رویکردها در منابع مهدویت

بسم الله الرحمن الرحیم

مقدمه

کار پژوهش پس از انجام دادن مرحله مطالعه یافته‌های و نتایج دیگران، آغاز می‌شود. در پایان نامه، طرح‌های تحقیقی و تحقیق های علمی، یک اصل مهم، پیشینه تحقیق است. فوائد اطلاع یافتن از تحقیقات و پژوهش های گذشتگان، عبارت است از:

اشراف بیشتر محقق بر موضوع تحقیق، افزایش اطلاعات محقق، روشن تر شدن مسأله، اطمینان از بدیع بودن مسأله، جلوگیری از دوباره کاری و تکرار، آشنایی با روش تحقیق سایر محققین و مشکلات آنان، آشنایی با سیر تطور مسائل مربوط به موضوع تحقیق، آمادگی برای پاسخ به شبهاتی که ناظر به متون گذشته است.

در زمینه تحقیق درباره حضرت مهدی ـ علیه السلام ـ ، اول باید با منابع مهدویت آشنا باشیم. این نکته قابل توجه است که بحث مهدویت و انتظار موعود، مختص به شیعه نیست و آثار فراوانی از سایر ادیان و مذاهب نیز در این زمینه نگاشته شده است.

مأخذهایی که به وسیله آنها می توان به این منابع دسترسی پیدا کرد عبارتند از:

الف) استفاده از کتاب و مأخذشناسی‌ها: کتاب‌هایی به معرفی کتب  پرداخته اند. برخی از آنها عبارتند از:

·       معجم ما کتب عن الرسول و اهل البیت ـ علیهم السلام ـ ؛ اثر: عبدالجبار الرِفاعی؛ جلد نهم، بخش مربوط به حضرت مهدی ـ علیه السلام ـ.

·       کتابنامه حضرت مهدی ـ علیه السلام ـ ؛ اثر: علی اکبر مهدی پور. این کتاب در دو جلد به معرفی بیش از 2000 کتاب مستقل به زبان های مختلف می پردازد.  

·       مرجع مهدویت؛ اثر بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود ـ علیه السلام ـ و پایگاه اطلاع رسانی سراسری اسلامی (پارسا). این کتاب به معرفی کتاب ها، مقاله ها و پایان نامه ها پرداخته است.

ب)استفاده از اینترنت و سایت کتابخانه ها و سایت هایی که فهرست تحقیقات انجام شده را در اختیار کاربر می گذارد و کتابخانه های دیجیتال با موضوع مهدویت.

هـ)استفاده از نرم افزارهای مرتبط با این بحث.

رویکردها در منابع مهدویت

مسأله حضرت مهدی ـ علیه السلام ـ و بحث مهدویت از منظرها و روش‌های متفاوتی مورد بررسی قرار گرفته که به آن رویکرد گفته می‌شود. این رویکردها عبارتند از:

1.            رویکرد قرآنی

برخی کتب در این زمینه به گرد آوری و تبیین و تفسیر آیاتی که درباره حضرت مهدی ـ علیه السلام ـ پرداخته اند. برخی از این کتب از قرار ذیل می باشد:

·       المهدی ـ علیه السلام ـ فی القرآن؛ اثر: سید صادق شیرازی.

·       الآیات الباهرة فی بقیة العترة الطاهرة؛ اثر: سید داود میرصابری.

·       بشارات قرآن در شأن حضرت مهدی آل محمد ـ علیه السلام ـ ؛ اثر: سید علی اکبر شفیعی.

2.            رویکرد روایی و حدیثی

این رویکرد، درون دینی و از با قدمت ترین روش ها درباره مهدی پژوهی است. مواد اولیه این نگاه، روایات می‌باشد. نگارش تک نگاری های روایی درباره حضرت مهدی ـ علیه السلام ـ به قبل از تولد ایشان باز می گردد؛^[1] مانند: 

* أبو علی أحمد بن محمد بن أحمد جرجانی نویسنده کتاب بزرگی در ذکر کسانی که از طرق اصحاب حدیث، روایت کرده اند که: مهدی ـ علیه السلام ـ از نسل حسین ـ علیه السلام ـ می باشد و در این کتاب أخبار قائم آمده است.^[2]

* عبد العزیز بن یحیى بن أحمد بن عیسى جلودی ازدی بصری از اصحاب امام باقر ـ علیه السلام ـ ، نویسنده کتاب اخبار المهدی.^[3]

