لغزش‌های اعتقادی در عصر غیبت

به گزارش خبرگزاری رسا، موسسه فرهنگی هنری موعود عصر(عج)، صد و شصت و چهارمین نشست از سلسله نشست‌های ماهانه فرهنگ مهدوی، را با موضوع «لغزش‌های اعتقادی در عصر غیبت» و با سخنرانی حجّت الاسلام حسن ملّایی برگزار کرد.

در این نشست از کتب تازه نگاشتة استاد شفیعی سروستانی، با عناوین «بینش اساطیری (تمدّن بابل از اوج تا فرود)»، «استراتژی انتظار» و «دکترین مهدویت» رونمایی شد.

استاد اسماعیل شفیعی سروستانی دو کتاب «استراتژی انتظار» و «دکترین مهدویت» را به عنوان دستورالعمل‌های فردی و اجتماعی برای پیاده‌سازی تفکّر انتظار نگاشته‌ است.

اعتقادات و ارزش‌ها، به عنوان باورهای اساسی

حجت الاسلام ملّایی، کارشناس مباحث تربیتی و مهدویت و صاحب کتب متعدّد در زمینة تربیت اسلامی است که نویسندة کتاب «لغزش‌های اعتقادی در عصر غیبت» نیز است، سخنرانی خود را با این پرسش شروع کرد: «جایگاه عقاید و باورها در زندگی ما کجاست و اهمّیت آن چقدر است؟ برخی اعتقادات را پلّه و نردبانی برای نزدیک شدن به خداوند می‌دانند، برخی آن را نقشة راه و برخی آن را مسیری برای رسیدن به خداوند معرفی می‌کنند، برخی آن را راهی برای انسان‌ شدن می‌دانند و..»

حجت الاسلام ملّایی پس از پاسخ‌های متعددی که از حاضران در نشست دریافت کرد، در پاسخ به سؤال مطرح شده، عنوان کرد: «رسول خدا(ص) میل درونی انسان‌ها، یعنی میل به رستگاری را پایه‌ای برای اعتقاد به دین قرار می‌دهند و بر اساس اینکه رستگاری، نیازی در درون همه انسان‌هاست، می‌فرمایند: «یا أیُّها النَّاس قولوا لا إلَهَ إلَّا اللَّهُ تُفلِحوا؛ تهلیل بگو تا رستگار شوی.»

امّا رستگاری به چه معناست و چه تعریفی دارد؟ آیا مرگ در آرامش و زندگی در رفاه به معنای رستگاری است؟ همین کافی است که بدانیم که سرنوشت فردی، مثل امیرمؤمنان علی بن ابی‌طالب(ع) این بود که به طرز خونین باری به شهادت رسیدند؛ امّا رسول اکرم(ص) به ایشان فرمودند که دین تو در امان است و این تعریف رستگاری است؛ چیزی که در آخرالزّمان تعریف آن تغییر کرده و در نتیجه، فرهنگ و تمدّن در آخرالزّمان از اعتقادات دینی و رستگاری تعریف‌شدة دین فاصله گرفته است.»

وی افزود: «اعتقاد هرکس باورهای اساسی است که وی آن را درست می‌داند، به آن ایمان دارد و محور اساسی تصمیمات و رفتارهای زندگی وی است. بدین ترتیب اگر اعتقاد به صورت یک باور اساسی برای یک فرد درنیاید، هرگز دین برای او درونی نخواهد شد و ظاهر، لباس و رفتار او هم بر اساس باور او شکل می‌گیرد.»

همه‌چیز پوچ، جز ایمان

کارشناس امور تربیت دینی، جایگاه اعتقاد در زندگی را دو محور مهم اعلام کرد: «مسیر رستگاری» و «معیار قبولی اعمال». در توضیح اینکه اعتقاد و ایمان به توحید و ولایت امیرمؤمنان(ع)، ملاک قبولی اعمال است.

