هلال ماهی که ۲۸ رمضان مشاهده شد

به گزارش سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، حجت الاسلام محمد کیانی در یادداشتی به مسئله رؤیت هلال پرداخته است که در ادامه می خوانید:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ

السَّلاَمُ عَلَی مَهْدِیِّ الْأُمَمِ وَ جَامِعِ الْکَلِم

امروز با توجه به آنچه که در تقویم ثبت شده بود، می‌بایست اولین روز از ماه شوال و عید سعید فطر باشد! اما چنانچه برخی از اخترشناسان نیز پیش‌بینی کرده بودند که با عنایت به شرایط جوی نامساعد در منطقه و وجود ابر و غبار در آسمان، رؤیت هلال ماه، بسیار دشوار خواهد بود، بالاخره در حدود ساعت ٢٢ شب گذشته، ستاد استهلال دفتر مقام معظم رهبری پس از انجام ساعت‌ها کار دقیق رصدی در سراسر کشور، اعلام نمود که هلال ماه شوال در غروب روز یکشنبه ۱۱ اردیبهشت رؤیت نشده و لذا روز دوشنبه، سیم ماه رمضان می‌باشد؛

در پی این اعلام، سؤالی در اذهان عمومی مطرح گردیده که البته سؤال جدیدی نیست و در سال‌های گذشته نیز، مخصوصاً در زمان تفاوت نظر بین فقها در ثبوت اول ماه، همواره مطرح بوده است، که با توجه به وجود مبانی محکم در مسائل فقهی، پس چرا نظر فقها و مراجع، در ثبوت رؤیت هلال متفاوت است و یک روز واحد را به‌عنوان عید فطر، اعلام نمی‌کنند؟ تا همه‌ی مسلمانان در یک روز عید سعید فطر را جشن بگیرند و از هرگونه سوء برداشت و سوءاستفاده نیز جلوگیری شود!

در پاسخ به این سؤال، ابتدا باید توجه داشت که اختلاف نظر در کلیه مسائل نظری و در رشته‌های مختلف علمی بین متخصصین، کاملاً طبیعی است؛ چنانچه در بین فیزیک‌دانان و شیمی‌دانان و یا پزشکان اختلاف نظر و تشخیص در بسیاری از مسائل وجود داشته و دارد، و علوم اسلامی و انسانی نیز از این قاعده مستثنی نیستند؛

اما در موضوع ثبوت اول ماه و تعیین روز عید فطر، بنابر آنچه در روایات متعدد آمده: «صُومُوا لِرُؤْیَتِهِ وَأَفْطِرُوا لِرُؤْیَتِه»، ملاک، رؤیت هلال اول ماه است (نه فقط تولد ماه جدید) لذا فقها به پنج راه برای اثبات آن اشاره نموده‌اند، از جمله این‌که:
١. خود انسان ماه را ببیند؛
٢. عده‌ای که گفته آنان اطمینان‌آور است، بگویند ماه را دیده‌ایم، و یا هر چیزی که به واسطه آن اطمینان پیدا شود؛
٣. دو مرد عادل بگویند که ماه را دیده‌ایم؛
۴. سی روز از اول ماه رمضان گذشته باشد؛
۵. حاکم شرع حکم کند که اول ماه است.

اما در این‌جا سه موضوع باعث تفاوت نظر بین فقها شده است:

۱ یکی در چگونگی «رؤیت هلال ماه از طریق چشم مسلح و غیر مسلح» است؛ چنانچه برخی از مراجع، مانند امام راحل (ره) فقط «رؤیت هلال از طریق چشم غیر مسلح» را مِلاک می‌دانند، اما برخی دیگر از مراجع، مانند آیت‌الله العظمی فاضل لنکرانی (ره) یقین به حلول ماه از هر طریقی ولو با چشم مسلح را کافی می‌دانند؛

