منا، نقطه اوج همبستگی/ از همگرایی تا واگرایی
به گزارش سرویس اندیشه خبرگزاری رسا، یکی از مهم‌ترین کارکردهای اجتماعی حج به عنوان عبادتی سیاسی اجتماعی، تقویت همبستگی و انسجام بخشی جهان اسلام است که با گردهم‌آوری نمایندگانی از سراسر جهان اسلام در قالب انجام مناسکی یکسان در زمان و مکان واحد، هویت دینی و تمدنی مسلمانان را تقویت می‌کند.
حج با تکیه بر عناصر مشترک هویتی مسلمانان و تقویت و تعمیق آن‌ها تفاوت‌های فرهنگی و مرزهای جغرافیایی را از بین می‌برد تا همه مسلمانان را با ملاک هویتی جدیدی در مفهوم متعالی «امت اسلامی» منسجم کند. به عبارت دیگر حج از مناسک و آیین مذهبی به عنوان نمادی برای مرزبندی اجتماعی(1) استفاده می‌کند و مسلمانان را متوجه این ویژگی و ملاک هویتی می‌کند.
تحقق این کارکردهای حج به عوامل متعددی بستگی دارد که مدیریت حج یکی از مهم‌ترین آن‌هاست. چنانکه حج در ابعاد مناسکی و اخلاقی خود منحصر شود طبیعی است که نمی‌توان عینیت‌یابی کارکردهای سیاسی اجتماعی آن را انتظار داشت.
حج در صورتی می‌تواند در انسجام‌بخشی و تقویت همبستگی جهان اسلام تأثیر‌گذار باشد که مدیریت کلان حج که امروزه در دست آل سعود است نگرشی سیاسی اجتماعی به حج داشته باشد و اجتماع بزرگ حج را در راستای تحقق منافع عظیم سیاسی اجتماعی جهان اسلام بداند؛ نگرشی که متاسفانه در مدیریت حج مشاهده نمی‌شود که نتیجه آن تنزل حج در حد عبادتی ظاهری و فردی است.
امام خمینی(ره) احیاگر حج ابراهیمی در دوران معاصر با این موضوع بسیار مخالف بود و اساسا یکی از جنبه‌ها و ابعاد احیاگری در حج را در این می‌دانست که حج را 
عبادتی سیاسی اجتماعی باید تحلیل کرد. امام راحل از مناسک حج نيز تفسيري سياسي دارد و آن را با مفاهيمي مانند مبارزه با شياطین، بت‌ها و طاغوت‌هاي زمان همراه مي‌کند و در مقابل همبستگي بين مسلمانان گره مي‌زند.(2)
متاسفانه در سال‌های اخیر حوادث متعددی در حج روی داده است که نشان می‌دهد مدیریت حج در عربستان سعودی کارکردهای حج را با دیدی سیاسی اجتماعی در راستای منافع و همبستگی جهان اسلام نمی‌نگرد؛ حوادثی مانند قتل عام حاجیان در مراسم برائت از مشرکان(1366 ش) و همچنین کشته شدن هزاران زائر در منا(1394 ش) نمونه بارز آن است.
امام(ره) در پیامی به مناسبت سالگرد کشتار خونين مردم در مکه، این نوع مدیریت در حج و تفکري که حج را در سطح يک عبادت دسته‌جمعي و سفري زيارتي ـ سياحتي تنزل مي‌دهد، به شدت رد مي‌کند و در مقابل کارکردهاي سياسي و اجتماعي حج را مبارزه با دشمنان اسلام و عامل تقويت همبستگي مسلمانان معرفي مي‌کند.
در این نوشتار قصد داریم با رویکردی سیاسی ـ اجتماعی حادثه منا را به عنوان خللی در این راستا تحلیل کنیم که مانع تقویت همبستگی جهان اسلام می‌شود. بررسی اجمالی این تحلیل حاکی از این است که در شرایط و مدیریتی که جان زائران در خطر است سخن از انسجام و همبستگی بسیار بعید و غیر مرتبط به نظر می‌رسد.(3)
این موضوع در حالی است که بررسی فرآیند و مکانیسم حج در تقویت حج، نشان می‌دهد منا بهترین نقطه و اوج حج در تقویت همبستگی زائران است. زیرا منا جایی است که زائران در چند روز در کنار هم هستند تا تعامل و برابری را بهتر درک کنند. این زمینه تعاملی و ارتباطی در هیج جای دیگر حج در این سطح وجود ندارد.
