۱۹ تکبیر مستحب در حج و عمره
به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از روابط عمومی بعثه مقام معظم رهبری، در حدیثی، تکبیرگویی حج‌‌گزار و عمره‌‌گزار، مایه اوج‌یابی شرف و بزرگی او خوانده شده است. به روایت سعید بن جبیر، از آن جا که امیر مؤمنان علی (ع) در روز عرفه تکبیر می‌گفت، معاویه برای مخالفت با او، این تکبیر را ترک کرد.
بر پایه گزارشی دیگر، تکبیرگویی مردم در ایام حج در بازارهای مکه تا هنگامی که حجاج بن یوسف ثقفی (حک: 73-75ق.) به حکومت مکه رسید، رایج بوده است.
بر پایه این گزارش، حجاج این کار را ممنوع کرد؛ اما پس از او این سنت دیگر بار تداوم یافت. خالد بن عبدالله قسری، حاکم اموی مکه (حک: 87-96ق.) برای شمارش تعداد طواف‌ها و نیز ایجاد آمادگی برای خواندن نماز تراویح در ماه‌های رمضان، شماری از خدمتکاران کعبه را موظف کرده بود که در هر شوط طواف، در پیرامون کعبه تکبیر گویند.
در منابع حدیثی و فقهی، ذکر «الله اکبر» در بسیاری از مناسک حج و عمره و پاره‌ای اعمال دیگر مستحب به شمار رفته است؛ از جمله:
1.آغاز سفر حج:شماری از منابع، تکبیرگویی را هنگام سوار شدن بر مرکب برای آغاز سفر حج مستحب دانسته‌اند.
2.ایام العشر (دهه اول ذی‌حجه): بر پایه احادیث، مقصود از «ایام معلومات» که در آیه 28 حج/22 ذکر خداوند در آن‌ها سفارش شده، 10 روز اول ماه ذی‌حجه است. پیامبر (ص) این روزها را محبوب‌ترین ایام نزد خداوند خوانده و به تکبیر و تهلیل و یادکرد خدا در آن‌ها سفارش فرموده است. شماری از فقیهان امامی، استحباب تکبیر پیش از روز عید قربان را نفی کرده و حتی در این زمینه ادعای اجماع نموده‌اند.
بر پایه گزارش‌هایی، تکبیرگویی در دهه اول ذی‌حجه در بازارهای مکه، به عمر و عبدالله بن عمر منسوب است. آورده‌اند که مردم از آن دو پیروی کردند. از این رو، شماری از فقیهان اهل سنت به استحباب تکبیر در این ایام فتوا داده‌اند و آن را «تکبیر مطلق» خوانده‌اند و تکبیر پس از نماز‌های واجب را در ایام تشریق «تکبیر مقید» نامیده‌اند.
3.پس از قطع تلبیه: فقیهان امامی و اهل سنت به پشتوانه احادیثی از پیامبر (ص) و امامان شیعه: به استحباب تکبیر پس از پایان یافتن زمان لبیک گفتن باور دارند.
4. هنگام دیدن کعبه: شماری از فقیهان اهل سنت به پشتوانه روایاتی، تکبیرگویی هنگام دیدن کعبه را مستحب دانسته‌اند.
5.هنگام روبه‌رو شدن با حجرالاسود و استلام آن: پیامبر (ص) در فتح مکه، هنگام استلام حجرالاسود تکبیر گفت و مسلمانان با ایشان همراهی کردند. امام صادق (ع) سفارش فرموده که حج‌‌گزار هنگام ورود به مسجدالحرام، روبه‌روی حجرالاسود قرار گیرد و این ذکر را به زبان آورد: «اللهُ أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِهِ وَ أَکْبَرُ مِمَّنْ أَخْشَی وَ أَحْذَر»؛ «خداوند از آفریدگانش بزرگ‌تر است و نیز بزرگ‌تر است از هر که از او می‌ترسم و بیم دارم.»
