زمان بسیار محدود برای نجات یوز از انقراض؛ نهایتاً ۴.۵ سال!

حسن اکبری؛ معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست درباره اقدامات صورت‌گرفته برای احیای طعمه‌های یوزپلنگ ایرانی در زیستگاه اظهار داشت: از حدود دو سال پیش موضوع ایجاد شبکه‌ای از زیستگاه‌ها برای تقویت حفاظت یوزپلنگ آسیایی در زیستگاه‌های طبیعی آغاز شد.

وی ادامه داد: با وجود آنکه مجموعه حفاظتی توران، وسعت زیادی (حدود یک میلیون و 400 هزار هکتار) دارد، تنها بخش تقریباً کوچکی از آن عاری از دام است که حقوق عرفی آن خریداری شده و به‌عنوان هسته مرکزی هم دارای امنیت است و هم تعارض بسیار اندکی در آن وجود داردریال لذا این بخش می‌تواند به‌عنوان یک هسته مرکزی، پویایی زادآوری یوز را حمایت کند.

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست بیان کرد: یوزهایی که متولد می‌شوند، نیاز به زیستگاه‌های متعددی دارند که به‌صورت یک شبکه امکان اتصال به هم را داشته باشند و قلمروهای جدید را تشکیل بدهند تا بقای یوز تضمین شود و در غیر این صورت، در یک محدوده 100 الی 200 هزار هکتاریِ امن قرار نیست یوزپلنگ بقاء پیدا کند.

اکبری خاطرنشان کرد: البته این نکته هم ناگفته نماند که در همین محدوده 100 الی 200 هزار هکتاری هم که امن و عاری از تعارض شده است، تراکم طعمه بالا نیست چرا که ما در کل مجموعه توران چیزی حدود 2500 رأس طعمه با جثه متوسط داریم که نزدیک به یک‌هزار رأس آن کل و بز است که در زیستگاه‌های کوهستانی زیست می‌کنند و خارج از زیستگاه‌هایی هستند که یوز می‌تواند به آن دسترسی داشته باشد و باید آنها را به‌عنوان طعمه پلنگ در منطقه توران در نظر گرفت.

وی افزود: تعداد 1500 رأس طعمه باقی‌مانده نیز در عرصه بسیار وسیعی پراکنده‌اند و بنابراین تراکم طعمه بسیار پایین بوده و یوزها به‌ویژه یوزهای مادر برای سیر کردن خود و توله‌هایشان کوشش زیادی را متحمل می‌شوند. به‌طور قطع این تعداد طعمه به‌علاوه تعدادی خرگوش در یک محدوده وسیع، به هیچ وجه بقاء یوزپلنگ را تضمین نمی‌کند.

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست تصریح کرد: با توجه به این شرایط، برای تقویت حفاظت از یوز و ایجاد شبکه زیستگاهی، ابتدا نگاه به خود توران و بعد زیستگاه‌های اطراف توران بود. در شرق توران منطقه حفاظت‌شده لاغری را داریم که از سال‌ها پیش به‌دلیل عدم وجود نیروی کافی و تعداد بالای مناطق حفاظت‌شده خراسان رضوی، حفاظت آن تقریباً دچار اختلال شده است و همین باعث شده هیچ گونه طعمه دشتی در آن وجود نداشته باشد.

اکبری اضافه کرد: در ادامه آن منطقه درونه است که زیستگاه‌های آن توسط تعداد محدودی محیط‌بان حفاظت می‌شود، بنابراین در این دو منطقه، امنیت و طعمه کافی برای اینکه یوز بتواند به‌عنوان یک قلمروی جدید از آنها استفاده کند وجود ندارد. کمی بالاتر از آن، منطقه حفاظت‌شده پروند وجود دارد که منطقه بااستعدادی است اما باز با مشکل کمبود شدید نیرو مواجه است. جمعیت آهو در زیستگاه‌های دشتی این منطقه بسیار کم است و دام هم در این منطقه وجود دارد.

وی توضیح داد: در شمال توران منطقه آزاد پل ابریشم قرار دارد که بین سه زیستگاه حفاظت‌شده توران، میاندشت و خوش‌ییلاق است. در مجموعه توران و میاندشت حداقل امنیت برقرار و وضعیت طعمه‌ها هم نسبتاً خوب است اما در خوش‌ییلاق شرایط ضعیف‌تر است و تعداد دام زیاد است و وضعیت طعمه به‌ویژه طعمه‌های دشتی چندان خوب نیست.

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست گفت: محدوده‌ای بالغ بر 400 هزار هکتار به‌نام پل ابریشم بین این سه منطقه وجود دارد که منطقه‌ای بسیار حائز اهمیت برای یوز است و بسیاری از مشاهدات یک سال گذشته یوزپلنگ در این محدوده اتفاق بوده است و سال قبل زادآوری یوزپلنگ نیز در همین منطقه ثبت شد.

