تبیین و تفسیر غدیر به وسیله امام علی در خطبه غدیریه

به گزارش خبرنگار سرویس کتاب و نشر خبرگزاری رسا، به نظر می‌رسد یکی از مسائل مهم امروز پایین بودن سرانه مطالعه در کشور است. متأسفانه مردم به طور عمومی اهل مطالعه نیستند. این مسئله از جمله موضوعات تأسف‌برانگیز اجتماعی در جامعه امروز ایران است. باید دقت داشت که امروزه مطالعه ها بر اساس روش کوتاه خوانی و مختصرگویی طرفدار فراوانی دارد.

واقعه غدیر از مسائل مهم تاریخ اسلام است که این موضوع در منابع مستدل و مستند و قابل اتکای شیعه و سنی به آن اشاره شده و روایات زیادی درباره آن نقل شده است. در این نوشتار سعی داریم در چند شماره به بررسی واقعه غدیر بپردازیم. هدف از تهیه این مطلب بیشتر دعوت به مطالعه مستند و رجوع و استفاده از منابع تاریخی درباره وقایعی مهمی چون عید غدیرخم است. قسمت چهارم این مجموعه خدمت دوست داران کتاب تقدیم می‌شود.

علی(ع) در خطبه عید غدیر، به تفسیر و تحلیل این واقعه مهم تاریخی پرداخت. آن حضرت در روز جمعه ای که با روز عید غدیر مصادف بود، خطبه ای ایراد فرمود و آن را با حمد و ستایش الهی و شهادت به وحدانیت ذات اقدس او و بیان برخی صفات ثبوتیه و سلبیه اش آغاز کرد. پس از تشریح اهمیت نبوت و رسالت، به مسئله امامت و مقام امامان پرداخت و درباره جایگاه واقعی امامان و آفرینش و نشو و نمای وجودی آنها سخن گفت.

در ادامه به اهمیت رسالت خود اشاره فرمود و در کنار حجت ظاهر، شاهدی دیگر نیز بر حقانیت خود مطرح کرد. پس از آن، اهمیت روز جمعه و عید غدیر را خاطرنشان ساخت و فلسفه روز جمعه و اعمال مستحب در آن را بیان کرد. آنگاه به ارتباط توحید، نبوت، ولایت و دین اشاره و آثار معرفی ولیّ امر در واقعه غدیر را مفصل بیان کرد.

پس از آن، پندهایی ارزشمند می داد و با استناد به آیات قرآن، مردم را به اطاعت خدا و رعایت تقوا و دوری از گناه تشویق فرمود. سپس مفهوم استکبار را بیان کرد و آن را سرپیچی از پیروی کسی خواند که اطاعتش لازم است. در ادامه، در تفسیر «طریق» و «صراط» و «سبیل الله» فرمود: «صراط منم، سبیل الله منم، نورالانوار منم».

در پایان خطبه نیز بار دیگر مردم را به اخلاق شایسته فردی، اجتماعی و مالی سفارش کرد و استحباب روزه روز غدیر و پاداش بزرگ آن را یادآور شد.

در بررسی خطبه غدیریه حضرت علی(ع)، نکته های ارزشمندی به چشم می خورد که مهم ترین آنها عبارت اند از:

1. عید بزرگ

«اِنَّ اللّهَ جَمَعَ لَکُمْ مَعْشَر الْمُؤمِنینَ، فی هذَا الْیَوْمِ عَیْدَیْنِ عَظیمَیْنِ کَبیرَیْنِ»؛ به درستی که خداوند در این روز، دو عید باعظمت را برای شما مؤمنان جمع کرده است.

از آنجا که روز غدیر و ایراد خطبه غدیریه، با روز جمعه مصادف بوده، حضرت تعبیر «عیدین» را به کار برده و از هردو به بزرگی یاد کرده است. این سخن، خود، بهترین دلیل بر «عید بودن» روز هجدهم ذی حجه و برگزاری مراسم جشن و سرور و بزرگداشت آن است.

