عزای حسینی در آذربایجان

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در تبریز، هم‌زمان با فرارسیدن تاسوعا و عاشورای حسینی، مردم آذربایجان، همدل با سراسر نقاط ایران، غرق در عزا و ماتم شهادت سبط پیامبر اکرم(ص) و یاران با وفایش بود؛ آیینی که گوشه گوشه آن تجلی ارادت مردم آذربایجان به حساب می‌آمد و جلوه‌ای زیبا از دلدادگی کسانی بود که برای لبیکی دوباره به حسین بن علی(ع) و آرمان‌های والایش به عرصه آمدند. 
از شرق به غرب آذربایجان و در شهرها و روستاهای ریز و درشت آن پر بود از دسته‌ها، هیئت‌ها و کاروان‌هایی که آمده بودند تا غم حسینی را به سوگ بنشینند. همچنین مردمی که به دلیل عظمت و معنویت دسته های عزاداری مردم آذربایجان در زنجان، اردبیل، تبریز و... از شهرهای مختلف ایران خود را به این منطقه رساندند و همزمان با مردم ولایتمدار آذربایجان ارادت به خاندان عصمت و طهارت را به نمایش گذاشتند.
در این مجال به گوشه‌ای از آیین‌ها و برنامه‌های صورت گرفته در ایام محرم به ویژه تاسوعا و عاشورای حسینی که در اقصی نقاط آذربایجان برگزار شد، می‌پردازیم. از مهمترين آئين‌‌هاي عزاداري در آذربايجان‌ مي‌توان به دسته‌هاي شاه حسين گويان (شاه حسين، واي حسين)، علم بندي، مراسم «حجله قاسم(ع)»،  مراسم «شمع پاي لاماخ» (توزيع شمع)، مراسم «خيمه سوزاني»،  مراسم «اللهم لبيك»، مراسم «گرداندن اسب ذوالجناح»، مراسم «شبيه خواني»، مراسم «احسان و نذري» و... اشاره کرد.

تبریز؛ دسته‌هاي عزاداري شاه حسين گويان
مراسم «شاه حسین گویان» پيش‌درآمد تشكيل هيات‌هاي عزادار محرم در آذربايجان‌ به ویژه کلانشهر معنوی و فرهنگ پرور تبریز است. امسال از چند روز مانده به آغاز محرم، دسته های شاه حسین گویان مركب از جوانان و ريش‌سفيدان به طور جداگانه ساعاتي قبل از غروب آفتاب در نزديكي مساجد يا تكايای معروف تبریز از جمله محله قره آغاج، محله مارالان، محله کوچه باغ، محله قره باغی لار و... جمع ‌شدند و این دسته های عزاداری را برپا کردند.
در اين مراسم عزاداري، عاشقان حسين(ع) ابتدا در دو رديف مجزا قرار گرفته و با دست راست چوبدستي را كه نمادي از شمشير است در دست گرفته و با دست چپ حلقه در كمر نفر بعدي مي‌زنند و سپس نوحه مخصوص خوانده وبا حركات ريتميك پاها و دست‌ها، نوحه‌خواني مي‌كنند. در اين آئين معمولا اولين بار سردسته چندين بار با صداي بلند يا حسين را مي‌گويد تا به اصلاح دم گرفته شود.
از نمونه اشعار اين مراسم مي‌توان به اين اشعار اشاره كرد:
يا حسين واي حسين، يا حسين شاه حسين و...
اين تركيب تا شب‌هاي اول محرم به اين شكل صورت مي‌گيرد و از شب‌هاي پنجم به بعد دسته‌گرداني به صورت گردشي در محلات شروع مي شود. زمان شروع هيات‌ها زماني است كه چندين هيات به هم برخورد مي‌نمايند و با فريادهاي بلند "يا حسين"،" واي حسين"، "حيدر-صفدر"، "حسينم واي حسينم واي" شنيده مي‌شود. البته امروزه براي تهيج بيشتر گروه‌هاي شاه حسين گويان از ادوات موسيقي نظير طبل و سنج نيز استفاده مي شود. اين مراسم از آنجايي مهم جلوه مي‌كند كه در هيچ كجای دنيا به غير از استان‌هاي آذري‌نشين كشور برگزار نمي‌شود. از مهمترين اشعاري كه در اين آئين به گوش مي‌رسد: صداي دلنشين مردماني است كه يك صدا فرياد مي‌زنند:
حسينه يئرلر آغلار گويلر آغلار/ رسول مصطفي پيغمبر آغلار
الم آغلار، شیر آغلار، لشكر آغلار/ سوآغلار، قاتل آغلار خنجر آغلار
معني: به حال حسين زمين‌ها و آسمان‌ها گريه مي‌كند/ رسول مصطفي حضرت پيغمبر گريه مي‌كند/ علم و شير و لشكر گريه مي‌كند/ آب و قاتل و خنجر گريه مي‌كند.