اکبری با بیان اینکه حفاظت از این منطقه، تأمین امنیت آن و همچنین تقویت طعمه در آن بسیار مهم است، تأکید کرد: تعدادی قوچ و میش در قسمت‌های تپه‌ماهوری این عرصه وجود دارد اما طعمه‌های دشتی آن اندک و ناچیز است، هرچند با وجود همین شرایط توانسته است در فصلی از سال پذیرای بخشی از یوزهای توران باشد، لذا با توجه به اهمیت این منطقه برای یوز ضروری‌است که به تقویت آن پرداخته شود تا بتواند به‌عنوان یک قلمروی جدید مورد انتخاب یوزها قرار گیرد.

وی ادامه داد: در غرب توران نیز زیستگاه‌های آزاد بسیار خوب و ارزشمند تپه‌ماهوری وجود دارد که از طرود به‌سمت غرب ادامه پیدا می‌کند و از جاده جندق عبور می‌کند و تا زیستگاه‌های چاه‌شیرین واقع در جنوب سمنان ادامه دارد. متأسفانه در این مناطق حائز اهمیت به‌دلیل کمبود نیرو و عدم گشت و کنترل کافی، جمعیت طعمه نیز در آن کاهش یافته است، بنابراین در اطراف مجموعه توران دچار ناامنی زیستگاه و کمبود طعمه هستیم و باید برای آن راه‌حلی اندیشیده می‌شد. داخل توران نیز تعداد طعمه‌ها به‌حدی نیست که بتواند چند قلمروی مناسب را پشتیبانی کند.

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست اضافه کرد: با وجود این، در توران وضعیت زادآوری یوزها خوب است اما طی سال‌های گذشته، توله‌یوزهای متولدشده در توران به‌تدریج به‌همراه مادر از مجموعه توران خارج شده و تعداد بسیار اندکی از آنها بازگشت داشته‌اند و غالباً برای انتخاب لکه‌های زیستگاهی مناسب که قلمروی مناسبی برای مادر یا توله‌های بالغ باشند با مشکلات جدی مواجه بوده‌اند، بنابراین اولویت اول ما تأمین امنیت و تقویت طعمه در داخل بخش‌هایی از زیستگاه‌های توران است که این امکان در آن وجود دارد و اولویت مهم بعدی فراهم کردن امنیت و تقویت طعمه در زیستگاه‌های اطراف این مجموعه است.

اکبری گفت: برای انجام این مهم با استفاده از فرآیندهای طبیعی (تقویت حفاظت در میان‌مدت برای احیاء طعمه‌ها به‌شکل طبیعی) وقت کافی وجود ندارد و با توجه به ضعیف بودن جمعیت پایه یوز، تعداد محدود خانواده‌ها، محدودیت تعداد یوزهای نر و و ضعف ژنتیکی ناشی از درون‌آمیزی و همین طور با توجه به وجود خطرات طبیعی و انسانی از جمله تصادفات جاده‌ای که همه و همه به تهدید هرچه بیشتر و شدیدتر این گونه دامن می‌زند، فرصت بسیار کمی برای نجات این گونه از پرتگاه انقراض داریم و به‌نظر نمی‌رسد بیش از 4 تا 5 سال برای حفظ این گونه ارزشمند وقت داشته باشیم.

وی ادامه داد: ازاین‌رو، برای افزایش طعمه در زیستگاه، از یک طرف قرار شد برنامه‌های تکثیر نیمه‌طبیعی آهو و قوچ و میش تحت نظارت کامل سازمان اجرا شوند و مولدین آنها با نسبت تعریف‌شده در قالب تفاهم‌نامه‌ای با مشارکت بخش خصوصی در زیستگاه‌های اطراف رهاسازی شوند و مشارکت‌کننده از طریق تأمین نیروی حفاظتی با همکاری محیط‌بانان این محدوده‌ها را حفاظت کنند تا هرچه سریعتر جمعیت طعمه احیا شود.

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست ابراز کرد: در بازدیدهای کارشناسی از جنوب شرقی توران شرایط زیستگاهی مناسب ارزیابی شد و مطلع شدیم که مرتع‌دار اصلی منطقه که مرتع وسیعی دارد، تمایل به همکاری و مشارکت با سازمان در حفاظت و احیای طعمه‌های یوز نیز دارد، در این خصوص پیشنهادات جمع‌بندی شد و در کمیته‌های تخصصی مورد بحث و بررسی قرار گرفت و مشخص شد در منتهی‌الیه جنوب شرقی توران (اطراف چشمه کرباسی) تپه‌ماهورهایی وجود دارد که کاملاً خالی از طعمه شدند.

