نگاهی به کتاب دلیل تحریرالوسیلة؛ فقه الربا
معرفی اجمالی
دلیل تحریر الوسیله، سلسله کتاب‌هایی است که حجت الاسلام علی اکبر سیفی مازندرانی در شرح قسمت‌های مختلف کتاب شریف تحریر الوسیلة امام خمینی قدس سره تألیف کرده است. کتاب حاضر مربوط به بخش ربا و به زبان عربی در سال 1416ق تألیف شده است.
ساختار کتاب
مؤلف ابتدا مقدمه‌ای راجع به ربا دارد و در ادامه مباحث مربوط به ربا را در چهار بخش تنظیم نموده است که عبارتند از: ربای معاوضی، ربای معاوضی صرفی، ربای قرضی و تطبیقات استفتائیه که در این بخش مطالب مهمی چون احکام بانک‌ها و خرید و فروش اسکناس را مورد بحث قرار داده است.
گزارش محتوا
مقدمه: شارح در مقدمه خود قضیه معاملات در میان مردم را وسیله‌ای برای کسب سود و منفعت بر می‌شمارد که البته بدون هیچ اشکال و نقص می‌باشد؛ بلکه شارع نیز در غالب موارد بر آنها صحّه گذارده است. اما این حس منفعت‌طلبی و به دست آوردن سود، بیشتر باعث می‌شود انسان‌ها در معاملات خود کارهای مضرّ به دیگران و مُخلّ به نظام اجتماعی و اقتصادی انجام دهند که آثار سوء جبران‌ناپذیری دارند؛ فلذا شارع مقدس برای جلوگیری و محدود نمودن این حسّ احکامی را در مورد معاملات تعریف نموده که نهی از معامله ربوی و نیز دادن و گرفتن ربا از آن جمله می‌باشند. ایشان اهمّ ایرادات ربا را در چهار گزینه تبیین نموده که عبارتند از:
1ـ شیوع کسالت و بطالت و ترک تجارت و صنعت و تولید
2ـ هدر رفتن ثروت‌ها و اموال
3ـ تعطیل شدن قرض‌الحسنه
4ـ تعدی و ظلم در حق ضعفا و محرومین، با استضعاف و استثمارشان با ربا دادن بدان‌ها
معنای ربا
مؤلف در این قسمت کلام مبسوطی را راجع به اصل ربا بیان نموده است. ایشان ربا را در لغت به معنای فضل و زیاده و رشد دانسته و در قرآن نیز استعمال شده به همین معنا، معرفی می‌کند.
ربا چیزی است که قبل از اسلام و در میان امم سابقه نیز جریان داشته است. مصری‌ها و رومی‌های باستان به این مسئله دچار بوده‌اند؛ سنهوری از کسانی است که این موضوع را مورد تأکید قرار داده است. اما در همان زمان نیز مورد تقبیح علما، حکما، صلحاء و تحریم ادیان و شرایع سابقه بوده است.
از ارسطو ذمّ شدیدی درباره ربا نقل شده است که البته با توضیحاتی همراه است. یهودی‌ها هم ربا را در جایی که بدهکار از زمان پرداخت بدهی تأخیر می‌کرد طلب می‌کردند.
ربا در قرآن
آیه 160 و 161 سوره نساء به این موضوع اشاره کرده می‌فرماید: «فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذینَ هادُوا حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ طَیِّباتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَ بِصَدِّهِمْ عَنْ سَبیلِ اللّهِ کَثیرًا / وَ أَخْذِهِمُ الرِّبَوا وَ قَدْ نُهُوا عَنْهُ وَ أَکْلِهِمْ أَمْوالَ النّاسِ بِالْباطِلِ وَ أَعْتَدْنا لِلْکافِرینَ مِنْهُمْ عَذابًا أَلیمًا؛ به خاطر ظلمی که از یهود صادر شد و(نیز) به خاطر جلوگیری بسیار آنها از راه خدا، بخشی از چیزهای پاکیزه را که بر آنها حلال بود، حرام کردیم و(همچنین) به خاطر ربا گرفتن، در حالی که از آن نهی شده بودند و خوردن اموال مردم به باطل و برای کافران آنها، عذاب دردناکی آماده کرده‌ایم.»
