به مناسبت سالروز عملیات بیت المقدس در اردیبهشت 61؛
بیت المقدس؛ آوردگاه رشادت رزمندگان سپاه حق/میراثی باشکوه برای فردای عزتمند ایران
خبرگزاری رسا ـ بسیاری از تئوریسین‌های نظامی و جنگ‌های منظم و غیرمنظم بر این باورند که سرعت عمل نیروهای ایرانی در انجام وظایف محوله برای اجرای این عملیات یکی از بهترین نمونه هایی است که می توان آن را در دانشکده‌های نظامی به بررسی و تدریس پرداخت.
به گزارش سرویس اندیشه خبرگزاری رسا، از آغاز جنگ تحمیلی، علیه جمهوری اسلامی ایران و اشغال خرمشهر به دست رژیم بعث و ایادی غرب حدود دو سال می گذشت و جنگ فرسایشی برای به دست آوردن دوباره خرمشهر روحیه مردم ایران را به شدت تضعیف کرده بود. آزاد سازی جنوب و غرب خوزستان از سوی ایران می توانست ورق مبارزه را به سود ایران بازگرداند.
در حالی که اشغال خرمشهر و تصرف آبادان از سوی رژیم بعث به عنوان قدرت نمایی عراق به جهانیان معرفی می شد، آزاد سازی این شهرها به وسیله جمهوری اسلامی ایران سبب شد همه جهان متوجه قدرت توخالی و پوشالی صدامیان و سیاست های غلط حامیان این رژیم شوند. آزاد سازی خرمشهر و شکست حصر آبادان به عنوان نماد اراده قوی ملت ایران، نه تنها سبب زنده شدن جنوب خوزستان شد، بلکه به جان خسته از جنگ ایران، روح تازه ای دمید.
با توجه به آن که منطقه غربی کارون، که سرزمین وسیعی از خوزستان را شامل می شود در اشغال رژیم بعث عراق بود، فرماندهان ایرانی با نظراتی مشترک تصمیم به آزاد سازی این مناطق گرفتند. عراق نیز که خرمشهر را منطقه ای راهبردی برای عقب نگه داشتن نیروهای ایرانی و عدم دسترسی به میدان های نفتی بصره می دانست، همه تلاش خود را برای تسلط بر خرمشهر به کار بسته بود. آن ها به خوبی می دانستند اگر ایران برای بازپس گیری شهرهای جنوبی خود مصمم شود، احتمال از دست دادن شهرهای جنوبی عراق نیز دور از ذهن نیست.
به این منظور، عراق همراه با افزایش استحکامات دفاعی و احداث موانع پیشرفته در خاک ایران برای جلوگیری از عملیات های احتمالی ایران برای شکستن اشغال خرمشهر، 36 هزار نیروی نظامی را با پشتیبانی خطوط پدافندی در اطراف شهرهای آبادان، خرمشهر، هویزه و شلمچه مستقر کرد. (1)
نیروهای مبارز ایرانی که ترکیبی از نیروهای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و ارتش جمهوری اسلامی ایران بودند، برای فتح مناطق اشغالی وارد عمل شده و نقشه آزادسازی جنوب خوزستان را مشترکاً طرح ریزی کردند؛ خروجی جلسات نظامی فرماندهان سپاه پاسداران و ارتش طراحی عملیاتی گسترده و سریع بود که بتواند ضربه مهلکی به رژیم عراق وارد کند، عملیاتی به نام الی بیت المقدس.
مهمترین اهدافی که ایران با یک عملیات گسترده در پی آن بود شامل:
- فتح و آزاد سازی حدود 5400 کیلومتر مربع از خاک ایران که شامل شهرهای خرمشهر و هویزه نیز می شد؛
- آزادسازی جاده اهواز-خرمشهر؛
- انهدام ادوات جنگی و استحکامات دفاعی عراق و متلاشی کردن نیروهای نظامی بعثی؛
- ایمن کردن شهرهای اهواز، سوسنگرد و حمیدیه از برد توپخانه های متجاوزان؛
- ایمن سازی مرزهای بین المللی و عقب راندن رژیم بعث عراق به پشت مرزها؛
- خارج شدن جاده اهواز-آبادان از برد پدافند و توپخانه های عراق؛(2)
جغرافیای عملیات
عملیات بیت القدس از چهار سو با موانع طبیعی مواجه بود. از شمال رودخانه کرخه، از شرق رودخانه کارون، از جنوب رودخانه اروند و از غرب هور الهویزه این عملیات را محصور کرده بود.