درباره عید بودن روز غدیر، روایت های بسیاری از پیامبر و امامان شیعه(ع)، به ما رسیده است. از جمله در روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می خوانیم که فرمود: «یَومُ غَدیرِخُمٍّ اَفْضَلُ اَعیادِ اُمَّتِی»؛ عید غدیرخم، برترین عیدهای امت من است. روز غدیرخم، روز عید و شادمانی و سرور است.

2. روز بیان اراده خدا و روز ابلاغ

«فَاَنْزَلَ اللّهُ عَلی نَبِیِّهِ فی یَوْمِ الدُّوحِ بَیَّن بِهِ اِرادَتهَ فی خُلَصائِهِ وَ ذَوِی اجْتِبائِهِ وَ اَمَرَهُ بِالْبَلاغِ»؛

آن روز زیر درختان تنومند، خداوند آیاتی بر پیامبرش نازل کرد که اراده او را برای بندگان خالص و برگزیده اش آشکار ساخت و پیامبر را به رساندن آن (پیام) امر کرد.

این بخش از خطبه، بیانگر موقعیت جغرافیایی حادثه تاریخی غدیر است.

3. غدیر، روز بزرگ، روز گشایش، روز تکامل

«اِنَّ هذا یَوْمٌ عَظیمُ الشَّأْنِ فیهِ وُقِعَ الْفَرَجُ وَ رُفِعَتِ الدَرَجُ وَ وُضِحَتِ الْحُجَجُ»؛

غدیر، روز باعظمتی است. در این روز، گشایش روی داد، نگرانی ها برطرف و حجت ها آشکار شد.

این روز، ظرف ظهور اراده الهی و زمان رساندن پیام خداوند و آثار آن است. روزی است که در آن گشایش آغاز شد و خداوند، نگرانی امت اسلام را درباره زمان پس از پیامبر برطرف ساخت و به آنها امید بخشید. در این روز، نردبان تکامل افراشته شد و با معرفی امام، دین به کمال لازم و شایسته خود رسید. در چنین روزی، حجت ها آشکار و بر همگان اتمام حجت شد.

4. روز پرده برداری از مقام امامت

«هذا یَوْمُ الاْیضاحِ وَ الاِْفْصاحِ عَنِ الْمَقامِ الصُّراحْ»؛ امروز روز آشکار ساختن مقام و جایگاه امامت است؛

مقام صراح؛ یعنی جایگاه پاکی و پیراستگی و منظور از آن، مقام عصمت و امامت است که در روز غدیر، از آن، پرده برداری و امام برای همگان مشخص شد تا دیگر، بهانه ای برای منافقان نماند که پیامبر به صراحت کسی را معرفی نکرده است.

5. روز کامل شدن دین

«وَ یَوْمُ کَمالِ الدّینِ»؛ در این روز، دین خداوند کامل شد؛

واقعه روز غدیر، چنان بااهمیت بود که حق تعالی در مقام آن فرمود: «اَلْیَوْمَ اَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ.» اگر این کار در روز غدیر انجام نمی شد، نه تنها دین به مرحله کمال خود نمی رسید، بلکه اصل رسالت نیز ابلاغ نشده بود: «فَاِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهْ.» ازاین رو، علی(ع) فرمود: «وَ کَمَّلَ اللّهُ دینَهُ؛ و خداوند دینش را کامل کرد».

6. روز پیمان بستن

«وَ یَوْمُ الْعَهْدِ الْمَعْهُودِ؛ این روز، روز پیمانِ بسته شده است».

در این روز، پیامبر پس از گرفتن اعتراف از مردم مبنی بر اینکه او حتی از خود آنها به ایشان شایسته تر است، از آنان پیمان گرفت که پس از او، علی(ع) امام و سرپرست آنهاست و فرمود: «مَنْ کُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِی مَوْلاهُ».

