الگوی تأمین اجتماعی برگرفته از غرب و در تضاد با مبانی اسلامی

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، در ادامه سلسله نشست­های علمی انجمن اقتصاد اسلامی حوزه علمیه، نشستی دیگر با عنوان«ساز و­ کارهای تأمین اجتماعی در رهیافت اسلامی» شب گذشته  در سالن همایش انجمن های علمی حوزه برگزار شد.

بر اساس این گزارش، حجت الاسلام سید رضا حسینی، عضو هیأت علمی گروه اقتصاد پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به عنوان ارائه کننده بحث به تبیین جایگاه تأمین اجتماعی از دیدگاه اسلام پرداخت.

تأمین اجتماعی مهم ترین مسأله سیاسی و اجتماعی جهان

وی با اشاره به تعریف تأمین اجتماعی، گفت: تأمین اجتماعی به منزله حمایتی است که جامعه در قبال پریشانی‌های اجتماعی و اقتصادی پدید آمده به واسطه قطع یا کاهش شدید درآمد افراد، براثر بیماری و بیکاری به اعضا خود ارائه می دهد؛ بنابراین با توجه به این تعریف تأمین اجتماعی منحصر در راهبرد های بیمه ای نمی شود.

این محقق حوزوی مسأله تأمین اجتماعی را از مهم ترین مباحث سیاسی و اجتماعی جهان خواند و افزود: الگویی که در ایران وجود دارد، برگرفته از الگوهای رایج در غرب است و در مبانی ارزشی با مبانی اسلام تضاد دارد.

وی به وجود منابع فراوان تأمین اجتماعی در ایران اشاره کرد و اظهار داشت: متأسفانه با وجود این منابع عظیم، کشور در مبحث تأمین اجتماعی مشکل دارد؛ بنابراین این مسأله نیاز به پژوهش گسترده دارد.

تأمین اجتماعی از پایه های عدالت اجتماعی است

عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با اشاره به جایگاه تأمین اجتماعی در آیات و روایات، ادامه داد: مسأله انفاق، صدقه، اوقاف، کفارات، نذورات، صله رحم و تعاون در خیرات، احکامی است که دین مبین اسلام برای تأمین زندگی جامعه در مسأله تأمین اجتماعی وضع شده است.

وی با بیان این مطلب که تأمین اجتماعی از پایه های عدالت اجتماعی اسلام است، ابراز داشت: قرآن کریم زکات را که امری اجتماعی بوده در کنار نماز، دو برنامه مهم برای انسان ها بیان کرده است، این نشان دهنده آن است که مسأله تأمین اجتماعی یک اصل اساسی در دین اسلام به شمار می‌رود.

تأمین اجتماعی از دیدگاه اندیشمندان اسلامی

حجت الاسلام حسینی با اشاره به پیشینه مسأله تأمین اجتماعی در آثار اندیشمندان مسلمان، بیان داشت: برخی از اندیشمندانی که وارد این عرصه شده اند، به دنبال اثبات این مسأله از دیدگاه آیات و روایات هستند، به عنوان مثال یوسف قرضاوی در کتاب فقه الزکاة خود، بیان می کند که زکات همان تأمین اجتماعی اسلامی است.

وی به نظریه مرحوم شهید صدر اشاره کرد و عنوان داشت: نظریه  ایشان در کتاب اقتصادنا، کاملترین و نزدیک ترین نظریه به فقه شیعه در مسأله تأمین اجتماعی است؛ متأسفانه در حوزه های علمیه به مباحث فقهی تأمین اجتماعی پرداخته نشده است.

این محقق حوزوی با اشاره به تحولات تأمین اجتماعی در نظام های مختلف، یادآور شد: در دوره قبل از نظام سرمایه داری، نیازهای مردم به صورت سنتی و با استفاده از مؤسسات خیریه و خانواده ها بر طرف می شد.

وی به دوره نظام سرمایه داری اشاره کرد و گفت: در این دوره مسائل سنتی کنار گذاشته شده و جایی برای عدالت اجتماعی وجود نداشت، نظام سرمایه داری اعتقاد داشت که باید از مردم حقی برای بیمه گرفته شود تا در مواقع نیاز برای خود آن ها خرج شود که این اعتقاد آن ها در راستای نظام سرمایه داری بود، به همین دلیل در این نظام مسأله شکاف طبقاتی به وجود آمد.