مراغه؛ علم‌بندي
آئين سنتي علم‌بندي هم که به صورت كاملا سنتي در شهرها و روستاهای آذربايجان در سومين روز محرم و به ویژه در شهر مراغه برپا مي‌شود، امسال هم با شکوه و عظمت مثال زدنی خود برگزار شد. امسال در شهر مراغه علم معروف این شهر که تقريبا 50 متر است، توسط سرپرست هيات‌هاي مراغه با انواع پارچه‌ها و روسري‌ها نصب و در رثای حسین بن علی و یاران باوفایش به حرکت درآمد. در حين نصب علم‌ها صدها راس گوسفند زير پاي علم قرباني ‌شد و هركس نذري داشت در اين روز و در بين اهالي حاضر پخش کرد. فرق نمي‌‌كند چه چيزي نذر كرده باشند، هر چه كه است نذر امام حسين(ع) است، از چاي و خرما گرفته تا نان و پنير. اين رسم از آئين‌هاي كهن آذربایجان و به ویژه شهرستان مراغه است و تقريبا اين علم تا اربعين حسيني به همان صورت باقيمانده و 28 ماه صفر با سينه‌زني و نوحه‌خواني هيات‌ها واچيده مي‌شود.

اردبیل؛ مراسم حجله حضرت قاسم(ع) 
اين مراسم در شهرها و روستاهاي آذربایجان از جمله محلات مختلف اردبیل با کیفیت های مختلف برگزار ‌شد. در شب پنجم ماه محرم بود که حجله‌اي از پارچه‌هاي رنگين و گل و شيريني در یکی از محلات شهر اردبیل آراسته ‌شد و در خانه فردي كه امسال ميزبان حجله قاسم(ع) بود گذاشته ‌شد. اهالي محل هر كدام با خلعت و كادويي كه براي تزيين حجله آورده بودند، جمع شده و سینه زنی باشکوهی به یاد قاسم بن حسن(ع) برپا کردند. اين حجله براي گردش در محلات تا شب عاشورا گردانده شد. 

تبریز؛ مراسم "شمع پاي لاماخ" (توزيع شمع)
مراسم «شمع پای لاماغ» هم همچون سال های گذشته در غروب روز نهم محرم (تاسوعا) در اكثر نقاط آذربایجان از جمله تبریز برگزار ‌شد. براساس آئين عزاداري هر كسي كه در طول سال براي گشودن بخت و گرفتن حاجت نذر كرده است در چنين شبي به درب 41 مسجد مي‌رود و در هر كدام يك شمع روشن مي‌كند. صاحبان برخی هيات‌ها در تبریز از قبل جايگاهي را به اين منظور مشخص کرده بودند كه محل افروختن شمع ها بود. این جایگاه ها که با نور شمع های روشن حال و هوای معنوی و ویژه ای یافته بودند، بعد از نماز مغرب و عشاء محل سينه‌زدن همان هيات ها هم شدند. 

