان دیگر گزاره های بنیادین اعتقادی آنان را می توان در این دو جمله دانست: خدا یکی است و ودا ها کلام او هستند. البته در کنار این پیوستگی تام در متون مقدّس، جریان آریاسماج اعمال موهوم و خرافاتی، پرستش بت و تمثال، اعتقاد به اسطوره های رزمی، تجسّم خدا، پورانه ها، و اعمالی چون زیارت و غسل را طرد می کردند و هیچ یک از این ها را از آموزه های ناب وداها نمی دانستند.

تأثیر آریاسماج بر اصلاحات اجتماعی

دایانندا سَرسوَتی، کاست یا طبقه را نهادی اجتماعی می دانست که درگذشته به وسیله ی حاکمان پایه ریزی شده بوده است، نه آن که از طریق دین وضع شده باشد. او معتقد بود خداوند انسان ها را مساوی  آفریده و نجات آدمیان هیچ ارتباطی با کاست و طبقه ی آن ها ندارد. آنان در مراسم خود (پرستش خدای یگانه) هر کسی را در جمع خویش می پذیرفتند، زنان و افراد متعلّق به کاست های پایین می توانستند در مراسم دینی آن ها حضور یابند و کتب مقدّس را بخوانند. بنابراین آریا سماج جنبشی با اصلاحات تساوی گرایانه بود که در حاشیه ی بیان دیـدگـاه هـای خـود، نـاسیونالیسم هندی را نیز گسترش داد. آنان حتی برای محقّق ساختن این منظور خود، آئینی دینی را به نام "شودهی" وضع کردند که به معنای تطهیر کسانی است که به عقاید و روش های آریاسماج می پیوندند. در این مراسم تمامی مردم از هر طبقه ای با روی باز پذیرفته می شدند و حتّی افراد بی طبقه یا نجس که اجازه شرکت در مراسم دینی به ایشان داده نمی شد، به میزان دیگران حقّ سهیم شدن دراین مراسم را داشتند.

دایانندا در صدد لغو ازدواج در سنین کودکی برآمد و به ازدواجی تشویق کرد که با میل و رغبت طرفین انجام شود. تحصیل هم زمان و مساوی برای دختران و پسران از دیگر برنامه های او بود. وی اعتقاد داشت تحصیلات وسیله ای است تا به مردم آموزش دهند چگونه هندوهای خوبی باشند و اتّحاد ملی خود را حفظ کنند. به همین دلیل او اقدام به تاسیس مدارسی به نام گورو کولاس (Guru kulas) در سرتاسر هند نمود. در این مدارس زبان سانسکریت به عنوان نماد میراث هندی و زبان هندی به عنوان زبان ملّی تدریس می شد.

دایانندا بیان داشت که متون مقدس وداها، تمامی معرفت علمی نوین را در بر دارند. این سخن او در واقع نشان از عدم درک صحیح وی از روش علمی مدرن و نیز مخالفت او با این نظام داشت؛ چرا که یکی از مهمترین خصوصیات علم در عصر مدرن، نقد پذیری و جدلی بودن آن است. به هر صورت، این ادعای وی سبب شد که این جریان روی خوشی به علم و دانش مدرن نشان ندهد، سیستم آموزشی غرب را مطرود اعلام کند و در نتیجه از گسترش بیشتر باز ماند. این عدم سازش با علم و دانش مدرن را نیز می توان یکی از دلایل عدم گسترش این جنبش ذکر کرد. شدّت و قوّت هویّت ملّی در بین پیروان این جریان تا حدّی بود که مدارس خاصی را جهت گسترش فرهنگ وداها و تعلیم زبان هندی و سنسکریت بنا کردند. البته پس از فوت دایانندا، شکافی میان پیروان او افتاد: عدّه ای که عقاید محافظه کارانه تری داشتند و خواستار پایبندی به همین اصول بودند و عده  دیگری که طالب نظام آموزشی پیشرفته به سبک غربی بودند؛ امّا هر دوی این گروه بر حفظ و تکریم هویّت ملی همان اصرار و حساسیّت را داشتند.

به هر صورت جنبش اصلاح طلب آریاسماج از آن جهت که بنیاد گرایی در کتب مقدس هندویی را به اوج خود رساند و آموزش زبان اولیّه هندویی را رواج داد، توانست پیروانی کسب کند؛ امّا از سوی دیگر مخالفت این جریان با بت پرستی و به کارگیری تماثیل، برای بسیاری از هندوهایی که علاقمند به اسطوره ها و  اعیاد  کهن خود بودند، غیر قابل قبول بود. اعضای این جنبش در شمال هند، خصوصاً در برگرداندن دین مردمی که به تازگی مسیحی شده بودند، بسیار مؤثّر بود. تأثیر عمیق آریاسماج در بنای ارتباطی میان هندوئیسم و هویّت ملّی، امری انکار ناشدنی است و امروزه در اکثر شهرهای هند یا حتی بین هندوان خارج از سرزمین مادری چندین میلیون پیرو دارد؛ اگرچه اکثر طرفدارانش از طبقه ی تجّار و بازرگانان بوده و هستند.

دفتر مرکزی جنبش آریا سماج و فعالیت های آن

این جنبش دارای دفتری مرکزی در کلانشهر دهلی به آدرس "15, Hanuman Road, New Delhi - 110001 INDIA" است و علاوه بر آن در شهر های دیگر هند همچون ویرار و غیره دارای دفاتری برای ارتباط بیشتر با پیروان خود است. این دفتر با برنامه ریزی های گوناگون در سال فعالیت هایی را برای پیروان خود و جذب جوانان هندو و غیر هندو انجام می دهد و غیر هندوها را تشویق به تغییر کیش و روی آوردن به آیین هندوئیسم دعوت می کند. این دفتر از ناشران بسیاری حمایت می کند و تاکنون 45 کتاب را درباره این جنبش و ایده های آن به رشته تحریر درآورده اند و سالانه نیز مجلات و جراید گوناگونی را برای علاقمندان و مخاطبان خود انتشار و توزیع می کند.