راهبردهای تأمین اجتماعی

عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با اشاره به دوره های دیگر تحولات تأمین اجتماعی، خاطرنشان کرد: در برهه ای از تاریخ نظام هایی به این نتیجه رسیدند که باید از درآمدهای دولت برای تمامی نیازهای مردم خرج کرد، این عقیده سبب هزینه های سنگین برای دولت های رفاهی شد.

وی به راهبردهای تأمین اجتماعی متداول اشاره کرد و افزود: نخستین آن، راهبرد بیمه ای است که  سازمان های بیمه گر هستند و با مشارکت کارگر، کارفرما و دولت انجام می شود، راهبرد بعدی، راهبرد حمایتی است که معمولا مالیات هایی که دولت دریافت می کند را در اختیار فقرا قرار می دهد، همانند کاری که امروزه کمیته امداد انجام می دهد.

حجت الاسلام حسینی با اشاره به راهبرد دیگر تأمین اجتماعی، اظهارداشت: راهبرد امدادی یکی دیگر از راهبردهای تأمین اجتماعی است که امروزه سازمان های هلال احمر و صلیب سرخ به این راهبرد می پردازند.

وی به انواع نظام های اجتماعی اشاره کرد و ادامه داد: نظام های اجتماعی به دو نوع بیسمارکی و بورجی تقسیم می شوند، در نظام بیسمارکی که غالبا در کشورهای اروپای مرکزی مانند فرانسه و آلمان حاکم است، عمده بار تأمین اجتماعی با حق بیمه پوشش داده می شود.

این محقق حوزوی در تبیین نظام بورجی، ابراز داشت: این نظام بیشتر متکی به مالیات بوده و راهبردهای بیمه ای در آن کمرنگ است، کشورهایی مانند دانمارک حق بیمه ای ناچیز برای شهروندان خود در نظرگرفته است و هزینه بیمه مردم آن کشور بیشتر از مالیات ها تأمین می شود.

انواع نظام های مالی در تأمین اجتماعی

وی با اشاره به نظام های مدیریت مالی در تأمین اجتماعی، بیان داشت: نوع نخست، نظام موازنه در آمد و هزینه سالیانه است، در این نظام سازمان های تأمین اجتماعی هزینه ای برای سرمایه گذاری در نزد خود نگه نمی دارند.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، نظام اندوخته گذاری کامل را از دیگر نظام های مدیریت مالی دانست و عنوان داشت: در این نظام حق بیمه افراد جامعه سرمایه گذاری شده و برای آن ها حساب های ایجاد می شود که بتوانند از اصل پول و سرمایه گذاری آن استفاده کنند.

وی با اشاره به نظام دیگر مدیریت مالی در تأمین اجتماعی، یادآور شد: نظام رایج در جهان، نظام اندوخته گذاری جزئی است، در این نظام بخشی از حق بیمه به مستمری بگیران و بخش دیگر سرمایه گذاری می شود.

حجت الاسلام حسینی به روش دولت های رفاه اشاره کرد و اظهار داشت: دولت رفاه راست گرا مدلی از دولت های رفاهی مانند آمریکا و ژاپن است که بر دخالت نکردن دولت در مسائل تأمین اجتماعی تأکید دارد، دولت های رفاه سوسیال دموکراسی بر خلاف دولت های راست گرا به ارائه رفاه حداکثری می پردازند، دولت سومی نیز وجود دارد که راه میانه را پیش گرفته است.

سود محوری و ربا خواری از اشکالات مبنایی تأمین اجتماعی متداول

وی با اشاره به اشکالات مبنایی تأمین اجتماعی متداول، خاطرنشان کرد: مسائلی مانند فرد گرایی، آزادی اقتصادی، مصرف گرایی، سود محوری، رباخواری، لیبرالیسم اخلاقی و فرهنگی با تأمین اجتماعی اسلامی سازگار نیست، الگوی تأمین اجتماعی متداول به ویژگی های ذاتی نظام سرمایه داری برگشت می کند.

این پژوهشگر حوزوی به اشکالات بنایی تأمین اجتماعی نیز اشاره کرد و گفت: پرهزینه بودن طرح های عام گرایانه، اثرهای منفی بر اشتغال جامعه و عدم شفافیت رفتار تأمین اجتماعی در جبران خدمت و انتقال در آمد از اشکالات بنایی تأمین اجتماعی است.