در حدیثی دیگر، ایشان به تکبیرگویی و درود فرستادن بر پیامبر (ص) و اهل بیت ایشان هنگام روبه‌رو شدن با حجرالاسود سفارش کرده است. نیز امام صادق: هرگاه نزد حجرالاسود می‌آمد، می‌فرمود: «اللهُ أَکْبَرُ السَّلَامُ عَلَى رسولِ الله.»
بر پایه حدیثی، امام باقر (ع) هنگام استلام حجر دعایی دیگر حاوی تکبیر را سفارش فرموده که فقیهان امامی بر پایه آن، این ذکر را مستحب شمرده‌اند. در منابع اهل سنت نیز ذکر «بِسْمِ اللهِ وَ اللهُ أَکْبَرُ» هنگام استلام حجر از ابن‌عمر به نقل از پیامبر (ص) سفارش شده است و شماری از فقیهان بر پایه آن فتوا داده‌اند.
به روایتی دیگر، پیامبر (ص) به عمر بن خطاب که در ازدحام جمعیت، با دشواری به سوی حجرالاسود راه می‌گشود، سفارش فرمود که دیگران را آزار ندهد، بلکه روبه‌روی حجر بایستد و ذکر «لا اله الا الله و الله اکبر» را بگوید. اهل سنت به پشتوانه این حدیث و روایات مشابه هنگام استلام حجرالاسود و در صورت ممکن نبودن استلام، همانند فقیهان امامی، به جای استلام، تکبیر گفتن را مستحب شمرده‌اند.
6.هنگام طواف: بر پایه روایتی از اهل سنت، پیامبر (ص) هنگام طواف، ابوبکر را در حال خواندن شعر یافت و تکبیر گفت و او را نیز به تکبیرگویی تشویق کرد.
7.هنگام بیرون آمدن از خانه خدا:فقیهان امامی سه بار تکبیرگویی را هنگام بیرون آمدن از کعبه، به پشتوانه حدیثی حاکی از سه بار تکبیرگویی امام صادق (ع) مستحب دانسته‌اند.
8.پس از طواف و پیش از سعی:بر پایه حدیثی از امام صادق (ع) مستحب است که انسان پس از پایان یافتن طواف، بر بالای کوه صفا رود و به حجرالاسود روی کند و پس از حمد و ثنای خداوند و یاد کردن از نعمت‌های او، با ترتیب و آداب مشخص بیش از 100 بار تکبیر گوید و این کار را تا حد ممکن تکرار کند و مدتی در مکان صفا درنگ نماید و تکبیر گوید. بر پایه روایات اهل سنت، توقف و تکبیرگویی بر صفا پس از طواف، سنت پیامبر (ص) در حجة الوداع بوده است. فقیهان امامی و اهل سنت به پشتوانه روایات یاد شده، به استحباب تکبیرگویی پیش از آغاز سعی باور دارند.
9.هنگام سعی:از جمله ذکرهای مستحب در آغاز و نیز هنگام سعی میان صفا و مروه، تکبیر است. در باور برخی از اهل سنت، مستحب است سعی کننده هنگام استقرار بر صفا و مروه در میان سعی، تکبیر بگوید.
10.هنگام حرکت به سوی عرفات:در منابع اهل سنت، تکبیرگویی در مسیر حرکت به سوی عرفات، از پیامبر (ص) نقل شده و مستحب به شمار رفته است.
11.هنگام وقوف در عرفات:بر پایه روایتی، امام صادق (ع) 100 بار تکبیر را همراه با ذکرهای دیگر هنگام وقوف در عرفات سفارش فرموده است. فقیهان امامی و اهل سنت نیز تکبیرگویی را هنگام وقوف مستحب شمرده‌اند.