* عیسى بن مهران، نویسنده کتاب المهدی ـ علیه السلام ـ .^[4]

برخی از کتبی که با این رویکرد نگاشته شده عبارتند از:

·       کمال الدین و تمام النعمة؛ اثر: ‌شیخ صدوق

·       الغیبة؛ اثر: ابن ابی زینب محمد بن ابراهیم نعمانی

·       الغیبة؛ اثر: شیخ الطائفة محمد بن الحسن طوسی

·       کفایة المهتدی فی معرفة المهدی ـ علیه السلام ـ یا اربعین‏؛ اثر: سید محمد موسوی سبزواری (میر لوحی)

·       بخش پایانی کتاب اثبات الهداة؛ اثر: شیخ حرّ عاملی

·       جلد 51تا 53 بحار الانوار؛ اثر: علامه مجلسی

·       نجم الثاقب فی أحوال الإمام الغائب‏؛ اثر: محدث نورى‏

·       جلد 13 ملحقات احقاق الحق؛ اثر: آیت الله مرعشی نجفی

·       منتخب الاثر فى احوال الامام الثّانى عشر؛ اثر: آیت الله لطف اللّه صافى گلپایگانی

·       معجم أحادیث الامام المهدی ـ علیه السلام ـ ؛ اثر: شیخ علی کورانی عاملی

·       صحیفة المهدی ـ علیه السلام ـ ؛ اثر: جواد قیومی اصفهانی

·       بشائر الامام المنتظر فی الکتاب و السنة و الاثر؛ اثر: عبدالرحیم مبارک

·       یوم الخلاص؛ اثر: کامل سلیمان

·       احادیث قدسی پیرامون حضرت مهدی؛ اثر: حسن طارمی و عبدالحسین طالعی

·       موسوعة الامام المهدی ـ علیه السلام ـ ؛ اثر:  مهدی فقیه ایمانی

·       العرف الوردی فی أخبار المهدی ـ علیه السلام ـ ؛ اثر: جلال الدین عبد الرحمن سیوطی شافعی‏

·       البیان فی أخبار صاحب الزمان‏ ـ علیه السلام ـ ؛ اثر: محمد بن یوسف گنجی شافعی

اربعین های حدیثی فراوانی نیز در زمینه حضرت مهدی ـ علیه السلام ـ نگاشته شده است.^[5] 

این رویکرد دارای دو محور دعا و زیارت نیز می باشد. در قسمت ادعیه برخی کتب به جمع آوری دعاهایی درباره حضرت مهدی پرداخته اند؛ مانند:

·       مکیال المکارم فی فوائد الدعاء للقائم، اثر: سید محمد تقی موسوی اصفهانی

·       ارتباط معنوی با امام زمان؛ اثرسید ابوالحسن حسینی

برخی کتب نیز به جمع آوری ادعیه وارد از ناحیه مقدسه امام عصر ـ علیه السلام ـ پرداخته اند؛ مانند:

·       صحیفة المهدی؛ اثر: عیسی سلیم پور اهری

·       الصحیفة المهدویة؛ اثر: میرزا محمد بن رجبعلی تهرانی

·       الصحیفة القائمیة؛ اثر: شیخ فضل الله نوری

·       الصحیفة الهادیة و التحفة المهدیة؛ اثر: ابراهیم بن محسن کاشانی

در این رویکرد در زمینه زیارتنامه نیز کتب متعددی نوشته شده است که برخی مربوط به زیارتنامه هایی است که از ناحیه مقدسه حضرت وارد شده است و برخی، زیارتنامه هایی را گرد آوری کرده است که برای زیارت حضرت مهدی ـ علیه السلام ـ وارد شده است.

در اینجا می توان به دسته ای از کتب اشاره کرد که به ترکیبی از رویکرد اول و دوم می باشد و آن، روش قرآنی ـ روایی می‌باشد. این روش به علت کثرت روایاتی که درباره نزول آیات قرآن درباره حضرت مهدی ـ علیه السلام ـ وجود دارد شکل گرفته است؛ مانند:

·       مهدویت از نظر قرآن و عترت؛ اثر: خیر الله مردانی.

·       امام مهدی ـ علیه السلام ـ از دیدگاه قرآن و عترت؛ این کتاب گزیده ای از کتاب «مهدی موعود» است که بخش آیات و ورایات آن به طور جداگانه منتشر شده است.