7. روز شهود و حضور

«وَ یَوْمُ الشّاهِدِ وَ الْمَشْهُودْ»؛ غدیر روز شاهد (پیامبر) و روز مشهود(علی) است.

این تعبیر در قرآن درباره قیامت به کار رفته است. در آنجا شاهد، پیامبر و مشهود، قیامت است؛ شاهد، انسان ها و مشهود، اعمال آنان است. به کار بردن این تعبیر درباره روز غدیر، به این معناست که پیامبر، شاهد و علی، مشهود است.

پیامبر به ولایت علی(ع) شهادت داد و مسلمانان و فرشتگان بر این امر گواهی دادند. تاریخ نیز گواهی می دهد که گروهی به علی(ع) به مناسبت منصوب شدن وی به مقام ولایت، تبریک و تهنیت گفتند، ولی پس از چند ماه آن را فراموش کردند.

8. روز آشکار شدن دورویی ها

«یَوْمُ تِبْیانِ الْعُقُودِ عَنِ النِّفاقِ وَ الْجُحُودِ»؛

روز مشخص شدن خط حق از جریان نفاق و روز جدایی یاران راستین از مدعیان دروغین است که حقایق را آگاهانه انکار کردند و نفاق خود را در عمل آشکار ساختند.

9. روز بیان حقایق

«وَ یَوْمُ الْبَیانِ عَنْ حَقائِقِ الایمان»؛ِ غدیر روز آشکار ساختن حقایق ایمان است.

در این روز، مسیر ایمان از دیگر راه ها جدا شد. کسانی که تا آن روز ادعای ایمان به خدا و اطاعت از پیامبر را داشتند، در این روز باطنشان آشکار گشت و همه دانستند که اگر به راستی به «أَطیعُوا اللّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ» معتقدند، باید به فرمان خدا و پیامبر، از علی بن ابی طالب(ع) که آشکارترین و کامل ترین نمونه اطاعت از خدا و رسول است، پیروی کنند. با نصب علی(ع) به امامت و در پی آن بر هم خوردن نقشه ها و دسیسه ها، برخی، حقایق را انکار کردند و مصداق «لم تُؤمِنُوا» شدند؛ زیرا ایمان، تنها گفتن شهادتین نیست، بلکه منظور از پذیرش ولایت، حقیقت آن است که باید در قلب، تجلی و در عمل، جلوه کند.

10. روز راندن شیطان

«یَومُ دَحْرِ الشَّیطانِ»؛ غدیر روز رانده شدن شیطان است.

با کامل شدن دین در روز غدیر، شیطان نیز رانده و همچون کافران ناامید شد؛ زیرا واقعه غدیر، وسوسه ها، توطئه ها و نقشه هایش را نقش بر آب ساخت. او که به خلافت الهی انسان راضی نبود و به دلیل سجده نکردن بر آدم از درگاه خدا رانده شد، از جانشینی علی(ع) برای پیامبر نیز ناراضی بود. ازاین رو، در حدیثی از امام رضا(ع) می خوانیم: «یَوْمُ مَرْغَمهِ الشَّیْطانِ»؛ شیطان در این روز رانده شد.

11. روز برهان

«یَوْمُ الْبُرْهانِ»؛ غدیر، روز برهان و حقانیّت است.

روز غدیر، دلیل حقانیت اهل ولایت و رهروان امام و ولی الله الاعظم است که تاریخ و احادیث، گواه این دلیل و برهان است.

12. روز داوری

«هذا یَوْمُ الْفَصْلِ الَّذی کُنْتُمْ تُوعَدُون»؛ غدیر، روز جدایی است که به آن وعده داده شده اید.