۲ نکته دوم «اتحاد و اختلاف افق» است، یعنی این‌که اگر در یک‌جا هلال ماه رؤیت شود، آیا صرفاً برای مردم همان منطقه ملاک است، و یا برای دوردست‌ها نیز کفایت می‌کند، که در این موضوع نیز تفاوت نظر وجود دارد، به صورتی که برخی از مراجع مانند آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی (ره) در تعیین اوّل ماه، معتقد به «اتحاد افق» هستند، یعنی رؤیت هلال در دوردست‌ را نیز ملاک می‌دانند؛ ولی برخی از مراجع، مانند آیت‌الله العظمی بهجت (ره) «اختلاف افق» را قبول دارند، لذا رؤیت هلال در شهر و محل دور دیگر را ملاک نمی‌دانند؛

۳ نکته سوم «تفاوت در شهادت بَیّنه» است، چنانچه همه مراجع، اتفاق نظر دارند که شهادت دو مرد عادل، برای ثبوت هلال ماه، کافی است، اما با عنایت به تفاوت نظر در مبنای فقهی که بیان شد، معتبر بودن شهادت دو مرد عادل نزد یک مرجع، به آن معنا نیست که لزوماً شهادت آن دو فرد، نزد مرجع دیگر نیز معتبر باشد! زیرا ممکن است مثلاً آن دو نفر، ماه را با تلسکوپ دیده باشند در حالی که مرجعی، دیدن با چشم مسلح را برای ثبوت ماه کافی نمی‌داند، و ضمناً بَیّنه یا شهود معتبر در شرع دارای شرایطی است که باید برای فقیهی که می‌خواهد به حرف آنها اتکاء کند، آن شرایط ثابت شده باشد؛

بنابراین در مواردی که در تعیین روز عید فطر تفاوت نظر پیش می‌آید، این تفاوت براساسِ سلیقه و انگیزه‌های شخصی مراجع عظام تقلید نیست، بلکه کاملاً ریشه در مبانی و مسائل فقهی دارد.

ضمناً باید بدانیم که حتی اشتباه در رؤیت هلال نیز، چیز عجیبی نیست و در طول تاریخ و حتی در عهد حضرات معصومین (ع) نیز رخ داده است که به یک نمونه از آن اشاره می‌نماییم:

شیخ طوسی(ره) در تهذیب نقل کرده است که در دوران حکومت امیرالمؤمنین (ع)، مردم پس از گذشت بیست و هشت روز از ماه رمضان، هلال ماه شوال را مشاهده کردند!
پس حضرت علی(ع) به مردم فرمودند: ماه رمضان حداقل ٢٩ روز است (لذا از ابتدای ماه یک روز اشتباه شده) و مسلمانان باید یک روز بعد از عید فطر، روزه قضا بگیرند. (تهذیب الاحکام، ج ۴، ص ١۵٨؛ الوافی، ج ١١، ص ١٣٢).

بنابر آنچه گذشت، تفاوت نظر در روز عید فطر، امری کاملاً طبیعی است و ریشه در تفاوت در مبانی علمی دارد، ولی متأسفانه برخی از افراد مغرض، می‌خواهند از اشراف نداشتن مردم به مبانی دقیق و تخصصی فقهی، سوءاستفاده کنند و این مسئله را بسیار بزرگ جلوه داده و به عنوان اختلاف بین مراجع عظام تقلید مطرح نمایند! در حالی که همان‌طور که عرض کردیم، این موضوع در تمامی مسائل نظری و علوم دیگر نیز وجود دارد و صرفاً یک تفاوت نظر ساده بین متخصصان در این عرصه است.

در پایان دقت به این موضوع نیز ضروری است که طبق نظر فقها از جمله حضرت امام خامنه‌ای (مدظله‌العالی) «اصل ثبوت رؤیت هلال ماه، تقلیدی نیست» و اگر شخص، خودش ماه را ببیند یا به هر وسیله دیگر و یا اعلام نظر مرجع تقلید خود، اطمینان به رؤیت هلال ماه پیدا کند، باید آن روز را عید بگیرد؛ و اگر موفق به رؤیت هلال نشد و بر اساس روش‌های دیگر نیز اطمینان پیدا نکرد و مرجع او نیز اعلام کرد که روز آخر ماه رمضان است باید روزه بگیرد، و در هر دو صورت کاملاً به وظیفه شرعی خود عمل نموده است‌؛ لذا جای هیچ‌گونه اضطراب و سؤالی باقی نمی‌ماند.