عصر پست مدرنیته نیازمند بحارالانوار‌های نو و روزآمد است
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، بخشی از مقدمه کتاب «روش شناسی نقد احادیث»، اثر حجت‌الاسلام علی نصیری که از سوی انتشارات «وحی و خرد» در 824 صفحه تنظیم شده است، با توجه به نزدیک بودن انتشار از سوی این استاد حوزه و دانشگاه در اختیار خبرگزاری رسا قرار گرفت.
حجت‌الاسلام نصیری در مقدمه این اثر آورده است: «طی ده سال گذشته که توفیق انجام مطالعات و تحقیقات و انتشار آثاری هر چند خُرد در حوزه حدیث نصیبم شد، به نیکی دریافتم که به رغم برخورداری از سرمایه بس عظیم روایی که کاخ باشکوه دین پس از قرآن بر پایه‌های آن برافراشته شده، حدیث و دانش‌های حدیثی با مظلومیت عجیبی روبرو است».
وی در ادامه این مقدمه اضافه می‌کند: «در حالی که حدیث در تمام پژوهش‌ها در عرصه‌های مختلف دین‌شناسی نقش گسترده، حساس و تاثیرگذاری را بر عهده دارد، اما در باره شناخت تاریخ حدیث، مکاتب و جریان‌شناسی حدیثی، شناخت عمیق جوامع و منابع حدیثی، استنادسازی و تخریج روایات، تبیین مبانی و قواعد فهم و تفسیر روایات، حل روایات متشابه و مشکل، پیراسته‌سازی و آسیب‌زدایی از میراث روایی و سایر عرصه‌های حدیثی کار در خور و شایسته‌ای که پاسخ گویی نیاز پر شتاب روزگار ما باشد، انجام نگرفته است».
این استاد حوزه و دانشگاه ادامه می‌دهد: «باری، ما هنوز با گذشت چهار سده از روزگار علامه مجلسی، از خوان گسترده و غنی آن عالم خستگی‌ناپذیر یعنی بحارالانوار بهره می‌گیریم و به آن می‌بالیم؛ در حالی که خود بر این خوان چیز در خوری نیافزوده‌ایم و سرمایه‌ای ارزشمند برای آیندگان فراهم نساخته‌ایم».
وی با بیان این‌که علوم روز به روز گسترش یافته است، تصریح می‌کند: با آشکار شدن افق‌های نوین در پیش روی بشریت و ابطال، توسعه یا تضییق برخی از باورهای پیشین، بازنگری در میراث فکری گذشتگان بیش از هر زمان دیگر ضرورت خود را بازیافته است، چنان که بر اساس چنین پیش انگاره‌ای دائرة‌المعارف‌های بزرگ پیشین پیوسته در حال تغییر، تعمیق و گسترده‌تر شدن هستند.
حجت‌الاسلام نصیری در ادامه مطلب پیشین خود آورده است: «با رویکرد پرسش‌ها و نیازهای روزآمد بشری به دین و معنویت بویژه در عصر پست مدرنیته و با امعان نظر به این نکته که در میان دوازده دین زنده دنیا، اسلام و البته تشیع به عنوان ناب‌ترین قرائت از اسلام، جامع‌ترین و پایاترین دین و مذهب شناخته شده است، باید به این حقیقت روشن باور کنیم که روزگار ما به بحارالانوار‌های نو و روزآمدی نیاز دارد تا با نگاهی جامع، علمی و متعهدانه میراث روایی را مورد بازکاوی مجدد و همه جانبه قرار دهد و مائده‌ای پاک و پیراسته، روان و روشن از سیره قولی و عملی پیشوایان دینی در اختیار جهانیان قرار دهد».
در ادامه این مقدمه آمده است: «نگارنده با چنین باور و انگاره‌ای با توشه‌ای اندک و بضاعتی مزجاة و با اعتقاد به ضرورت دنبال کردن دو اقدام اساسی درباره روایات یعنی بازکاوی روش نقد و تبیین روش فهم روایات، بخشی از مطالعات خود را به حوزه حدیث و بویژه در دو عرصه «روش‌شناسی نقد روایات» و «مبانی و قواعد فهم روایات» اختصاص داده است».
