فضای مجازی و بازتعریف حوزه عمومی در جامعه دیجیتال

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، یورگن هابرماس، جامعه‌شناس و نظریه‌پرداز برجسته، مفهوم «حوزه عمومی» را به‌عنوان یکی از بنیان‌های شکل‌گیری افکار عمومی و دموکراسی معرفی کرده است. بر اساس نظریه هابرماس، حوزه عمومی فضایی اجتماعی است که شهروندان در آن آزادانه و عقلانی درباره مسائل عمومی گفت‌وگو می‌کنند و از طریق این تعامل، تصمیمات جمعی و افکار عمومی شکل می‌گیرد.

ویژگی‌های اصلی حوزه عمومی شامل دسترسی برابر برای همه شهروندان، آزادی بیان و استدلال، تمرکز بر خیر عمومی و گفت‌وگوی عقلانی و انتقادی است. این فضا نه کاملاً خصوصی است و نه کاملاً دولتی، بلکه جایی است میان جامعه و دولت که شهروندان در آن با تبادل نظر، نقد و بررسی مسائل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، زمینه تصمیم‌گیری جمعی را فراهم می‌کنند.

هابرماس تأکید می‌کند که رسانه‌ها نقش کلیدی در تقویت این حوزه دارند و باید بستری برای انتقال اطلاعات شفاف و گفت‌وگوی عقلانی فراهم کنند. با این حال، او هشدار می‌دهد که تجاری‌سازی رسانه‌ها، نفوذ قدرت سیاسی و تمرکز بر سرگرمی، می‌تواند به زوال حوزه عمومی و کاهش مشروعیت دموکراسی منجر شود.

چرا حوزه عمومی مهم است؟

1. پایه دموکراسی: افکار عمومی و تصمیمات جمعی تنها در فضایی آزاد و عقلانی شکل می‌گیرند.

2. تقویت مشارکت اجتماعی: مردم می‌توانند درباره مسائل جامعه نظر بدهند و در شکل‌دهی سیاست‌ها نقش داشته باشند.

3. ممانعت از سلطه و فریب: حوزه عمومی فعال، امکان نقد و اصلاح سیاست‌ها و جریان‌های رسانه‌ای را فراهم می‌کند.

نقش فضای مجازی در حوزه عمومی امروز

در عصر دیجیتال، رسانه‌های اجتماعی مانند تلگرام و اینستاگرام با ارائه بسترهای گسترده برای تبادل نظر، نقد و بحث‌های عمومی، نقش محوری در شکل‌دهی حوزه عمومی دارند و مدل جایگزین، حوزه عمومی سنتی شده اند که کاربران این شبکه‌ها می‌توانند درباره مسائل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی با آزادی بیان و نقد متقابل، افکار خود را مطرح کرده و در تعامل با دیگران، افکار عمومی را شکل دهند.

با این حال، این مدل جدید، چالش‌هایی مانند انتشار اطلاعات نادرست، قطبی‌سازی جامعه و تسلط منطق تجاری دارد که می‌تواند سلامت حوزه عمومی دیجیتال را تهدید کند. این مسائل می‌توانند منجر به تضعیف گفت‌وگوی عقلانی و کاهش مشروعیت دموکراسی شوند. 

ضرورت ساماندهی و مدیریت فضای مجازی

با این حال، اگر این فضا بدون مدیریت و حمایت رها شود، اطلاعات نادرست، قطبی‌سازی جامعه و سلطه منطق تجاری می‌تواند سلامت گفت‌وگوی عمومی و مشروعیت تصمیمات جمعی را تهدید کند. تجربه جهانی نشان می‌دهد که آزاد بودن کامل فضای مجازی بدون چارچوب و نظارت می‌تواند به تهدیدی جدی برای افکار عمومی و حاکمیت دموکراسی تبدیل شود.

بنابراین، حفظ و حمایت از حوزه عمومی دیجیتال مستلزم تدوین سیاست‌های شفاف، ارتقای سواد رسانه‌ای، کنترل اطلاعات نادرست و ایجاد محیطی امن و پاسخگو برای گفت‌وگو و تبادل نظر عقلانی است. این اقدامات نه تنها سلامت گفت‌وگو و مشارکت فعال شهروندان را تضمین می‌کند، بلکه پایه‌های دموکراسی و تصمیم‌گیری جمعی پایدار را نیز تقویت می‌نماید و ضرورت مدیریت هوشمندانه و حمایت مستمر از این فضا را بیش از پیش آشکار می‌سازد.

به این ترتیب، حوزه عمومی امروز دیگر محدود به رسانه‌های سنتی نیست و شبکه‌های اجتماعی بستر اصلی گفت‌وگو و تبادل عقلانی در جامعه مدرن محسوب می‌شوند. این واقعیت، ضرورت مدیریت هوشمندانه و حمایت از این فضا را بیش از پیش آشکار می‌کند.