اکبری اضافه کرد: همین‌طور دشت جنوب شرقی توران که ادامه آن منتهی به دشت‌های منطقه حفاظت‌شده لاغری می‌شود، فاقد آهوست یا تعداد آهو در آن ناچیز شده است، لذا با توجه به این که دامدار اصلی منطقه این فرد بود، حاضر شد در راستای حفاظت از یوز، تعداد دام و تعداد سگ‌های گله را کاهش دهد، بنابراین تفاهم‌نامه‌ای با ایشان امضا شد و تصمیم بر این شد که امکان انتقال تعدادی قوچ و میش به محدوده چشمه کرباسی در منتهی‌الیه جنوب شرقی توران فراهم شود تا پس از طی دوره قرنطینه و کاهش استرس به طبیعت رها شوند.

وی ادامه داد: علاوه‌برآن مقرر شد تعدادی آهو و قوچ و میش در مستثنیات مزرعه وی که داخل منطقه حفاظت‌شده توران و در منتهی‌الیه مرز جنوب شرقی توران قرار دارد در قالب یک پروژه مشارکتی و با هزینه‌های طرف مشارکت‌کننده و تحت نظارت کامل محیط زیست به‌صورت کاملاً نیمه‌وحشی تکثیر شوند و بخشی از موالید آنها در زیستگاه‌های فاقد طعمه یا کم‌طعمه در جنوب شرقی توران رهاسازی شوند و تحت حفاظت قرار گیرند.

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست تأکید کرد: مرتع‌دار مشارکت‌کننده همکاری خوبی داشته است و تقویت حفاظت و برقراری امنیت را از مدتی قبل آغاز کرده است اما برای انتخاب محل زنده‌گیری، شرایط، تعداد و تیم زنده‌گیری مناسب و دارای تجربه‌های موفق، مدتی زمان برد.

اکبری تصریح کرد: از آنجا که علاوه بر زیستگاه‌های حاشیه‌ای توران بخش‌هایی از زیستگاه‌های جنوب شرقی توران داخل منطقه هم به‌دلیل وسعت زیاد منطقه و کمبود نیرو، مورد گشت و کنترل قرار نگرفته و تقریباً از طعمه خالی شده بود، لذا تصمیم بر این شد که اقدامات عاجل برای تأمین امنیت و تقویت طعمه در این محدوده‌ها انجام شود و مشارکت‌کننده حاضر شد از طریق تأمین نیروهای حفاظتی در موضوع حفاظت از این زیستگاه‌ها هم مشارکت کند، این مسئله در کمیته‌های تخصصی مورد بحث قرار گرفت و چکش‌کاری شد.

وی ادامه داد: برای تأمین طعمه با گروه‌های کارشناسی خارج سازمان صحبت شد و برای تأمین آهو از استان‌های همجوار باید کمک گرفت چون توران تعداد آهوی چندانی ندارد. برای قوچ و میش چون شهرستان شاهرود در منطقه تپال جمعیت قوچ و میش مناسبی دارد و به منطقه هدف نزدیک است، در اولویت اول قرار گرفت. هرچند در ابتدا قرار بود قوچ و میش از مناطق آزاد یکی از استان‌های همجوار تأمین شود اما با مشورت‌هایی که صورت گرفت، متخصصین ژنتیک این اقدام را نیازمند بررسی اعلام کردند.

معاون محیط طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست تأکید کرد: ناگفته نماند همزمان برای شمال توران نیز اقداماتی را آغاز کرده‌ایم که امیدواریم بتوانیم در این محدوده نیز احیای جمعیت طعمه‌ها را در شمال شرق و مرکز منطقه و همچنین در منطقه پل ابریشم داشته باشیم.

اکبری خاطرنشان کرد: بنابراین توجه به این نکته مهم است که در مجموعه توران و زیستگاه‌های اطراف آن، هرگونه نقل و انتقال و یا تفاهم‌نامه‌ای که سازمان منعقد کند، هدف اصلی و مهم آن تقویت طعمه‌های یوزپلنگ و تأمین امنیت زیستگاه‌های آن در منطقه است و با توجه به وضعیت بحرانی یوزپلنگ، هرگونه تأخیر در تقویت حفاظت از زیستگاه‌های همجوار توران و یا تقویت طعمه‌های آن، امید به نجات این گونه از ورطه انقراض را به‌شدت کاهش می‌دهد.

وی در پایان تأکید کرد: قطعاً اولویت سازمان در مجموعه توران و اطراف آن، احیای گونه‌هایی نظیر قوچ و میش و یا پاسخگویی به درخواست‌هایی مانند تکثیر و پرورش حیات وحش در اسارت نیست، بلکه هدف اصلی تمام تصمیمات و اقدامات سازمان در این منطقه ابتدا کمک به نجات یوزپلنگ است.