مدیر مؤسسه معارف وحی و خرد تصریح می‌کند: روش‌شناسی نقد احادیث، نتیجه مطالعاتِ دراز دامن در عرصه روش‌شناسی نقد روایات است، و دستاورد پژوهش در عرصه دوم یعنی «مبانی و قواعد فهم روایات» در آینده در اختیار علاقمندان به حوزه مطالعات حدیثی قرار خواهد گرفت.
وی با بیان این‌که طرح اولیه تدوین این کتاب در سال 1379 و در پی تدریس مباحثی درباره احادیث مجعول و روش‌های نقد احادیث در حوزه و دانشگاه ریخته شد و در پی آن در شهریورماه سال 1380 نخستین متن آن را فراهم کردم، اشاره دارد که متن فوق در طی این سال‌ها به صورت جزوه درسی در مراکز مختلف تخصصی حوزه و بویژه در مقطع کارشناسی ارشد جامعة المصطفی از سوی وی و سایر استادان بارها تدریس شده است.
حجت‌الاسلام نصیری در مقدمه کتاب روش‌شناسی نقد احادیث، تدوین این کتاب را حاصل یک دوره ده ساله تاملات و مطالعات در حوزه نقد و پالایش احادیث دانسته و با بیان این‌که مباحث کتاب در یازده فصل تنظیم شده است، به معرفی این یازده فصل پرداخته است.
در فصل نخست کتاب، مفهوم لغوی و اصطلاحی نقد، ضرورت نقد روایات با توجه به راهیافت آسیب‌ها در آنها، پیامد آسیب‌های حدیثی، ارتباط نقد احادیث با چهار دانش حدیث و دو روش سندی و متنی نقد روایات مورد بررسی قرار گرفته و بر کارآمدی نقد سندی در روایات فقهی و کارآمدی نقد متنی در روایات اخلاقی و اعتقادی تاکید شده است. آن گاه با اذعان به فقدان جامعیت و ضعف چینش در برشمردن معیارهای نقد محتوایی که از سوی اندیش‌وران فریقین ارایه شده، معیارهای نقد متنی روایات در ده محور قرآن، سنت، مبانی دینی، ضرورت دین و مذهب، عقل، تاریخ، اجماع، حسّ و علم، اضطراب متن و ساختار و رکاکت معرفی شده‌اند.
فصل دوم کتاب درباره چهار آسیب اصلی احادیث یعنی جعل، نقل به معنا، تصحیف و تقیه سخن گفته شده است و بررسی زمان آغاز راهیافت وضع و جعل در روایات و تاکید بر آغاز آن از دوران پیامبر(ص)، مفهوم نقل به معنا، بررسی کارکرد‌های مختلف آن، معرفی عوامل راهیافت این پدیده در روایات و بررسی سه دیدگاه در باره نقل به معنا و تقویت دیدگاه مدافعان جواز آن، از جمله مباحث این فصل است؛ در بررسی پدیده تصحیف عوامل آن و راه‌های تشخیص تصحیف در روایات را مورد بررسی قرار گرفته و در بررسی پدیده تقیه بر این نکته تاکید شده که به سبب حفظ کیان تشیع، گریزی از آن نبوده است و در عین حال اهل بیت(ع) راه تشخیص روایات تقیه‌ای را برای ما تبیین کرده‌اند.
در فصل سوم کتاب، سیر تاریخی نقد در چهار دوره تاریخی دوران پیامبر اکرم(ص)، دوران اهل بیت(ع)، دوران صحابه و تابعان و از دوران تدوین جوامع حدیثی تا کنون مورد بررسی قرار گرفته است که تبیین نقش اهل بیت(ع) در نقد روایات و بررسی دیدگاه دوازده تن از صاحب‌نظران شیعه و ده تن از صاحب‌نظران اهل سنت در زمینه نقد احادیث بر اساس سیر تاریخی، از جمله مباحث این فصل است.