12.هنگام وقوف در مزدلفه:فقیهان امامی و اهل سنت به پشتوانه آیه 198 بقره/2 که به ذکر خدا در مشعر الحرام فرمان داده: (فَاذْکُرُوا اللهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ) و نیز روایتی از پیامبر (ص) ذکر خدا از جمله تکبیر را هنگام وقوف در مشعر الحرام در شب عید قربان مستحب دانسته‌اند.
13.هنگام عبور از منطقه مأزمین(منطقه‌ای میان دو کوه که از یک سو به مشعر الحرام و از دیگر سو به عرفات می‌رسد): مستحب است حاجیان هنگام عبور از مأزمین، اگر دچار ازدحام جمعیت شوند، تکبیر گویند؛ زیرا بر پایه احادیث، این کار، شیاطینی را که بر حاجیان راه تنگ می‌کنند، دور می‌سازد و فرشتگان را به یاری آنان می‌فرستد.
14.ایام تشریق:در باور مشهور فقیهان امامی، تکبیرگویی در ایام تشریق* در منا برای حج‌گزاران، پس از نماز ظهر روز عید قربان تا نماز صبح روز سیزدهم ذی‌حجه (15 نماز) و در دیگر مکان‌ها، جز منا، پس از نماز ظهر روز عید قربان تا نماز صبح روز دوازدهم (10 نماز) مستحب است. پشتوانه آنان، آیات قرآن (بقره/2، 203) است که به ذکر خدا در «ایام معدودات» فرمان داده و نیز آیه 37 حج/22 که تکبیر را حکمت مناسک حج شمرده است. پشتوانه دیگر آنان، احادیث است. از فقیهان شیعه، تنها سید مرتضی و ابن حمزه طوسی به پشتوانه احادیثی این تکبیرها را برای حاجیان واجب دانسته‌اند.
ذکر این تکبیر بر پایه برخی روایات شیعه چنین است: «اللهُ أَکْبَرُ اللهُ أَکْبَرُ «لا اله الا الله» وَ اللهُ أَکْبَرُ اللهُ أَکْبَرُ وَ لِلهِ الْحَمْدُ اللهُ أَکْبَرُ عَلَى مَا هَدَانَا اللهُ أَکْبَرُ عَلَى مَا رَزَقَنَا مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعَام. » در برخی روایات، عبارت «وَ الْحَمْدُ لِلهِ عَلَى مَا أَبْلَانَا» یا «و الحمدُ لله على ما أولانا» به ذکر پیشین افزوده شده است. بر پایه حدیثی از امام صادق (ع) گفتن این تکبیرها، پیروی از فرمان خداوند در آیات 198 و 200 بقره/2 است که پس از گزاردن مناسک در عرفات و منا به ذکر خدا به جای فخرفروشی به نیاکان که در میان مشرکان رایج بوده، فرمان داده است.
شماری از فقیهان امامی، تکبیر را برای حاضران در منا واجب و برای دیگران مستحب شمرده‌اند. شافعیان و مالکیان و حنبلیان به پشتوانه آیاتی، از جمله آیه 37 حج/22 و روایات، تکبیرگویی را در ایام تشریق مستحب دانسته‌اند؛ ولی در باور مشهور حنفیان، به پشتوانه آیه 203 بقره/2: (وَاذْکُرُوا اللهَ فِی أَیَّامٍ مَعْدُودَاتٍ) و روایات حاکی از سنت نبوی (ص) این تکبیر واجب است. در باور فقیهان اهل سنت، هنگام گفتن تکبیر پس از نماز ظهر روز عید قربان تا نماز صبح واپسین روز ایام تشریق است. البته برخی از آنان آغاز این تکبیرها را پس از نماز صبح روز عرفه دانسته‌اند و شماری از حنبلیان بر آغاز آن از روز عرفه، ادعای اجماع کرده‌اند. در باره هنگام پایان این تکبیرها، در فقه اهل سنت، سه دیدگاه یافت می‌شود: پس از نماز صبح روز آخر ایام تشریق، پس از نماز ظهر، و پس از نماز عصر این روز. عبارت این تکبیر در باور شافعیان و مالکیان چنین است: «الله أکبر الله أکبر الله أکبر «لا اله الا الله» و الله أکبر الله أکبر و لله الحمد. » در باور حنفیان و حنبلیان، جمله «الله اکبر» در آغاز تکبیر، به جای سه بار، دو بار تکرار می‌شود.