تأمین اجتماعی مرسوم با عدالت اجتماعی اسلامی سازگار نیست

وی با اشاره به اشکالات فقهی و حقوقی تأمین اجتماعی متداول، افزود: تأمین اجتماعی مرسوم، به خصوص راهبردهای بیمه ای آنها، با عدالت اجتماعی اسلامی سازگار نیست، مسأله مزایای بازنشستگی برای بازماندگان با مسأله فقهی ارث در تضاد است، حق قانونی و حدود این سازمان ها باید مشخص باشد.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه ودانشگاه، بزرگ‌ترین اشتباه در تأمین اجتماعی را زیر نظام بردن آن دانست و اظهار داشت: اسلام می فرماید که تأمین اجتماعی اصل نظام است؛ بنابراین نباید برای نظام مشکلاتی را ایجاد کند.

وی با اشاره به ساز و کارهای تأمین اجتماعی در اسلام، ادامه داد: نخستین سازو کار تدارک خصوصی است، این بدان معنا بوده که در بازار اسلامی باید تحولاتی انجام بپذیرد و عواملی برای کار کردن در جهت تأمین اجتماعی باید در نظر گرفته شود، باید از سود گرایی و گرایش بر ربا پرهیز شود.

در نظام اسلامی رفع فقر باید محور تمام برنامه ها باشد

حجت الاسلام حسینی به سخنی از رهبر معظم انقلاب در راستای اهمیت پرداختن به مسأله تأمین اجتماعی اشاره کرد و ابراز داشت: ایشان فرمودند در نظام اسلامی اصلی ترین مسأله، رفع فقر و محرومیت، و نجات طبقات مستضعف است، همه برنامه های اقتصادی، تولیدی و سازندگی باید بر محور این هدف باشد.

وی تکافل عمومی را ساز و کار دوم تأمین اجتماعی اسلام دانست و عنوان داشت: از آیه های قرآن استفاده می شود که افراد جامعه اسلامی باید حق معلومی برای محرومین در نظر بگیرند، در روایات نیز براین مسأله تأکید شده است.

این محقق حوزوی با اشاره به ساز و کار سوم تأمین اجتماعی اسلامی بیان داشت: تضامن دولتی سومین ساز و کار اسلامی است که اگر به دو نوع اول توجه کافی شود، به تضامن دولتی کمتر نیاز پیدا می کنیم.

تأمین اجتماعی نباید دولت محور باشد

وی در نتیجه گیری بحث خود خاطرنشان کرد: تأمین اجتماعی اسلامی دولت محور نبوده و جامعه محور است، باید از ظرفیت های ایمانی جامعه اسلامی در پیشبرد اهداف تأمین اجتماعی استفاده کرد و از تقلید نسنجیده از الگوی غیر اسلامی پرهیز کرد.

سپس در بخش دیگر این نشست علمی حجت الاسلام سید ضیاءالدین کیاءالحسینی به عنوان ناقد به بیان دیدگاه های خود در مسأله ارائه شده پرداخت.

وی گفت: روشی که محقق به عنوان روش اجتهادی عنوان کرد، در این مقاله مشاهده نشد، نگاه اجتهادی این است که نگاه بیشتر بر مبانی و نظرهای اساسی باشد و با فروع مختلف باید مطرح شود که آن فروع مورد نقد قرار گیرد.

این محقق حوزوی افزود: برجستگی این مقاله این است که نویسنده تلاش می کند که تأمین اجتماعی را از منظر اسلام و با دیدگاه خودش در سه مسأله تدارک خصوصی، تکافل عمومی و تضامن دولتی بیان کند.

حجت الاسلام کیاءالحسینی اظهار داشت: محقق از روش تاریخی در این مقاله استفاده کرده است، شایسته بود افزون بر آن نگاهی اجرایی به منابع دینی داشته باشد، محقق باید به بررسی مسأله تأمین اجتماعی در صدر اسلام و مقایسه آن با امروز نیز می پرداخت.

وی با اشاره به عدم توجه محقق نسبت به مسائل حقوقی، ادامه داد: آیا مسأله تدارک خصوصی که محقق مطرح کرده است از مسائل اسلامی بوده یا برگرفته از نظام بازار در غرب است، تکلیف دولت هایی که انفال در اختیار آن ها است بیشتر از دو لت هایی است که انفال ندارند.

در پایان این جلسه حاضران سؤال های خود را مطرح کرده و محقق به بیان جواب و دفاع از نقد خود پرداخت.

گفتنی است، نمایندگانی از سازمان تأمین اجتماعی نیز در این نشست علمی حضور داشتند./1323/ز503/ی