فصل چهارم روش‌شناسی نقد احادیث به بیان مراحل هشتگانه نقد سندی روایات یعنی بررسی اصالت حدیث، بررسی اصالت منبع، بررسی انتساب حدیث به معصوم، بررسی اتصال سند، بررسی هویت راویان، بررسی شخصیت راویان، بررسی سایر طرق حدیث، بررسی ضعف‌های بیرونی حدیث اختصاص دارد و عناصر اعتبار یابی منابع حدیثی، قواعد و دشواری‌های مراجعه به منابع رجالی از مباحث دیگر این فصل است.
بررسی دو معیار قرآن و سنت و نقش آنها در نقد روایات در فصل پنجم این کتاب به چشم می‌خورد که مفاد و مدالیل روایات عرضه، برخورد عالمان شیعه و اهل سنت با این روایات، معیار بودن مخالفت تباینی با قرآن، رویکرد صاحب‌نظران در تحلیل سنت، مولفه‌های قوت روایات و برشمردن مواردی از روایات که با معیار قرآن و سنت نقد شده‌اند، از جمله مباحث این فصل است.
فصل ششم کتاب نقش دو معیار مبانی دینی و ضرورت دین و مذهب در نقد روایات را مورد بررسی قرار می‌دهد که نقد روایات نکوهش ملیت‌ها، روایات ناظر به مجبور بودن انسان‌ها و روایاتی که به فرمان برداری مطلق از حاکمان ستمگر دعوت می‌کنند، بر اساس معیار مبانی دینی در این فصل انعکاس یافته است و بررسی مفهوم و ویژگی‌های دین و مذهب و نقد روایاتی در سایه این معیار همچون روایات مخالف خاتمیت پیامبر اکرم(ص) از جمله مباحث دیگر آن است.
در فصل هفتم این اثر ارزشمند، نقش معیار عقل در نقد روایات مورد بررسی قرار گرفته و جایگاه عقل در قرآن و روایات، مفهوم و کارکرد عقل از منظر صاحب‌نظران، دسته‌بندی روایات در تعامل با عقل، لزوم اجتناب از عقل استحسانی در نقد روایات از جمله مباحث آن است؛ همچنین در این فصل نقد روایات انسان انگاری خداوند و روایات مخالف عصمت پیامبران با استفاده از معیار عقل انعکاس یافته است.
فصل هشتم با بررسی نقش معیار حسّ و علم در نقد روایات، دیدگاه‌های مختلف در زمینه جایگاه معرفت‌های حسی و علمی، مفهوم‌شناسی و تقسیم‌بندی علوم، نقد و بررسی هشت نمونه از روایاتی که با معیار حس و علم مورد نقد قرار گرفته‌اند همچون روایت کاستی استخوان دنده مردان نسبت به زنان و روایت قرار گرفتن زمین بر روی شاخ گاو را مورد تحلیل قرار می‌دهد.
بررسی نقش دو معیار تاریخ و اجماع در نقد روایات، دسته‌بندی گزارش‌ها و منابع تاریخی، دیدگاه ابن خلدون در باره کارکرد تاریخ در نقد روایات، بازکاوی مفهوم اجماع و تفاوت دیدگاه عالمان شیعه و اهل سنت در این زمینه و نقد نمونه‌هایی از روایات بر اساس دو معیار تاریخ و اجماع در فصل نهم این کتاب انعکاس یافته است.
در فصل دهم، نقش دو معیار اضطراب و رکاکت در نقد روایات مورد بررسی قرار گرفته است؛ تبیین اقسام اضطراب، تبیین جایگاه معیار اضطراب در نقد روایات با توجه به راهیافت آسیب‌هایی همچون نقل به معنا در روایات، مفهوم‌شناسی، دسته‌بندی و تبیین کارکرد معیار رکاکت در نقد روایات و بررسی نقش این دو معیار با برشمردن نقد برخی از روایات از جمله مباحث این فصل است.