·       چهل حدیث در پرتو چهل آیه در فضائل حضرت ولی عصر ـ علیه السلام ـ؛ اثر: گروه نویسندگان.

3.            رویکرد کلامی به مسأله امامت

علم کلام، علمى است که به شناسایی گزاره های اعتقادی از متون دینی و تبیین و اثبات و دفاع آن گزاره ها و رد شبهات می پردازد. موضوع علم کلام گزاره های اعتقادی است که یکی از آنها امامت حضرت مهدی ـ علیه السلام ـ است. غایت علم کلام تبیین و اثبات و دفاع است و چند روشی می باشد.

با بررسی کتب کلامی گذشتگان ـ که درباره امامت نگاشته شده اند ـ می توان به این مطلب رسید که این کتاب ها غالباً دارای فصلی با موضوعیت امام مهدی ـ علیه السلام ـ و غیبت ایشان داشته اند.

کتب کلامی درباره حضرت مهدی را به سه دسته تقسیم می کنیم:

دسته اول: کتب تبیین و اثبات

کتب تبیینی و اثباتی درباره مهدویت دو صورت دارد:

·       مسأله محور: یک مسأله خاص درباره حضرت مهدی ـ علیه السلام ـ را مورد بحث قرار داده اند؛ مانند بحث از طول عمر حضرت، رجعت، خاتمیت و مهدویت، غیبت.

·       جامع: به صورت کلی به مباحث گوناگون درباره مهدویت اشاره داشته اند.

دسته دوم: کتب دفاع و رد شبهات

این دسته از کتب دارای چند زمینه می باشد:

1. کتب نقد و ردیه

ردیه نویسی یکی از سنت ها در میان متکلمین شیعه بوده است. متکلم به جهت رسالتی که بر عهده دارد این جنبه است. برخی از ردیه هایی که در زمینه نقد کتبی است که علیه امام عصر ـ علیه السلام ـ نگاشته شده عبارتند از:

·       کتاب النقض على الطلحی فی الغیبة؛ اثر: شیخ مفید

·       الجواهر العبقریة: اثر: سید مفتى محمد عباس شوشترى استاد صاحب عبقات به زبان فارسى که در هند به چاپ رسیده است. کتاب ایشان در نقد شبهات کتاب التحفة الاثنا عشریة، نوشته عبدالعزیز دهلوی، مربوط به غیبت حضرت ولى عصر ـ علیه السلام ـ می باشد. همچنین علامه دلدار على نقوى کتاب «ذوالفقار» را در پاسخ به گفته‏هاى صاحب تحفه در مبحث غیبت امام زمان ـ علیه السلام ـ از باب هفتم نگاشته است.^[6]‏

·       الفکر الامامی من النص حتی المرجعیه، ردا لشبهات احمد الکاتب؛ اثر: محمد حسین صغیر

·       دفاع عن التشیع: تبنی الرد علی الشبهات التی اثارها احمد الکاتب و کشف التزویر و التحریف و الکذب المتعمد علی التشیع و علمایه؛ اثر: سید نذیر یحیی حسنی

·       شبهات و ردود، الرد علی شبهات احمد الکاتب حول امامه اهل البیت ـ علیهم السلام ـ و وجود المهدی المنتظر ـ علیه السلام ـ ؛ اثر: سامی بدری

2. کتب مناظره

علم کلام با نقد و نظر، زنده و پویا می ماند. به غیر از روش نقد کتاب، روش مناظره در بین متکلمین، بسیار رواج دارد. یکی از محورهای بحث های مناظره بین شیعه و غیر آن، حضرت مهدی ـ علیه السلام ـ است. برخی تألیفات کلامی به ثبت این مناظرات پرداخته اند عبارتند از:

·       المناظرات مع ابن الآلوسی؛ اثر شیخ الشریعة حاج میرزا فتح الله اصفهانی که در سه حجم بزرگ، متوسط و کوچک در دفاع از حریم حضرت و پاسخ به آلوسی بغدادی تألیف شده است.

·       المناظرات فی الانترنت حول الامام المهدی ـ علیه السلام ـ ؛ این کتاب مناظراتی که در اینترنت حول موضوع مهدویت و امام مهدی ـ علیه السلام ـ شده است را جمع آوری کرده است و به‌ صورت مرتب با ذکر منابع آورده است.