این منطقه بدون هیچ گونه عارضه طبیعی برای پناه گیری و پدافند علیه نیروهای دشمن، منطقه ای مسطح را تشکیل می داد که هر گونه مانور نظامی و حرکت پیاده نظام را غیر ممکن می ساخت. تنها عارضه ای انسانی منطقه، جاده اهواز-خرمشهر بود که به دلیل ارتفاع زیاد از سطح زمین به عنوان نقطه ای حساس و استراتژیک شناخته می شد.(3)
پتانسیل دشمن در اشغالگری
تا پیش از آغاز عملیات الی بیت المقدس، نیروهای عراقی حاضر در مناطق اشغالی عبارت بودند از:
- لشکر 11 پیاده نظام، از منطقه سیدعبود تا خرمشهر و از خرمشهر تا شهر قصبه مستقر بودند.
- لشکر 6 زرهی، از جنوب رود کرخه تا شهر هویزه را تحت پوشش داشتند.
- لشکر 5 مکانیزه، از غرب شهر اهواز تا منطقه سیدعبود را پدافند می کرد. در این حوزه مناطق مسکونی و پادگان حمید قرار داشتند.
- لشکر 3 زرهی مستقر در شمال شهر خرمشهر که شامل نیروهای زرهی و پیاده نظام بود.
طراحی و چگونگی عملیات
در برنامه ریزی و طراحی عملیات الی بیت المقدس، طرح حمله از راه عبور از رود کارون و حرکت به سوی مرزهای بین المللی و سپس فتح شهرهای تحت اشغال مورد اشاره قرار گرفته و چنین استدلال می شد که زدن ضربه از جناحین ارتش عراق در حالی که اکثرا در شمال خرمشهر مستقر هستند موفقیت آمیز به نظر می آید.
از سوی دیگر، شکستن نخستین خطوط رژیم بعث عراق و گذر از رودخانه و فتح سرپل در سمت غربی رود کارون تا ابتدای جاده اهواز-خرمشهر به عنوان اهداف مرحله اول و پیشروی به سوی مرزهای میان ایران و عراق و تامین امنیت خرمشهر به عنوان مقاصد مرحله دوم در نظر گرفته شد.
بر این اساس، وظایف هر یک از قرارگاه ها و حوزه عملیاتی آن ها به شکل زیر تعیین شد.
الف) قرارگاه قدس، با عبور از رودخانه کرخه، محور شمالی را زیر نظر بگیرد.
ب) قرارگاه فتح، با عبور از رود کارون و حرکت به سوی جاده اهواز-خرمشهر، محور میانی را کنترل کند.
ج) قرارگاه نصر، با عبور از رود کارون از سمت جنوب و حرکت به سوی خرمشهر، عملیات های در محور جنوب را برعهده بگیرد.
با آغاز عملیات الی بیت المقدس، یگان های ارتش عراق نیز به منطقه اعزام و در مناطق درگیری مستقر شدند. یگان های رژیم بعث عراق به ترتیب قدرت نظامی عبارت بودند از:
1. لشکر 5 مکانیزه؛ مشتمل بر تیپ های 26 و 55 زرهی و تیپ های 15 و 20 مکانیزه
2. لشکر 6 زرهی؛ مشتمل بر تیپ 25 مکانیزه و تیپ های 16 و 30 زرهی
3. لشکر 9 زرهی؛ مشتمل بر تیپ های 35 و 43 زرهی و تیپ 14 مکانیزه
4. لشکر 3 زرهی؛ مشتمل بر تیپ 8 مکانیزه و تیپ های 12،6 و 53 زرهی
5. لشکر 12 زرهی؛ مشتمل بر تیپ های 46 مکانیزه و تیپ 37 زرهی
6. لشکر 10 زرهی؛ مشتمل بر تیپ 24 مکانیزه و تیپ 17 زرهی
7. لشکر 11 پیاده؛ مشتمل بر پنج تیپ 44،48،45،113و22 پیاده
8. لشکر 7 پیاده؛ مشتمل بر تیپ های 19 و 39 پیاده.
9. گردان های توپ خانه ای دشمن که 530 قبضه توپ جنگی در اختیار داشت.