15.هنگام رمی جمرات:فقیهان امامی گفتن تکبیر را هنگام پرتاب هر سنگ در رمی جمرات، به پشتوانه احادیث مستحب دانسته‌اند. حنفیان تکبیر را در ضمن عباراتی چون: «بسم الله و الله أکبر»، «بسم الله و الله أکبر رغماً للشیطان و حزبه»، «بسم الله و الله أکبر اللهم اجعله حجا مبرورا و ذنبا مغفورا و سعیا مشکورا» مستحب شمرده‌اند؛ هر چند در باور آنان، گفتن تسبیح و ذکرهای دیگر هم به جای آن کافی است. مالکیان تنها تکبیرگویی را مأثور شمرده‌اند و آن را هنگام رَمی، مستحب می‌دانند. نظر شافعیان و حنبلیان نیز همین است. اذکاری چون «لا إله إلا الله و الله أکبر الله أکبر و لله الحمد» از شافعی گزارش شده است. پشتوانه فقیهان اهل سنت، سیره پیامبر (ص) در تکبیرگویی با هر پرتاب است که روایات متعدد از عایشه، ابن عمر، جابر بن عبدالله و ابن عباس از آن حکایت دارد.
16.هنگام قربانی کردن:بر پایه احادیثی از امام صادق (ع)، دعایی مشتمل بر تکبیر هنگام ذبح یا قربانی کردن، سفارش شده است و فقیهان شیعه بر پایه آن به استحباب این ذکر فتوا داده‌اند. برخی از اهل سنت نیز به استحباب تکبیرگویی هنگام قربانی کردن باور دارند و به آیه 37 حج/22 استنادکرده‌اند.
17.پس از حلق:شماری از فقیهان شافعی پس از حلق در روز عید قربان، تکبیرگویی را مستحب دانسته‌اند.
18. نماز عید قربان:در باور فقیهان امامی و اهل سنت، تکبیرهای متعدد در نماز عید قربان مستحب است. روایات شیعه این تکبیرها را پیش از قنوت‌ها در رکعت اول، پنج تکبیر و در رکعت دوم، چهار تکبیر دانسته‌اند که با احتساب تکبیرة الاحرام و تکبیرهای پیش از رکوع، 12 تکبیر می‌شود. فقیهان امامی بر پایه این روایات فتوا داده‌اند. شماری از روایات در منابع اهل سنت، تعداد تکبیرهای نماز عید را هفت بار در رکعت اول و پنج بار در رکعت دوم، پیش از قرائت حمد، دانسته‌اند. به گزارش از ابن عباس، پیامبر (ص) در رکعت اول پنج بار و در رکعت دوم چهار (یا پنج) بار تکبیر می‌گفت و خلفای عباسی بر پایه این روایت رفتار می‌کردند. نیز فقیهان اهل سنت در باره تعداد و محل این تکبیرها تفاوت دیدگاه دارند.
19.هنگام زیارت پیامبر (ص) و امامان بقیع:بر پایه شماری از منابع شیعی، هنگام ورود به مسجدالنبی برای زیارت پیامبر (ص) مستحب است کنار ذکرهای دیگر 100 بار تکبیر گفته شود. نیز گفتن تکبیر هنگام زیارت حضرت فاطمه3 و دیگر معصومان: ، از جمله امامان بقیع: مستحب به شمار رفته است.
منبع: دانشنامه حج و حرمین شریفین
/840/د101/ی