حجت الاسلام ملّایی گفت: «بر اساس روایات وحیانی، در صورتی‌که کسی اعتقادات نداشته باشد، نماز، ذکر، عبادات و حتّی کمک به خلق او مورد قبول قرار نمی‌گیرد. پس باید درنگی داشته باشیم در اینکه در قیامت چه کسی از نظر خداوند برتر است؟ کسی که مؤمن است و خدمتی به خلق نکرده یا کسی که بدون ایمان به امیرمؤمنان علی(ع)، خدماتی در حق مخلوقات کرده است؟! اگر ما به درستی ارزش ایمان را درک کرده باشیم و جایگاه اعتقاد را در هستی و در انسان بدانیم، این قضیه را درک می‌کنیم که چرا اعتقادات معیار قبولی اعمال است.»

لزوم زمانه‌شناسی در عصر غیبت

حجّت الاسلام ملّایی علّت تمرکز بر لغزش‌های اعتقادی در آخرالزّمان را وجود چند ویژگی مهم در این دوره دانست و گفت: «نکتة اوّل آنکه عصر غیبت، عصری است که دسترسی به مولا و امام قطع است؛ در نتیجه حق و باطل بودن برخی عقاید معلوم نمی‌شود. نکتة دوم اینکه غیبت طولانی شده و در اثر این فاصله، برخی ارزش‌ها در قلب و جان انسان‌ها دچار تطوّر و تغییر گشته است.

نکتة آخر اینکه چالش‌هایی در عصر غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه، از طرف معصومان بیان شده که نشان می‌دهد، این دوره، دوران ویژه ای است که شیطان و ایادی او با دست باز، دوستان و شیعیان اهل بیت(علیهم السلام) را مورد اصابت قرار داده و اعتقادات آنها را با عقاید شیطانی درمی‌آمیزند و تحت تأثیر قرار می‌دهند. بدین ترتیب هر فرد در این دوره باید «زمانه‌شناس» باشد تا متوجّه شود که چه خطراتی در این عصر او را تهدید می‌کند، سختی‌های زمانه را بشناسد و خود را برای در امان نگه داشتن از لغزش‌های اعتقادی آماده و مهیّا سازد.»

گونه‌شناسی لغزش‌های اعتقادی در عصر غیبت

کارشناس تربیت اسلامی «لغزش» را به معنای خروج از اعتدال و خط اصلی تعریف و انواع لغزش‌های اعتقادی را به دو صورت عام و خاص دسته‌بندی کرد و افزود: «براساس مستندات روایی، مهم‌ترین لغزش‌های اعتقادی در هر عصری شامل این موارد است: کفر، نفاق، شرک، بدعت و شک. اگر به درستی تعریف این موارد را ندانیم، خود را از این موارد بری می‌دانیم؛ ولی چنین نیست... هرکدام از ما، حتّی اگر مؤمن باشیم، ممکن است رده‌هایی از این موارد در ما ایجاد شده باشد و ما متوجّه آن نباشیم.»

حجّت الاسلام ملّایی برخی از لغزش‌های خاصّ عصر غیبت را چنین برشمرد: شک یا انکار امام مهدی عجل الله تعالی فرجه؛- مهدویت نوعی (یعنی «مهدی» و «منجی» شخص خاصّی نیست و هرکس بتواند جهان را عادلانه مدیریت کند و عامل نجات مردم باشد، منجی است. در اثر چنین اعتقادی است که در هالیوود فیلم‌های متعدّد منجی‌گرایانه ساخته می‌شود.)

- انحراف از انحصار دوازده امام؛ عدم فایدة امام در عصر غیبت؛ انکار یا یأس از ظهور؛ تردید در خاتمیت رسول اکرم(ص)، که سبب می‌شود به طور کامل امامت امامان دوازده‌گانه هم زیر سؤال برود، خرافات دربارة حیات حضرت، غلو و....

زمینه شناسی بروز و گسترش لغزش‌های اعتقادی

براساس سخنان استاد ملّایی، زمینه‌هایی که سبب می‌شود افراد بیشتر در معرض لغزش‌های اعتقادی قرار بگیرند، شامل زمینه‌های «درونی» و «بیرونی» است. زمینه‌های درونی درونی، عبارتند از زمینه‌های «بینشی»، «گرایشی»، «رفتاری».