10. گردان های شناسایی حطین، صلاح الدین، حنین
11. گردان تانک مستقل سیف سعد
12. تیپ های مستقل 109، 419، 416، 90، 417، 601، 602، 605، 606، 409، 238 و 501 پیاده
13. تیپ مستقل 10 زرهی
14. تعداد 10 قاطع جیش الشعبی
15. تیپ های 9، 10 و 20 گارد مرزی
16. تیپ های 31، 32 و 33 نیروی مخصوص
17. تعداد 30 گروهان کماندو(4)
شرح عملیات
عملیات بیت المقدس سرانجام در اردیبهشت ماه 1361 با رمز «بسم الله الرحمن الرحیم . بسم الله القاسم الجبارین، یا علی ابن ابی طالب» آغاز شد.
شهید آیت الله صدوقی و آیت الله مشکینی در قرارگاه کربلا همراه با فرماندهان نیروهای جنگ حضور داشته و هر یک پیامی جداگانه را به رزمندگان اسلام مخابره کردند.
این عملیات را می توان از لحاظ زمانی به چهار دوره تقسیم کرد.
مرحله نخست: در منطقه قرارگاه قدس، وجود موانع پیشرفته و استحکامات متعدد دشمن سبب می شد پیشروی نیروهای ایرانی به سختی جلو رفته و در این میان تنها تیپ های موفق در شکستن موانع دشمن تیپ های 43 بیت المقدس و 41 ثارالله بودند. آن ها توانستند پس از عبور از استحکامات دشمن منطقه سرپل را به تصرف خود در آورند. با این حال به دلیل ضعف در جناحین این نیروها، فشار پاتک دشمن، خسارات بسیاری را بوجود آورد.
در قرارگاه فتح، نیروهای خودی با سرعت هر چه تمام تر، از روی رودخانه کارون عبور کرده و خود را به جاده اهواز-خرمشهر رساندند. این سرعت عمل یگان های ایرانی، فرصت فرار و انتقال نیرو را از یگان های دشمن گرفت.
اما محور قرارگاه نصر با وضعیت دشواری روبرو بود. وجود باتلاق و مرداب های وسیع در اطراف جاده اهواز-خرمشهر و تحرکات دشمن گوش به زنگ، رسیدن به اهداف تعیین شده را با مشکل مواجه می کرد. (5)
با این وجود، در شب دوم عملیات، قرارگاه فتح و نصر به یکدیگر الحاق شده و بسیاری از اهدافی که می بایست به آن دست می یافتیم، محقق شد. سرانجام پس از 5 روز تلاش مجدانه نیروهای ایرانی، جاده اهواز-خرمشهر به تصرف کلی سپاه و ارتش جمهوری اسلامی ایران در آمد.
مرحله دوم عملیات بیت المقدس، با عقب نشینی و واهمه نیروهای بعثی همراه بود. در این مرحله، آزادسازی خرمشهر از دستور کار نیروهای ایرانی خارج شد و قرارگاه های نصر و فتح به سوی مرز شروع به پیشروی کردند. نیروهای ایرانی در ساعات نخستین 16/2/1361 پس از تحمل دشواری ها و فشارهای بسیار به جاده مرزی میان ایران و عراق رسیدند.
فرماندهان عراقی در حالی که انتظار تغییر سیاست جنگی ایران را نداشتند، دستور به عقب نشینی داده و اینگونه لشکرهای 5 و 6 خود را از محل اصلی جنگ به سوی مرزهای عراق حرکت دادند. این عقب نشینی، محاصره بقیه لشکرهای عراق و متلاشی کردن آن ها را برای نیروهای ایرانی ساده تر می کرد. از سوی دیگر عراق می کوشید با این کار از انهدام لشکرهای 5 و 6 خود جلوگیری کرده و از عقب تر حملات پدافندی خود را ترتیب دهند.
این عقب نشینی سبب شد قرارگاه قدس به تعقیب نیروهای دشمن پرداخته و بسیاری از آن هایی که از لشکرهای عراقی بازمانده بودند را اسیر کنند. نتیجه رکبی که نیروهای بعثی عراق از فرماندهان جوان ایرانی خوردند آزادی مناطقی چون هویزه، جفیر و پادگان حمید بود.