مراغه؛ مراسم «اللهم لبيك»
اين مراسم يكي از آئين‌هاي بي‌نظير در شهر مراغه است که امسال هم همزمان با صبح روز عاشورا در این شهر برگزار شد. براساس اين رسم دسته‌هاي سينه‌زن و عزاداران قبل از طلوع آفتاب دسته دسته در حالي كه كفن بر تن يا حوله‌اي به نشانه احرام بر بدن پوشيده‌ بودند به حسينيه حاج غفار مراغه رسیده و بعد از اداي نماز صبحگاه عاشورا در حالی که صورت‌های خود را گل آلود و خاکستر اندود کرده بودند، با پای برهنه و در دو ردیف به عزاداری سالار شهیدان پرداختند.
سردسته این هیات ابتدا با لعنت گفتن بر ظالمان و آل یزیدیان و «بیش‌باد گفتن» حاضرین را آماده کرد و سپس کم‌کم ورد و دعای مخصوص را  با مضمون "الله، الله-حسین واویلا" خواند. کم‌کم که شور و شوق عزادارن را مجذوب کرد مردم با هیجان به حالت هروله مانند حرکت در صفا و مروه به جوشش آمده و در حالی که با هر ورد گفتن به سر می‌کوبیدند در فواصل معین ورد "اللهم لبیک یا حسین" را نیز‌ می‌خواندند؛ یعنی ای حسین ما برای بیعت آمده‌ایم.
این عزاداران با گردش در نقاط مختلف شهر تا حوالی ظهر به عزا و ماتم حسینی پرداخته و در مسیر نیز قربانی‌های زیادی ذبح می‌شد که همه آنها به آشپزخانه حضرتش برای اطعام عزاداران اهدا شدند.

ارومیه؛ مراسم خيمه سوزاني
خیمه سوزانی شاید یکی از آخرین مراسماتی بود که امسال هم مردم آذربایجان با شور و شعور وصف ناپذیری آن را برگزار کردند. این مراسم در چند نقطه از منطقه آذربایجان از جمله ارومیه در ظهر روز عاشورا قبل از نماز ظهر و عصر برگزار شد. آئينی که برگرفته از آتش زدن خيمه‌هاي امام حسين‌(ع) در روز عاشورا است. بعد از اجراي اين آئين حاضرين با صداي بلند و گريه فرياد مي‌زدند: "قتيل كسيلد‌ي" (مقتول بريده شد).
گفتنی ایت که در اكثر نقاطي كه شبيه‌خواني برگزار مي‌شود، مراسم سوزاندن خيمه با تعزيه اين مراسم توام مي‌گردد و براي تهيج بيشتر مردم و حاضرين تعدادي شبيه‌خوان كودك را در صحنه نمايش در حال فرار و شيون قرار مي‌دهند تا تاثير آن ملموس‌تر گردد.

تبریز؛گرداندن اسب ذوالجناح 
بازگشت اسب بی سرنشین در دشت کربلا یکی از غم‌انگیزترین صحنه‌های عاشورا است که به صورت نمادین در شهرهای مختلف آذربایجان شرقی بازآفرینی می‌شود. برای این منظور اسب سفید رنگی که مجهز به پارچه‌های سبز و سفید است در حالی که آغشته به خون کرده‌اند به آن تیر و پیکان‌های چوبی نیز متصل می‌نمایند و بعضا کبوترهای خونین‌بال را هم سوار بر اسب کرده و در بین دسته‌ عزاداران می‌گردانند. مردان و زنان آذربایجان به احترام ذوالجناح دور این اسب جمع شده و پارچه‌های سبز رنگی که به آن وصل کرده بودند را به عنوان تبرک به خانه می‌برند.
در تبریز و در گوشه گوشه آن اسب های سفیدی را به ویژه در روز عاشورا می شد دید که صاحبان آنها برای خدمت به دستگاه اباعبداله الحسین(ع) آنها را تزئین کرده و بدون هیچ چشمداشتی اجازه می دادند تا کودکان بر آنها سوار شوند. 

اردبیل؛ شبیه‌خوانی
شبیه‌خوانی یا تعزیه‌خوانی مجموعه‌ای از نمایش‌های نمادین و یادآوری‌کننده وقایع کربلاست که در طول دهه محرم و ماه محرم و صفر در اغلب نقاط استان اردبیل برگزار می‌شود. معمولا در هر روز از دهه اول محرم یکی از نمایش‌های؛ ورود حضرت ابالفضل(ع) به کنار رود فرات تا شهادت وی، شهادت حضرت علی‌اکبر(ع) توبه حر، شهادت حضرت علی‌اصغر(ع)، شهادت امام حسین(ع) و... اجرا می‌شود.
مردم اردبیل علاقه خاصی به مولای خود حضرت ابوالفضل (ع) دارند. امسال هم برنامه اجرای شبیه خوانی حضرت ابوالفضل در اردبیل حال و هوای خاصی داشت. پیر و جوان در اردبیل با نام و یاد ایشان زندگی می کنند. نعره های یا ابالفضل حسین رضازاده در بلند کردن وزنه های سنگین را هیچ ایرانی از یاد نخواهد برد.