استاد ملّایی در توضیح زمینه‌های رفتاری گفت: «در مباحث علوم تربیتی، «اصل تأثیر ظاهر بر باطن» بیان می‌کند، همانطور که درون شما و ایمان در ظواهر تأثیرگذار است، ظاهر، رفتار و بیرون شما نیز بر اعتقادات شما تأثیرگذار می‌گذارد. چه رفتارهای مثبت و چه رفتارهای منفی بر اعتقادات و باورهای هر انسان تأثیرگذار است. پس اگر رفتار ما مطابق با باور دینی باشد و ما فرد مؤمنی باشیم، رفتار مثبت، سبب تقویت باور ما می‌شود و اگر رفتار ما منفی باشد، سبب ضعف در ایمان خواهد شد.

بنابراین ما نبایستی فریب این سخنان بیهوده را بخوریم که اعتقادات ما با پوشش ما ارتباطی ندارد و ایمان به دل است و غیره. آرام آرام این رفتارهای بیرونی، ما را از اعتقاداتی درونی و درست ما دور می‌کند. خداوند در سورة روم، آیة ۱۰ می‌فرمایند:

«ثمَّ کَانَ عَاقِبَةَ الَّذِینَ أَسَاءُوا السُّوأَیأَنْ کَذَّبُوا بِآیَاتِ اللَّهِ وَکَانُوا بِهَا یَسْتَهْزِئُونَ؛ آنگاه بدترین سرانجام، سرانجام کسانی بود که مرتکب زشتی شدند، به سبب اینکه آیات خدا را تکذیب کردند و همواره آنها را به مسخره می‌گرفتند.»

حجت الاسلام ملّایی در ادامه به برخی از عوامل و زمینه‌های بیرونی ابتلا به لغزش‌های اعتقادی اشاره کرد؛ از قبیل: بستگان، دوستان، محیط، نظام آموزشی نادرست، حکومت و گروه‌ها مرجع، مصیبت‌ها و بلاها، رسانه‌ها و...

راهکارهای مقابله با لغزش‌های اعتقادی

کارشناس امور تربیت اسلامی، راهکارهای مقابله با لغزش‌های اعتقادی را به سه دستة کلّی تقسیم و عوامل این دسته‌ها را برشمرد. این راهکارها عبارت است از: ۱. راهکارهای فرهنگی، معرفتی (شامل فراگیری عمیق عقاید، تقویت عقلانیت دینی، پاسخگویی به سؤالات و شبهات، اقامة شعائر دینی، احیای امر امامت، تقویت خانواده) ۲. راهکارهای اخلاقی، تربیتی (شامل تهیه الگوی جامع تعلیم و...)

۳. راهکار سیاسی، اجتماعی (شامل صالح بودن خواص و نخبگان جامعه، عدالت‌گستری در حدّ توان، برخورد با افراد و فرقه‌های انحرافی، دشمن‌شناسی و بصیرت‌افزایی، تقیّه منطقی و هشیارانه، بسیج عمومی و سازماندهی نیروها و تقویت امور مالی و اقتصادی جامعه.)

ملّایی در توضیح مورد آخر افزود: «پیاده‌سازی اعتقادات را نمی‌توان در عملکردهای فردی خلاصه کرد و برقراری و تحقّق برخی اعتقادات، نیازمند تشکیل حکومت اسلامی است که در سایه زندگی اجتماعی صورت می‌پذیرد. بنابراین برای مقابله با لغزش‌های اعتقادی، مؤمن بودن حکومت و اسلامی بودن عوامل آن برای حقظ مؤمنان بسیار با اهمّیت است.