در مجمع البیان مفهوم اخذهم الربا و زمان آن روشن شده است. در زمان جاهلیت قبل از اسلام میان اعراب هم این معضل وجود داشته که پیامبر(ص) از آن نهی نموده است. حتی گرفتن مابقی رباهای مقرر قبل از اسلام را نیز اجازه نداند.
ادله حرمت ربا
اما ادله ربا که موضوع بحث بعدی است، هم از کتاب و هم از سنت قابل استفاده است. شارح می‌فرماید حرمت ربا از مسلّمات شریعت و ضروریات دین می‌باشد و فریقین نیز بر حرمتش اتفاق دارند. همچنین در گناه کبیره بودن ربا نیز دلایل محکمی وجود دارد. در صحیحه محمد بن مسلم از امام صادق(ع) که تعداد گناهان کبیره هفت تا بیان شده، یکی از آنها هم خوردن ربا می‌باشد. در قرآن کریم آیه 275 سورة بقره به حرمت ربا دلالت دارد که فرموده: «الَّذینَ یَأْکُلُونَ الرِّبا لا یَقُومُونَ إِلاّ کَما یَقُومُ الَّذی یَتَخَبَّطُهُ الشَّیْطانُ مِنَ الْمَسِّ». وعده عذاب قیامت به شخص رباخوار بزرگترین دلیل بر حرمتش می‌باشد.
در میان روایات نیز پنج طائفه روایت به انحاء گوناگون دالّ بر حرمت ربا هستند. طائفه اول روایاتی که رباخواری را حرام‌تر از زنای با محارم معرفی می‌کند. طائفه دوم روایاتی که حلال داننده ربا را کافر و مستحق قتل و حد شمرده است. طائفه سوم روایاتی که می‌گویند رباخواری باعث پر شدن شکم از آتش خواهد شد و طائفه چهارم روایاتی هستند که اعلام می‌کنند ظهور ربا در یک جامعه باعث هلاکت اهلش می‌گردد. طائفة پنجم نصوصی هستند که صراحتاً ربا را سحت دانسته‌اند.
ایشان به مناسبت راجع به رابطه علت و حکمت هم توضیحاتی داده‌اند که در لابلای مباحث حرمت ربا آمده است.
انواع ربا
تقسیم ربا به ربای معاوضی و ربای قرضی و تعریف هر یک از آنها نیز مطلب بعدی می‌باشد. در ربای معاوضی دریافت ربا به این صورت است که انسان در شیء هم‌جنس مانند برنج، گندم یا هر چیز دیگر را، به مقدار کمتری از آن بدهد؛ یعنی دو کیلو برج مثلاً می‌دهد در مقابل، سه کیلو برنج می‌گیرد که حرمتش ادله فراوان دارد. ربای قرضی هم به این معناست که شخص چیزی یا مبلغی را به عنوان قرض می‌دهد در ازاء بازپرداخت بیش از آن مقدار یا دریافت چیزی دیگری غیر از آنچه داده است.
فرق نسیه و ربا
ایشان فرق میان نسیه و ربا را نیز توضیح داده و مقتضای اصل را جریان ربا در تمام معاوضات می‌داند. جریان ربا در صلح، حکم ضمان ربای گرفته شده از روی علم یا جهل، اعتبار وحدت جنس در ربای معاملی، بودن گندم و جو در حکم جنس واحد در ربا، جریان قاعده تبعیت فرع از اصل در تجانس و معیار اختلاف جنس در گوشت‌ها، روغن‌ها و شیرها دیگر مباحثی هستند که در این قسمت توضیح داده شده‌اند.