مرحله سوم اما برای نیروهای ایرانی و بویژه قرارگاه نصر همراه با نصر و موفقیت نبود. در حالی که قرارگاه نصر در تاریخ 19/2/1361 ماموریت یافته بود به سوی آزادسازی خرمشهر حرکت کند اما تمرکز نیروهای بعثی و هوشیاری آن ها در استفاده صحیح از خطوط پدافندی سبب شد این ماموریت با شکست روبرو شود. حمله به مواضع دشمن در روز بعد نیز با موفقیت روبرو نبود. بر این اساس مقرر شد تا تیپ های المهدی(عج) و امام سجاد(ع) از قرارگاه فجر نیز به کمک قرارگاه نصر رهسپار شوند.
با همه موانع نظامی و تسلیحات پیشرفته آمریکایی-اسرائیلی رژیم بعث عراق در مرحله پایانی عملیات الی بیت المقدس شکست سنگینی متحمل شد. از دست دادن شهری که حدود دو سال بر آن سیطره پیدا کرده بود و آن را جزئی از کشورش می دانست، سنگین ترین ضربه ای بود که ایران در طول هشت سال جنگ تحمیلی بر پیکره فاسد رژیم بعث وارد کرده بود.(6)
در شامگاه 1/3/1361، رمز« بسم الله القاسم الجبارین یا محمد بن عبدالله (ع)» آغازگر همت بی پایان نیروهای متحد ایرانی برای بازپسگیری و آزادسازی خرمشهر بود. نیروهای عراقی در کمتر از یک ماه همه قدرت و توان نظامی خود در مقابله با نیروهای ایرانی را از دست داده بودند و این موضوع سبب وحشت و ترس شدیدشان از ایران شده بود. ارتباط یگان های عراقی با یکدیگر قطع شده و هر یک می کوشید تا به نحوی از مهلکه بگریزد. فرماندهان و افسران بعثی فرار را به قرار ترجیح داده و سربازان را به حال خود گذاشته بودند.
در روز دوم، قرارگاه کربلا، شهر را به تصرف خود در آورده بود؛ نتیجه این تصرف بسیار درخشان بوده و تعداد اسرای عراقی در این روز از مرز 3000 نفر عبور کرد. از سوی دیگر یگان های دشمن که در مناطق شلمچه و نهر عرایض ساکن بودند نیز متلاشی شدند.
پس از آنکه قرارگاه کربلا همه نیرو های عراقی را از اطراف شهر پاکسازی کرد، در سه بامداد روز سوم خرداد 1361 رزمندگان ایرانی وارد خرمشهر شدند.
از سوی دیگر، گروه بزرگی از نیروهای عراقی با سود بردن از تاریکی شب و قایق های محلی، اقدام به فرار کردند که از سوی نیروی دریایی ایران مورد هدف قرار گرفته و اسیر شدند.
در روز سوم خرداد 1361 ساعت 11 پیش از ظهر، در حالی که جنگ میان نیروهای ایرانی و بعثی به بالاترین حد خود رسیده بود و در شمال نهر خین جریان داشت؛ رزمندگان غیور ایرانی از سمت غرب و خیابان کشتارگاه شهر خرمشهر وارد شهر شده و ناحیه گمرک را به تصرف خود در آوردند.(7)
یک ساعت پس از آن قوای پرتوان جمهوری اسلامی ایران، از جناح شمال و شرق نیز وارد شده و گروه بسیاری از نیروهای عراقی را به اسارت خود در آوردند.
تنها پس از 3 ساعت از خیمه شدید نیروهای ایرانی بر متجاوزان بعثی، پرچم سه رنگ ایران اسلامی بر بالای مسجد جامع و پل مخروبه شهر به اهتزاز در آمده و خرمشهر به طور کامل آزاد شد.
میزان خسارات و صدمات دشمن
1. لشگر 3 زرهی و لشگرهای 11 و 15 پیاده نظام: میزان خسارت، 80 درصد؛
2. لشگرهای 9 و 10 زرهی: میزان خسارت 50 درصد؛
3. لشگر 7 پیاده نظام: میزان خسارت 40 درصد؛
4. لشگر 5 مکانیزه و لشگرهای 6 و 12 زرهی: میزان خسارت 20 درصد؛
5. تیپ های 9، 10 و 20 گارد مرزی: میزان خسارت 100 درصد؛
6. تیپ 109 پیاده نظام: میزان خسارت 60 درصد؛
7. تیپ 109 پیاده نظام: میزان خسارت 60 درصد؛
8. تیپ های 601، 602، 416، 419 پیاده: میزان خسارت 50 درصد؛
9. تیپ های 31، 32 و 33 نیروهای مخصوص به میزان زیاد؛
نتیجه عملیات بیت المقدس
1. در طی این عملیات، 5038 کیلومتر مربع از سرزمین اشغال شده ایران که شامل شهرهای خرمشهر و هویزه، پادگان حمید و جاده اهواز-خرمشهر بود از سوی رزمندگان سپاهی و ارتشی جمهوری اسلامی ایران آزاد شد. افزون بر این، شهرهای اهواز، حمیدیه و سوسنگرد نیز از تیررس توپخانه های بعثی خارج شده و دشمن تا خطوط مرزی عقب نشست.