امام، روز غدیر را روز جدایی حق از باطل خوانده و در حقیقت، با این عبارت، غدیر را به قیامت تشبیه کرده است، چنان که در قرآن مجید می خوانیم: «هذا یَوْمُ الْفَصْلِ الَّذی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُون». در این تشبیه، دو نکته وجود دارد:

اول اینکه همان گونه که در روز قیامت، حق از باطل جدا می شود و اهل حقیقت و ایمان روانه بهشت می شوند و گروه باطل را به سوی دوزخ می برند، در روز غدیر نیز مؤمنانِ به ولایت، از منکران حق و ولایت جدا می شوند که گروه اول، جزو نجات یافتگان و گروه دوم، اهل دوزخند.

دوم، کافران و مشرکان انتظار برپایی قیامت را ندارند و آن را دروغ می پندارند، چنان که دشمنان ولایت نیز انتظار چنین روزی را نداشتند و می پنداشتند خداوند جانشینی برای پیامبر معیّن نمی کند.

13. روز فرشتگان

«هذا یَوْمُ الْمَلَأ الاَعْلَی الَّذی اَنْتُمْ عَنْهُ مُعْرِضُونْ؛ غدیر، روز فرشتگان والامقام در عالم بالاست، روزی که از آن فرار می کردید».

در این روز فرشتگان به فرمان الهی فرود آمدند و این مأموریت را به پیامبر ابلاغ کردند. بنا بر روایت امام رضا(ع): «اِنَّ یَوْمَ الْغَدیرِ فِی السَّماءِ اَشْهَرُ مِنْهُ فِی الاَرْضِ»؛ روز غدیر در آسمان، مشهورتر است تا در زمین.

14. روز هدایت

«هذا یَوْمُ الاِرْشادِ»؛ غدیر، روز راهنمایی است.

غدیر روزی است که خداوند در آن، به واسطه پیامبر، مردم را به راه ولایت و سعادت راهنمایی و راه دشمنی و نابودی را مشخص فرمود. حقایق را آشکار و ولیّ امر را معرفی کرد.

15. روز آزمون

«یَوْمُ مِحْنَهِ الْعِباد»؛ غدیر، روز امتحان بندگان است.

محنت، به معنای آزمون است و روز غدیر، روز آزمایش بندگان بود. در این روز، خداوند پذیرش ولایتِ برگزیده خود را وسیله آزمودن انسان ها قرار داد که هرکس آن را پذیرفت و بدان پای بند ماند، سرفراز از بوته آزمایش در آمد.

16. روز پیشگامان

«یَوْمُ الدَّلیلِ عَلَی الرُوَّادِ»؛ غدیر، روز شناخت پیش گامان در اسلام است.

«رواد» جمع «راید» به معنای پیش قراول است. علی(ع) با اشاره به پیشاهنگی خود در اسلام و ایمان، روز غدیر را که روز ولایت و معرفی ولیّ است، راهی بر شناخت پیش گامان و پیشاهنگان می خواند. آری، او در ایمان به رسالت، پیش گام و در امامت، پیشاهنگ پیشوایان پاک است.

17. روز هویدا شدن نهان ها

«هذا یَوْمُ اِبْدَاءِ خَفایَا الصُّدورِ و مُضْمِراتِ الاُمُور»؛ این روز، روزی است که خداوند اسرار سینه ها و باطن کارها را آشکار ساخت.

در این سخن دو احتمال وجود دارد:

یک _ هشدار دوباره درباره جریان نفاق و دورویی.

دو _ آشکار شدن اسراری که میان خدا و رسولش بود.

در آن روز، پیامبر سرّی را که خداوند در درونش به امانت نهاده و پیامبر از افشای آن در هراس بود، با تضمین الهی آشکار کرد. «بَلِّغْ ما اُنْزِلَ اِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ».

18. روز شناسایی خاصان

«هذا یَوْمُ النُّصوصِ عَلی اَهْلِ الْخُصُوصِ»؛ غدیر روز تنصیص است؛ روز معرفی [خاصان علی(ع)] با سخن صریح است.