انسان موجودی است اجتماعی و برای تامین نیازهایش به جامعه وارد می‌شود. با ورد انسان‌ها، کثرت نیازها، کثرت انسان‌ها و محدودیت منابع، جامعه نیازمند وضع قوانین می‌شود. ما از این نهادی که قوانین را وضع می‌کند، به «حکومت» یاد می‌کنیم. حال یا این حکومت در جهت رشد بشر قانون‌گذاری می‌کند یا خیر. در تعریف قرآن کریم، به حکومتی که در جهت رشد انسان‌ها قدم برندارد، طاغوت گفته می‌شود. امیرمؤمنان فرمودند که جامعه، ناگزیر از داشتن حاکم است؛ امّا این انتخاب انسان‌هاست که چه کسی را برگزینند تا سبب رشد آنها شود یا سبب ذلّت او در آخرت. »

در ادامه نشست، استاد ملّایی به سؤالات حاضران در سالن پاسخ داد که به عنوان نمونه به پاسخ یکی از سؤالات اشاره می‌کنیم. یکی از حضّار پرسید که راه حل و نسخة شخصی منتظران برای نجات از لغزش‌های اعتقادی در عصر غیبت چیست؟

حجّت الاسلام ملّایی در پاسخ گفت: سلوکی که امام صادق علیه السلام برای منتظران در قالب دعا مطرح کرده‌اند، به نظر بنده یکی از بهترین راهکارها برای منتظران است: «اَللّهُمَّ عَرِّفْنی نَفْسَکَ، فَاِنَّکَ اِنْ لَمْ تُعَرِّفْنی نَفْسَکَ، لَمْ اَعْرِف نَبِیَّکَ؛ اَللّهُمَّ عَرِّفْنی رَسُولَکَ، فَاِنَّکَ اِنْ لَمْ تُعَرِّفْنی رَسُولَکَ، لَمْ اَعْرِفْ حُجَّتَکَ؛ اَللّهُمَّ عَرِّفْنی حُجَّتَکَ، فَاِنَّکَ اِنْ لَمْ تُعَرِّفْنی حُجَّتَکَ، ضَلَلْتُ عَنْ دینی؛

این استادحوزه بیان کرد: خدایا خود را به من بشناسان؛ زیرا اگر خود را به من نشناسانی، فرستاده‌ات را نشناخته‌ام. خدایا فرستاده‌ات را به من بشناسان؛ زیرا اگر فرستاده‌ات را به من نشناسانی، حجّتت را نشناخته‌ام. خدایا حجّتت را به من بشناسان؛ زیرا اگر حجّتت را به من نشناسانی، از دین خود گمراه می‌شوم.»

وی افزود: در دوران غیبت می‌بایست شناخت خداوند، پیامبر و حجّت خداوند را در اولویت نیازهای خود قرار دهیم؛ امّا اجازه دهید بندی را به این روایت ارزشمند از کلام امیرمؤمنان علی بن ابی‌طالب(ع) بیفزایم: قبل از شناخت خداوند، می‌بایست نفس خود را بشناسیم و به تعریف درستی از انسان برسیم؛ چنانچه امیرمؤمنان فرمودند: «مَن عَرَف نَفسه فقد عرف ربّه...» در واقع اوّل می‌بایست از خود بپرسیم که انسان از کجا آمده، برای چه آفریده شده و به کجا رهسپار می‌شود؟»

حجت الاسلام ملایی در پایان تصریح کرد: «پیش از این در کتاب‌هایم به دوستان توصیه کرده‌ام که دفتری داشته باشند به نام «دفتر زندگی» که در آن «دل» خود را ورق بزنند. در این دفتر با خودتان صادقانه رو به رو و در نفس خود عمیق شوید و بدین ترتیب نقص‌های خود را بشناسید و آن‌ها را به کمال برسانید. این را یادتان باشد که تا انسانی به درد نرسد، به سراغ درمان نمی‌رود؛ آب کم جو تشنگی آور به دست! تا مردم به درد دوری امام، درد محرومیت از ایشان و دردهای متعدد دوران غیبت پی نبرند، به سراغ شناخت ایشان نمی روند، دست به دعا برنخواهند داشت و تشنة ظهور حضرت نخواهند بود. تا این درد در مردم پدید نیاید، امام به عنوان درمان ظاهر نخواهد شد.