فصل یازدهم کتاب به رغم انعکاس نمونه‌هایی از نقد روایات در بررسی هر یک از معیارهای نقد روایات، بر اساس دو روش نقد سندی و متنی، به نقد سه نمونه از روایات یعنی روایت ذباب، روایات هاروت و ماروت و روایت تلقیح خرما اختصاص یافته است و در حقیقت تلاش شده تا کارکرد دو روش نقد سندی و متنی و نقش معیارهای ده گانه مورد تاکید در کتاب در نقد روایات به صورت عملی و تطبیقی مورد تاکید قرار گیرد.
حجت‌الاسلام نصیری در پایان این مقدمه یادآور شده است: «نقد روایات باید در دو مرحله دنبال شود به این معنا که باید در مرحله نخست مبانی، معیارها و روش‌های آن و به اصطلاح مباحث نظری آن تبیین گردد و در مرحله دوم باید با اصطیاد روایاتِ قابل نقد از لابلای جوامع حدیثی، با کمک معیارها و روش‌های نقد، آسیب‌های آنها تبیین شده و به صورت عملی و میدانی نقد آنها دنبال گردد؛ از عنوانی که برای کتاب انتخاب شده، یعنی «روش شناسی نقد احادیث» پیدا است که آن‌چه در این کتاب دنبال شده مرحله نخست یعنی تبیین مبانی نظری نقد احادیث است».
«در این نگاشته تلاش شده تا دیدگاه صاحب‌نظران فریقین بر ضرورت پیراستن روایات به تصویر کشیده شود و راه‌هایی که بدین منظور از سوی آنان پیشنهاد شده، بویژه معیارهای نقد محتوایی احادیث مورد بررسی قرار گیرد؛ گرچه شمار روایاتی که در سایه هریک از این معیارها قابل نقد بوده به مراتب بیشتر از مقداری است که در این کتاب آمده، اما بخاطر رعایت اختصار و با توجه به این نکته که هدف از این نگاشته ارائه روش‌های نقد روایات است، به همین مقدار اکتفاء شده است. باری، نقد میدانی روایات به تنظیم مجموعه‌ای گسترده که در آن روایات در عرصه‌های مختلف دین شناخت مورد نقد و بررسی قرار می‌گیرند، نیاز دارد».
«با توجه به حساسیت تعامل با روایات به عنوان متون دینی، کوشش شده با استناد به دلایل روشن و با کمک گرفتن از نظرگاه‌های محدثان فریقین، روایاتی مورد ارزیابی و نقد قرار گیرند که نقد آنها مورد پذیرش عموم صاحب‌نظران است؛ باید توجه داشت که نقد روایات در تمام موارد ضرورتاً به معنای مجعول بودن آنها نیست، زیرا چنان که در لابلای کتاب آورده‌ایم، نقد در برخی از موارد به بازسازی بخشی از یک روایت منتهی می‌شود».
یادآور می‌شود، با توجه به گستردگی منابع و لزوم انعکاس دیدگاه‌های مختلف در بازکاوی مباحث، عبارت‌های نقل شده، به استثنای مواردی که تحفظ بر عین عبارت‌ها لازم بوده و ترجمه آنها بر حجم کتاب می‌افزود، همراه با ترجمه آمده و با هدف تسهیل در دستیابی به مباحث کتاب، افزون بر انعکاس خلاصه مجموعه مباحث در پایان کتاب، چکیده مباحث هر فصل در پایان آن انعکاس یافته است و نگارنده به طور مکرر و در چند مرحله محتوای کتاب را مورد بررسی و مداقّه قرار داده و کوشش کرده تا در کنار افزودن به غنای محتوایی، کاستی‌های ساختاری کتاب را مرتفع سازد.
گفتنی است، کتاب روش‌شناسی نقد احادیث، اثر ارزشمند حجت‌الاسلام علی نصیری، در قطع وزیری، 824 صفحه و به قیمت چهارده هزار تومان در آستانه انتشار قرار دارد. /920/ت302/ع