2. با پیروزی در عملیات بیت المقدس و آزادسازی شهر راهبردی خرمشهر، توان بالا و برتری نظامی ایران نسبت به عراق مورد توجه و پذیرش تحلیل گران سیاسی و نظامی غرب و شرق قرار گرفت.
3. آزادسازی خرمشهر موجب رسوخ رعب و وحشت در دل ارتش عراق شد؛ به گونه ای که تا مدت ها نظامیان عراقی شهامت عرض اندام در برابر رزمندگان ایرانی را نداشتند.
4. عملیات بیت المقدس سبب شد تا کشورهای منطقه مبادرت به تقویت قوای نظامی عراق ورزند.
5. در این عملیات حدود بیست و پنج هزار نیروی عراقی اسیر، زخمی و کشته شدند.(8)
بازتاب عملیات بیت المقدس در جهان
با بررسی و تحلیل گزارش ها و اخباری که رسانه های جهان بویژه خبرگزاری ها، مطبوعات و شبکه های تلویزیونی درباره عملیات آزادسازی خرمشهر منتشر کردند می توان به این نکته دست یافت که با وجود جانبداری و سوگیری اینگونه دستگاه های خبر پراکنی، رسانه ها لب به اعتراف گشوده و توان نظامی ایران را فراتر از توان منطقه معرفی کردند.
بسیاری از تئوریسین های نظامی و جنگ های منظم-غیرمنظم بر این باورند که سرعت عمل نیروهای ایرانی در انجام وظایف محوله برای اجرای این عملیات یکی از بهترین نمونه هایی است که می توان آن را در دانشکده های نظامی به بررسی و تدریس پرداخت.
از سوی دیگر درحالی که رادیو لندن بازپس گیری خرمشهر را دشوارترین کار ممکن می پندارد، در شامگاه 9/2/1361 اعلام می کند:« چنانچه ایرانیان در صدد بازپس گرفتن خرمشهر برآیند، سخت ترین گردو را برای شکستن برگزیده اند.» با این وجود پس از آن که خرمشهر از دست ایادی انگلیسی و آمریکای خارج شده و بوسیله رزمندگان جان بر کف بار دیگر به آغوش ایران اسلامی باز می گردد، سکوت کرده و تا دو روز پس از آزادی خرمشهر خبری از پیروزی عملیات بیت المقدس را مخابره نمی کند.
این رادیو در 5/3/1361 طی خبری کوتاه اعلام می کند:« از زمانی که خبرنگاران غربی از نیروهای عراقی در خرمشهر دیدن کرده و از روحیه خوب آنها گزارش داده اند، بیش از سه یا چهار روز نمی گذرد که ناگهان همه شهر از دست عراقی ها بیرون کشیده شد.»
خبرگزاری آمریکایی یونایتدپرس نیز پیروزی دلاور مردان جمهوری اسلامی ایران را اینگونه بازتاب داد:« سربازان در حال فرار عراق، سرگرم گریختن از خرمشهر و مناطق اشغالی هستند.»(9)
صدای آمریکا پس از پنج شبانه روز امتناع از پیروزی ایران در دفاع از میهن خود، سرانجام از شوک وارده بیرون آمد و در طی گزارشی اعلام داشت:« با وجود مشکلات تدارکاتی، ناآرامی های ناشی از انقلاب و کاهش تدریجی قدرت عملیات نیروهای هوایی ایران، ماشین نظامی ایران به گونه ای اعجاب آور عمل کرد.»
وزیر امور خارجه وقت آمریکا، الکساندر هیگ نگرانی خود را از پیروزی های ایران علنی کرده و می گوید:« پیروزی های اخیر ایران در جنگ با عراق برای آمریکا نگران کننده است و منافع غرب خصوصا آمریکا را در منطقه به خطر انداخته است.»