رهبری دینی این جنبش بر عهده شخصی به نام Swami Agnivesh  است. وی بیشترین تاثیر گذاری را بر روی این جنبش در زمان حال دارد و در بسیاری از موضوعات دینی و سیاسی روز نظر هایی را برای پیروان این جنبش جهت انجام آنها ارائه می دهد. که به عنوان مثال در جریان انتخابات پارلمان هند وی در اظهار نظری بر خلاف هندوهای افراط گرا و تندرو از حزب کنگره حمایت کرد. پس از این اظهار نظر به جان وی نیز سوء قصد شد که نافرجام ماند.

فعالیت های جنبش آریا سماج در فضای مجازی

همانطور که عنوان گردید، دفتر اصلی این جنبش در دهلی می باشد و دارای تارنمایی به آدرس http://www.thearyasamaj.org/home است. در این تارنما افراد می تواند به صورت آن لاین جراید و یا کتاب مورد علاقه خود را مطالعه نمایند. افزون بر آن جنبش دارای صفحات مختلفی در شبکه های اجتماعی فیس بوک، توییتر و تلگرام است که درباره اهداف و ایده های این جنبش تبلیغات می کند و به صورت مستمر وبینارهایی را با موضوعات جالب روز به زبان هندی، و یا زبان دیگر محلی که قابلیت فهم بیشتری برای مردم داراست را با حضور کارشناسان در فضای مجازی زوم برگزار می کند. علاقمندان می توان با مراجعه به آدرس تارنمای مذکور و ورود به صفحات مجازی و نصب اپلیکیشن زوم می توانند از برنامه های آنها استفاده و بهره مند شوند.

این جنبش دارای کانال تلویزیونی در شبکه یوتیوب است که به پخش  برنامه های گوناگون همچون گزارش فعالیت های پیروان این جنبش در شهرهای مختلف ، سخنرانی های اساتید و اندیشمندان این جنبش، خبرهای روز و غیره برای مخاطبان خود می پردازد.

دانشکده Dayanand

دانشکده دایانند در سال 1950 در کلانشهر دهلی با هدف ارتقاء سطح آموزش پیروان جنبش آریا سماج تاسیس شد. این دانشکده اکنون در رشته های مختلف علوم انسانی و علوم پایه در سطح کارشناسی و کارشناسی ارشد دانشجو می پذیرد.

براساس گزارش سال 2019، این موسسه علمی و آموزشی در زمینی به مساحت 28 هکتار واقع شده است و دارای 57 کلاس درس و 30 آزمایشگاه در زمینه های مختلف می باشد. بر اساس این گزارش در این دانشکده 5503 دانشجو مشغول تحصیل هستند و این دانشکده دارای کادر علمی مرکب از 157 استاد می باشد که از  این تعداد 41 نفر دارای مدرک دکتری و مابقی دارای کارشناسی ارشد هستند. این دانشکده دارای درجه A  از سوی سازمان آموزش عالی هند است. مدیریت آن را یک گروه 6 نفری به سرپرستی Dr. Vikramjit Singh به عهده دارد. تارنمای این دانشکده جهت دسترسی علاقمندان به آدرس http://www.dncollege.com/  می باشد.

تبیین جایگاه امروزی جنبش آریا سماج

همانطور که اعلام شد، این جنبش با هدف جلوگیری از تغییر کیش هندوها به مسیحیت و اسلام به وجود آمد و موسس آن با اصلاحاتی اساسی در آیین هندوئیسم توانست نظرات بسیاری را به خود جلب کند و مانع تغییر کیش هندوها شود. این جنبش با ایده «رجعت» ـ بازگشت به دین اصلی که در اینجا منظور آیین هندوئیسم است ـ که در چند سال اخیر توسط دولت مرکزی هند به نخست وزیری ناریندرا مودی اعلام گردیده، موافق است و از آن حمایت می کند.

 این جنبش از ابتدا تا کنون با ساماندهی خود و ایجاد دفاتر و فعالیتهای متعدد همچون برگزاری وبینارها در شبکه های مجازی توانسته بسیاری از اقشار جامعه به ویژه نسل جوان را به خود جلب کند.

جنبش در زمان گسترش ویروس کرونا نیز با جمع آوری اعانه و کمک به فقرا و نیازمندان تبلیغات خوبی نیز برای خود انجام داد. این تبلیغات را می توان در کانال تلویزیونی Arya Sandesh TV Stream آنها و کانال های خبری دیگر نیز مشاهده کرد.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

• منابع :

1. مقاله جنبش های دینی تالیف دکتر طاهره توکلی استادیار گروه فلسفه و ادیان دانشگاه اسلامی واحد تهران مرکزی چاپ در فصلنامه مطالعات شبه قاره هندوستان دانشگاه سیستان و بلوچستان سال پنجم شماره ششم پاییز 92
2. Religious Experience in the Hindu Tradition edit by June Mcdaniel
3. Lives of Indians edit by Richard Davis
4. Website : http://www.dncollege.com/
5. Website : http://www.thearyasamaj.org/home

You tube : https://www.youtube.com/watch?v=EyFkuUEHcrM&feature=emb_title