پیامبر گرامی اسلام از آغاز بعثت تا حجه البلاغ، بارها با اشاره و کنایه، علی(ع) را جانشین خود معرفی کرده بود، ولی در جریان غدیر با صراحت تمام، آن حضرت را ولیّ امر مسلمانان معرفی کرد و راه را بر هرگونه توجیه و بهانه بست.

19. روز اوصیا و پیامبران

«هذا یَومُ شَیْثٍ، هذا یَوْمُ اِدْریسَ، هذا یَوْمُ یُوشَعَ، هذا یَوْمُ شَمْعُونَ»؛ امروز روز [پیامبران و اوصیای آنان،] شیث، ادریس، یوشع و شمعون است.

در این بخش از خطبه، امام روز غدیر را روز برخی از پیامبران و اوصیا می خواند. بنا بر تاریخ، شیث، وصی حضرت آدم(ع)؛ یوشع، جانشین حضرت موسی(ع)(1) و شمعون، جانشین حضرت عیسی(ع)، در این روز به مقام وصایت رسیده اند. گویا روز غدیر یادآور لحظه های مهم در نبوت و وصایت است که بسیاری از پیامبران، از جمله پیامبر اسلام، در آن جانشین معیّن کرده اند.

20. روز آسایش و آسودگی

«هذا یَوْمُ الاَمْنِ وَ الْمَأْمُون»؛ِ غدیر، روز آسایش و آسودگی است.

پیش از واقعه غدیر، درباره آینده اسلام و مسلمانان نگرانی هایی وجود داشت و پیامبر نیز از این بابت نگران بود، ولی پس از جریان غدیر، این نگرانی به شادمانی تبدیل شد و پیامبر فرمود: «اَللّهُ اَکبَرُ عَلی اِکْمالِ الدّینِ وَ اِتْمامِ النِّعْمَهِ وَ رَضِیَ الرَّبُ بِهِ رِسالَتی وَ الْوِلایَهَ مِنْ بَعْدی».

دین کامل شد، نعمت تمام گشت و خداوند به رسالت من و ولایت پس از من راضی گردید.

21. روز گنج پنهان

«هذا یَومُ اِظْهارِ الْمَصُون مِنَ الْمَکْنُونِ»؛ روز افشای رازی که در نهان نگه داری می شد.

این تعبیر، بیانگر آن است که برنامه غدیر حادثه ای ناگهانی نبوده است، بلکه پیش از فرارسیدن این برهه از زمان، در صندوقچه محفوظ علم الهی و در سینه پیامبر نگه داری می شد و غدیر، ظرف اعلان آن بود.

22. روز آشکار شدن رازها

«هذا یَوْمُ اِبْلاءِ السَّرائرْ»؛ روز فاش شدن توطئه های پشت پرده.

این تعبیر، برگرفته از وصف قیامت است که در قرآن بدان اشاره شده است: «یَوْمَ تُبْلَی السَّرائرُ». (طارق: 9)

وجه تشبیه روز غدیر به روز قیامت، شاید این باشد که همان گونه که روز قیامت، اعلان پایان دوره ای از حیات و آغاز مرحله ای دیگر از هستی است، غدیر نیز پایان دوره ای از هدایت و راهنمایی (در قالب نبوت) و آغاز دوره ای دیگر (در شکل امامت) است که جاودانگی دین را ضمانت می کند.

منبع: کتاب غدیر، اکمال دین، نوشته سید حسین اسحاقی، ص 130 - 140.

انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران کتاب «غدیر، اکمال دین» را در قطع رقعی و 190 صفحه به چاپ رسانده است.

علاقه‌مندان می‌توانند برای خرید این کتاب به انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران به آدرس: تهران، خیابان ولیعصر، ابتدای بزرگراه نیایش، جنب مجموعه ورزشی انقلاب، دانشگاه صدا و سیما، تلفن: 22040986 مراجعه کنند./826/ن601/ق