و در پایان روزنامه انگلیسی گاردین نیز درباره آزادسازی جنوب غربی کشور ایران از دست متجاوزان عراقی می نویسد:« سقوط خرمشهر یعنی سقوط آخرین و مهم ترین افتخار جنگی عراق که ایرانی ها با بازپس گرفتن آن، این برگ برنده را که به وسیله آن عراق می کوشید ایران را به پای میز مذاکره بکشاند، از دست بغداد ربودند.»(10)
عملیات بیت المقدس در نگاه آیت الله خامنه ای
«در این روز نیروهای جان برکف ارتش و سپاه، با هماهنگی شگفت آور و تحسین برانگیز و با شجاعت و فداکاری غیر قابل توصیفی توانستند ضربه عظیمی وارد کنند، نه فقط بر پیکرارتش عراق، بلکه این ضربت بر پیکره نظام استکباریِ جهانی وارد شد که با عده و عده خود پشت سر ماشین جنگی رژیم بعث قرار گرفته بودند. هیچ کس گمان نمی کرد چنین اتفاقی بیافتد، ولی افتاد.
آن عامل اصلی در این میان چه بود؟ می توان عواملی را شمرد ولی اصلی ترین عوامل، آن روح اعتماد به خدا و اعتماد به نیروی خود بود. اگر آن روز می خواستیم بر اساس محاسبات معمولی و متعارف فکر کنیم، هیچ کس قضاوت نمی کرد که این حادثه ممکن است اتفاق بیفتد ولی جوانان، مردان مومن و رزمندگان ما، در نیروهای مسلح، با همت، ایمان، توکل به خدا و با گذاشتن جان عزیز در کف دست و نترسیدن و نهراسیدن از خطر مرگ، وارد میدان شدند و این حادثه بزرگ را به وجود آوردند.
فتح خرمشهر قله و میوه این افتخارات است لیکن در تمام طول مدت شاید نزدیک به یک ماه که عملیات بیت المقدس به طول انجامید، صدها نشانه و آیت فداکاری به شکل اعجاب انگیزی وجود دارد.
شما جوانان عزیز، فرزندان عزیز، من خواهش می کنم بروید شرح این عملیات را که خوشبختانه گوشه ای از آن - فقط گوشه ای از آن - نوشته شده است، با دقت بخوانید، ببینید چه اتفاق افتاد. ببینید جوان های ما، مردان ما که آوردن نام همه آنها یک کتاب طولانی را به وجود خواهد آورد، چه کردند.»
/704/9466/م
گردآوری و تنظیم: علی ملحانی
منابع
1.« از مقاومت تا آزادسازی سرزمین‌های جنوبی». در کارنامه نبردهای زمینی. چاپ دوم. تهران: مرکز تحقیقات و مطالعات جنگ، 1383.
2. فتح خرمشهر، نصر بزرگ؛ روزنامه گسترش، 3 خرداد 1388.
3. ولایتی، علی اکبر؛ (1376)، تاریخ سیاسی جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
4. محسن رشید، گزارشی کوتاه، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز مطالعات و تحقیق جنگ،1378
5.درودیان، محمد. از خونین شهر تا خرمشهر، انتشارات مرکز مطالعات جنگ . 1373.
6. ارتش جمهوری اسلامی ایران در 8سال دفاع مقدس. . انتشارات دفتر سیاسی سازمان عقیدتی سیاسی ارتش جمهوری اسلامی ایران، جلد سوم. 1373.
7. بختیاری، مسعود. نبردهای عمده جنگ تحمیلی در خوزستان. انتشارات دانشکده فرماندهی و ستاد . ارتش جمهوری اسلامی ایران.- 1379.
8. درودیان، محمد. سیری در جنگ ایران و عراق، انتشارات مرکز مطالعات جنگ. 1384.
9. کاظمی، اصغر. خرمشهر در اسناد ارتش عراق. انتشارات دفتر ادبیات و هنر حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی. 1375.
10. اشکانفر، سید علی و هادیان، عبادالله دفاع مقدس - ر نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران در 8سال جنگ. 1371.
11. از بیانات رهبر انقلاب در جمع دانش آموختگان دانشگاه امام حسین علیه السلام در سوم خرداد 1389
ارسال نظرات