تبریز؛ مراسم عزاداري مخصوص بازار
از ديگر مراسمات مهم عزاداري مردم استان آذربايجان‌شرقي عزداري هيئت بازاريان تبريز است که امسال هم با حضور دسته‌هاي مختلف عزاداري برگزار شد. بازار مسقف تبريز از ديرباز كانون و ميعادگاه عزاداري اصيل و سنتي مردم اين شهر در ايام سوگواري حضرت اباعبداله الحسين(ع) بوده است كه با وجود گذشت سال ها از اين موضوع، هنوز با رغبت و استقبال بي نظير مردم روبروست.
آئين‌هاي سوگواري محرم در بازار تبريز به مدت پنج روز از هشتم تا 12 محرم و براساس قرعه كشي نيروي انتظامي براساس نام محلات موجود در اين شهر انجام می شود. در حال حاضر حدود 35 محله در تبريز وجود دارد كه عزاداران حسيني اين محلات در قالب دسته هاي سينه زني با دو عنوان و شيوه عرب و عجم و زنجيرزني با بيرق‌ها و علم‌هاي مخصوص به خود كه هر كدام داراي نقوش و شكل‌هاي خاصي است در بازار حضور یافتند.
سرخاب، دوچي(شتربان)، خياوان (خيابان)، نوبار(نوبر)، ورجي باشي، سيلاب، اهراب، قره‌آغاج، ليلاوا و باغميشه از جمله محلاتي هستند كه از ديرباز دسته‌هاي مختلف حسيني آنها در بازار با شور و شكوه خاصي همراه بوده و اغلب مردم براي مشاهده عزاداري‌هاي اين محلات تا ساعت‌ها منتظر آنها مي‌مانند.
روزهاي تاسوعا و عاشورا عزاداري در بازار تبريز به قدري با شكوه و با عظمت برگزار مي‌شود كه كمتر كسي را در اين شهر مي‌توان يافت كه بعد از ظهر اين روزهاي خاص در بازار حضور نيابد. شلوغي بازار مسقف و تاريخي تبريز در اين روزها به قدري است كه بارها و بارها برخي از دسته‌هاي سياه پوش حسيني از هم جدا شده و فشار جمعيت مانع از ادامه عزاداري‌ها مي‌شود. شيوه عزاداري در بازار تبريز با گذشت زمان‌هاي بسيار همچنان شكل سنتي خود را حفظ كرده است كه همين امر يكي از دلايل بسيار مهم رغبت مردم به حضور در اين مكان است. در طول برگزاري پنج روزه آيين‌هاي سوگواري در بازار تبريز، اكثريت مغازه‌هاي واقع شده در مسير به روي عزاداران حسيني باز بوده و در آنها با چاي، نان و پنير و ساندويچ از مردم پذيرايي مي‌شود. عزاداري‌هاي بازار تبريز در برخي از روزها از جمله تاسوعا و عاشورا تا پاسي از شب ادامه مي‌يابد كه حضور اقشار مختلف از كودكان خردسال گرفته تا پيرمردان بسيار جالب و قابل توجه است.
حضور محلات مختلف در اين مكان به نوعي جنب و جوش خاصي را در ميان هيات‌هاي عزاداري هر محله به وجود مي‌آورد به گونه‌اي كه جوانان هر محله از ساعات بعد از ظهر خود را آماده حضور در بازار مي‌كنند.
عزاداران حسینی از در صندوقچی بازار وارد بازار شده، با گذر از قسمت‌های مختلف بازار از جمله بازار صادقیه، بازار مسگر‌ها، بازار دلالان، بازار کلاه‌فروشان و بازار قندفروشان، وارد تیمچه مظفریه شده، در این تیمچه به عزاداری خود پایان می‌دهند.
مردم استان‌ آذربايجان‌شرقي همانند ساير استان‌هاي ايران اسلامي در حالي به عزاداري و بزرگداشت دهه اول محرم‌الحرام مي‌پردازند که عشق و ارادت آن‌ها از روي اخلاص بوده و با علم بر اينکه همين مراسمات اسلام را پايدار کرده است، ادامه پيدا مي‌کند./۹۳۵/ز۵۰۴/ب۲
‌گزارش از وحيد عظيم‌نيا