القاب علمی زیر تیغ غلو سیاسی!

یکم: عدل را این گونه تعریف کرده‌اند که «وضع کل الشی موضعه»؛ یعنی آن‌که هر هنگام که چیزی سر جای خودش قرار گیرد، عدل است و در غیر این صورت اگر امری بر موضع خود نباشد، ظلم اتفاق افتاده است. اعتدال هم که باید برگرفته از عدل باشد، بروز همین عدل است. هر گاه ظلمی رخ می‌دهد یا با افراط روبرو شده‌ایم یا با تفریط. از این رو در تفکر شیعی «محب غال» و «مبغض قال» هر دو مذموم هستند؛ هم او که از سر محبت در ورطه غلو و زیاده گویی افتاده و اهل بیت(ع) را در جای خدا می‌نشاند و هم او که کمتر از جایگاه اهل بیت(ع) ایشان را فقط علمای ابرار می‌داند که نه معصوم‌اند و نه ولایت و حکومت دارند و نه علم غیب و... و اهل بیت(ع) را در جای یک انسان معمولی قرار می‌دهد؛ هر دو ظالم هستند. محبت گروه اول باعث نمی‌شود چشم بر این ظلم آشکار آن‌ها بسته شود و شیعه به سختی با غالیان برخورد کرده است.

دوم: از قدیم الایام در مجامع علمی مرسوم بوده است هر گاه شخصی ترقی و تعالی علمی پیدا می‌کرد، بر اساس احترام به علم و دانش برای او لقبی در نظر می‌گرفتند؛ ثقه الاسلام، حجت الاسلام، محقق، ‌شیخ، آخوند، ملا، ‌میرزا، دکتر، پرفسور و... از این دست القاب است که به جز دو مورد آخری، باقی در حوزه و بین علمای دین مرسوم بوده است. با گذشت زمان البته این عناوین دست خوش تغییرات شده‌اند و اگر روزی حجت الاسلام لقب یکی از علمای بزرگ بود، امروز به هر طلبه ملبسی که لباس روحانیت به تن کند، حجت الاسلام گفته می‌شود. آن‌چه در این بین مهم است، هیچ‌گاه در حوزه این القاب مانند مدارک دانشگاهی و یا درجات نظامی از سوی نهاد یا اشخاص به کسی اعطا نمی‌شد و کاملاً عرفی و در طول زمان با توجه به علم و آثار و تخصص و شاگردان و... افراد، علما به این عناوین خوانده می‌شدند. این روزها متاسفانه بالا رفتن سن و قرار گرفتن در مناصب حکومتی نیز بر این عناوین تاثیر گذاشته و شخصی که همگان می‌دانند سال‌هاست فعالیت علمی ندارد، به دلیل بالا رفتن سن و قرار گرفتن در برخی مناصب خاص، «آیت الله» خوانده می‌شود!‌ این گونه بذل و بخشش در عناوین و الاقاب به نظر یکی از مصادیق افراط و خروج از مدار عدل است. چنان‌چه از سوی دیگر نیز شخصی که مراجع اجتهاد او را تأیید کرده‌اند را برخی به دلایل سیاسی حتی حاظر نیستند حجت الاسلام بخوانند!

سوم: حجت الاسلام و المسلمین هاشمی رفسنجانی، چندی قبل در هماش تجلیل از همسر حضرت امام(ره) بیان داشت: «آقای علامه حجت‌الاسلام و المسلمین حسن‌ آقای خمینی یک روحانی نمونه بسیار باهوش هستند که مسائل را به خوبی تحلیل می‌کند!» این کلام آمیخته با غلو آقای هاشمی در علامه خواندن حجت الاسلام و المسلمین سید حسن خمینی، با مخالفت برخی موجه شد. گرچه عده‌ای بر مبنای سیاسی کاری با این سخن به مخالفت برخاستند، اما به هر حال علامه نامیدن جناب سیدحسن خمینی، تعجب بسیاری را بر انگیخت. پس از ماه‌ها، آقای هاشمی در توضیح آن‌چه بیان کرده بود، توضیح داده است: «این به این خاطر است که نمی‌دانند معنای کلمه علامه چیست. الان فلانی و بهمانی آیت‌الله هستند! (با خنده) علامه خیلی پایین‌تر است. علامه یعنی کسی که زیاد می‌داند و حسن آقا خیلی می‌داند و انسان بسیار خوش استعدادی است و شبیه استعدادهای امام(ره) را دارد و اهل کار کردن است. در قم درس خارج می‌گوید و شاگردهای خوبی دارد. انسان کوچکی نیست که علامه برایش زیاد باشد. من نمی‌دانم چه معنایی از علامه می‌فهمند که حساسیت نشان می‌دهند!» این گونه سخن گفتن آقای هاشمی، از کلام پیشین ایشان تعجب‌آورتر است. به نظر می‌رسد حضور مستمر آقای هاشمی در عرصه‌های سیاسی و دوری ایشان از فضای درسی و علمی حوزه علمیه، سبب شده ایشان به این سادگی دست به مغالطه بزنند و بین معنای لغوی و معنای اصطلاحی واژه علامه خلط کنند!