3. کتب پاسخ به سؤالات و شبهات:

از قدیم کتاب های پرسش و پاسخ رواج داشته است. عناوینی مانند: المسائل ...، جواب مسائل ...، أسئلة ...، اجوبة ...، جوابات المسائل‏ ... عناوینی بود که برای این دسته از کتاب ها تألیف می شده است. خیلی از این کتاب ها موضوع خاصی را در بر ندارند و به مسائل مختلف در رشته های مختلف جواب داده شده است. کتبی هم به پرسش و پاسخ هایی در زمینه امامت حضرت مهدی ـ علیه السلام ـ پرداخته اند. برخی از این کتب عبارتند از:

·       اربع رسالات فی الغیبة؛ اثر: شیخ مفید

·       الفصول العشرة فی الغیبة یا الجوابات فی خروج المهدی ـ علیه السلام ـ ؛ اثر: شیخ مفید

·       جوابات الفارقیین فی الغیبة؛ اثر: شیخ مفید

·       پاسخ ده پرسش؛ اثر: آیت الله العظمی صافی گلپایگانی

·       موعود شناسی و پاسخ به شبهات؛ اثر: علی اصغر رضوانی

·       یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان علیه السلام؛ اثر: علیرضا رجالی تهرانی

دسته سوم: رد مدعیان مهدویت

این دسته از کتب در رد مدعیان مهدویت مانند بابیت، بهائیت، قادیانیه، نگاشته شده است.

4.  رویکرد عرفانی

انسان کامل، در عرفان شیعه و سنی، جایگاه معرفتی بسیار مهمی دارد و نظریه انسان کامل، نزد عرفاء با ولایت و امامت، ارتباط وثیق و همبستگی دقیقی دارد. در واقع، رویکرد عرفانی به مسأله امامت، تحلیل ضرورت وجود ولی و امام را به عنوان انسان کامل و نقش او را در سلوک الی الحق، مورد بحث قرار می‏دهد.^[7] از جمله کتبی که با این رویکرد

نگاشته شده است کتاب «امام مهدی ـ علیه السلام ـ ، موعود موجود» اثر: آیت الله جوادی آملی می باشد. 

5.  رویکرد تاریخی

این رویکرد شرح حال نگاری ها و گاه نگاری ها از حیات حضرت مهدی ـ علیه السلام ـ از بدو تولد تا دوره حکومت حضرت را شامل می شود. برخی از این کتب عبارتند از:

·       سه کتاب: 1. تاریخ الغیبه الصغری 2. تاریخ الغیبه الکبری 3. تاریخ ما بعد الظهور؛ اثر:‌ آیت الله سید محمد صدر

·       المهدی ـ علیه السلام ـ من المهد الی الظهور؛ اثر: سید محمد کاظم قزوینی

·       حیاة الامام محمد المهدی ـ علیه السلام ـ ؛ اثر: باقر شریف قرشی

·       درسنامه تاریخ عصر غیبت؛ اثر: پور سیّد آقایی، جبّاری، عاشوری و حکیم

·       نگین آفرینش؛ اثر: جمعی از مؤلفان

·       چشم اندازی به حکومت مهدی ـ علیه السلام ـ ؛ اثر نجم الدین طبسی

·       عصر ظهور؛ اثر: علی کورانی

6.  رویکرد تطبیقی:

در این رویکرد، مقایسه و تطبیق بین آموزه مهدویت با سایر فرقه ها و ادیان داده می شود. برخی از کتبی که با نگاه نوشته شده اند عبارتند از:

·       خط امان، پژوهشی در موعود ادیان؛ اثر: محمد امامی کاشانی

·       ادیان و مهدویت یا آراء و عقائد درباره مهدی ـ علیه السلام ـ ؛‌ اثر:‌ محمد بهشتی

·       المهدی و المسیح ـ علیهما السلام ـ قراءة فی الانجیل؛ اثر: باسم هاشمی 

·       منجی به روایت اسلام و مسیحیت، ترجمه المخلص بین الاسلام و المسیحیه؛  اثر: باسم هاشمی

·       جهانی سازی مهدوی و جهانی سازی غربی؛ اثر: محمد حکیمی

·       بررسی تطبیقی تفسیر آیات مهدویت و شخصیت شناسی امام مهدی ـ علیه السلام ـ در دیدگاه فریقین؛ فتح الله نجارزادگان.

/ی702/ر