اما دو بخش دیگری که مؤلف مورد توجه قرار داده، عبارتند از حیله‌های ربا و مستثنیات ربا که در انواع رباها جاری می‌باشند.
حیله‌های ربا
ماتن می‌فرماید برای خلاصی از ربا وجوهی را در کتاب‌ها ذکر کرده‌اند؛ اما با تجدید نظر در آنها به دست می‌آید که تخلص از ربا به هر وسیله‌ای که باشد، غیر جائز می‌باشد.
فقط در ربای معاوضی می‌توان برای فرار از هم جنس بودن دو کالا اقداماتی کرد که تفصیلش در کتاب بیان شده است. مؤلف خود در توضیح مطلب، انواع حیله‌هایی که علماء ذکر نموده‌اند را توضیح داده است.
بحث دیگر این است که برای مکیل یا موزون بودن کالاها در هر شهری قاعده‌ای خاص وجود دارد؛ برای مثال تخم‌مرغ شاید در جایی عددی فروخته شود، اما در شهر دیگر کیلویی خرید و فروش می‌شود که طبق قانون و روال هر بلدی با آن معامله می‌گردد.
مستثنیات ربا
مستثنیات ربا نیز عبارتند از: ربا بین پدر و پسر؛ یعنی هر کدام می‌توانند از دیگری زیاده را طلب کنند. ربا بین زن و مرد که در جواهر برایش ادعای اجماع محصل و منقول شده است؛ لکن شارح آن را مدرکی می‌داند. آخرین مورد از مستثنیات ربا، ربا بین مسلمان و کافر حربی می‌باشد که طبق بیان شارح توضیحش در باب خمس بیان شده است.
ربای معاوضی
اولین مطلب مورد توجه مؤلف در این قسمت(ربای معاوضی) صرف می‌باشد که امروزه نیز از آن به صرّافی تعبیر می‌شود. صرف در مورد نقدین یعنی طلا و نقره در صورت مسکوک و غیر مسکوک آن به کار می‌رود. یعنی با وجود آن که دو شیء متناجس را نمی‌توان به بیشتر از آن عوض کرد، ولی این حکم در موارد مذکور استثناء شده است.
خریدن طلا و نقره‌های ساخته شده(به صورت جواهر یا غیر آن) مطلب دیگری است که شارح مورد توجه قرار داده است. معامله پول نقد هم دیگر مطلبی است که در آخرین قسمت این بخش مورد بحث واقع شده است.
ربای قرضی
آخرین و مهم‌ترین ربای مورد بحث، ربای قرضی است که ماتن درباره‌اش می‌فرماید: جایز نیست شرط زیاده به این صورت که مالی را قرض بدهد تا مقترض آن را به بیشتر از آنچه گرفته، پس بدهد. حال فرقی بین طلب صریح زیاده با طلب ضمنی وجود نخواهد داشت. ماهیت و حکم ربای قرضی، عدم فرق بین مال ربوی و غیر آن در ربای قرضی، عدم حرمت اخذ زیاده در قرض به شرط آن که شرط نشده باشد، عدم فساد اصل قرض به شرط طلب زیاده و حرمت اخذ زیادی در مقابل تأخیر در اداء قرض، مطالبی هستند که در این بخش مورد توجه ماتن و شارح می‌باشند.
تطبیقات استفتائیه
به برخی از استفتاهایی که از محضر امام راحل(ره) شده و ایشان پاسخ داده‌اند و به ترتیب مربوط به مبحث ربا می‌باشند، در این بخش اشاره شده که مسائلی مربوط به احکام بانک‌ها، عدم جواز اخذ زیاده در ازاء تأخیر و حرمت سودهای اخذ شده توسط بانک‌ها در مقابل وام‌هایی که می‌دهند، از آن جمله می‌باشند.
975/ز503الف/ر