ایشان بیان داشته است علامه یعنی کسی که زیاد می‌داند؛ بی‌تردید این معنای لغوی علامه است؛ چرا که این کلمه صیغه مبالغه است از علم است و در لغت یعنی کسی که علم بسیار دارد و بسیاز داناست. اما آیا منظور آقای هاشمی از علامه خطاب کردن سید حسن خمینی، معنای لغوی آن بوده است؟ اگر چنین باشد، آیا چنین چیزی در حوزه علمیه و حتی فضاهای دیگر علمی مرسوم است؟ آیا مثلاً می‌توان به یک دانش آموزی که خوب هندسه می‌داند مهندس گفت؟ آیا ایشان و دوست‌داران ایشان که این روزها با لفظ مطلق «آیت الله» از ایشان یاد می‌کنند، منظورشان معنای لغوی است؟ آیت الله در لغت یعنی نشانه خدا و به این ترتیب کوه و بیابان نیز آیت الله هستند و لذا هر انسانی را هم می‌توان به معنای لغوی آیت الله و نشانه خدا نامید! اما در اصطلاح حوزویان کسی که مجتهد باشد، منصب افتا داشته باشد و کرسی درس و بحث داشته باشد را آیت الله می‌خوانند!

اما آقای هاشمی اگر به خاطر داشت باشند، این گونه تعابیر در حوزه علمیه و عرف فضلا، مرسوم نیست و اصولاً این لغات امروز معانی اصطلاحی خاصی دارند. ایشان بیان داشته است «علامه خیلی پایین‌تر از آیت الله است!» که جمله‌ای مبهم و دارای مغالطه است. بله! معنای لغوی علامه از معنای اصطلاحی آیت الله پایین‌تر است؛ اما آن‌چه سبب حساسیت برخی نسبت به علامه خطاب شدن جناب سید حسن خمینی شده است و تعجب آقای هاشمی را برانگیخته، این است که این منتقدان بر اساس عرف حوزه و فضای علمی در آن از لفظ علامه معنای اصطلاحی آن را برداشت کرده اند که بالاتر از معنای اصطلاحی آیت الله است؛ از این رو به راحتی با نگاهی به علمای حوزه، مشاهده می‌شود تعداد آیت الله‌ها بیشتر از علامه‌هاست؛ چرا که در عرف علمی و حوزوی، علامه کسی است که در چندین علم اجتهاد و تبحر و اثر و شاگرد داشته باشد. لذا علامه طباطبایی،‌ علامه عسگری، علامه امینی، علامه جعفری، علامه حسن زاده آملی و... را علامه می‌دانند؛ اما افراد بسیاری که درس خارج دارند و حتی به مقام مرجعیت رسیده‌اند را آیت الله و آیت الله العظمی می‌خوانند، اما علامه نمی‌دانند؛ گر چه این افراد بسیار دانا هستند و در معنای لغوی علامه هستند!

از این رو اگر حساسیت‌های سیاسی را کنار بگذاریم، برخی دغدغه علمی و اخلاقی دارند که کلمات و عناوین بر مبنای عدل و اعتدال بیان شود و بر خلاف مشی و عرف فضای علمی حوزه قدمی برداشته نشده و سنت سیئه‌ای بنا نهاده نشود که که القاب و عناوین علمی بر مبنای سیاسی کاری و قدرت حاکمه به افراد اعطا شود، نه بر مبنای علم و دانش او.

اگر هم قرار است لقب علمی بر کسی داده شود، شایسته است اساتید و فضلای حوزه علمیه این کار را بکنند؛ نه آن‌که عناصر سیاسی و رسانه‌ها، القاب را به افراد بچسبانند. در نتیجه برای تکریم علم و دانش، پسندیده آن است بدون حب و بغض و احساس، در مورد افراد سخن گفته شود. اگر جناب هاشمی رفتسنجانی به هر دلیلی به جناب سید حسن خمینی علاقه‌مند است، دلیلی بر اعطای رتبه علمی به ایشان نیست!

/959/ر

مهدی عامری استاد حوزه علمیه تهران