نخست، همگرایی سیاسی
جایی که زائران در سطحی کوچک زندگی با هم را تجربه می‌کنند و پیوند منافع را به آزمون می‌گذراند. در صورتی که این اجتماع بزرگ به جان باختن برخی از زائران منجر شود به شدیدترین شکل ممکن مبانی همگرایی و همبستگی متزلزل می‌شود.
انجام مناسک حج در سرزمين وحي و مشاهده مشاعر مقدسه، زمينه‌ساز آشنايي حج‌گزار با ريشه‌هاي فرهنگي تمدن اسلامي است. او مي‌تواند ريشه‌هاي تاريخي پيدايش تمدن خود را بشناسد. به ويژگي‌هاي بارز و برجسته تمدن اسلامي آگاهي يابد و با شخصيت‌هاي تمدن‌ساز بيشتر آشنا شود. ولی جان باختن زائران در منا یا هرگونه تعرض به آن‌ها احساس خودی بودن و تعلق به این تمدن و هویت را از بین می‌برد و با از بین رفتن امنیت، حضور در این مکان به زائران بیشتر احساس بیگانه بودن می‌دهد تا خودی بودن و پیوستگی هویتی تاریخی و تمدنی.
به عبارت دیگر حج در پی ایجاد وحدت سیاسی در بین مسلمانان است تا بر اساس اصول و اولویت‌های سیاسی، علی‌رغم اختلافات فقهی در عرصه سیاسی و اجتماعی بر اساس اصول و هویت دینی موضعی مشترک آغاز کنند ولی جان باختن زائران در منا با این همگرایی سیاسی در بستر اصول دینی کاملا در تعارض است؛ زیرا همگرایی سیاسی به نوعی بر احترام و به رسمیت شناختن و سپس انجام تعاملات مفید و سازنده دلالت دارد و در مقابل حذف طرف مقابل نشان دهنده عدم وجود هرگونه زمینه تعامل و همگرایی است بلکه شدیدترین نوع تخاصم را نشان می‌دهد نه اتحاد و همبستگی.
وقوف منا پس از وقوف در عرفات و انجام مراسم برائت از مشرکین است. طبیعی رابطه بین دشمنان، تقابل و تخاصم و در نهایت حذف دشمن است ولی دوستان باید کمک و همراهی را سرلوحه قرار دهند. جان باختن هزاران زائر در منا و عدم کمک و همیاری با آسیب‌دیدگان بیش از آن‌که با برخورد با دوستان شبیه باشد به مواجهه با دشمن می‌ماند؛ گویا جای دوست و دشمن عوض شده است. در این شرایط سخن از انسجام و همگرایی بسیار غریب است.
دوم، همگرایی ارتباطی
سرزمین منا از مهم‌ترین اماکن حج است که زائران بیشترین سطح ارتباطی را دارند چرا که در مدت چند روز همه زائران در مکانی محدود و مشخص به سر می‌برند و در نتیجه زمینه برقراری ارتباط در آن بیش از سایر اماکن حج است؛ به خصوص که در این مدت اعمال و مناسکی به جز قربانی و رمی ندارند و فرصت و فراغت کافی برای برقرار ارتباط افزایش می‌یابد.
از این جهت منا از مهم‌ترین اماکن حج جهت تقویت همبستگی است که جان باختن زائران یا مصدوم شدن آنان در این سرزمین این معادله را برعکس می‌کند.
زائران از اماکن مختلف جهان اسلام با فرهنگ‌ها و ملیت‌های مختلف را در کنار هم قرار می‌دهد. در این شرایط مسلمانان هویت یکسان را که بر اساس دین قوام یافته است را به خوبی حس می‌کنند. در واقع در این شرایط همه تبعیض‌ها کنار می‌رود و همه احساس می‌کنند به یک هویت تعلق دارند.
متأسفانه حادثه منا همه این ظرفیت‌ها در همبستگی و تقویت یکپارچگی را به تهدیدی در تفرقه‌افکنی و واگرایی تبدیل کرد به خصوص که گفته‌های شاهدان عینی بر بی‌توجهی به رسیدگی به وضع برخی زائران آسیب‌دیده(از ملیت یا فرهنگ خاص) دلالت دارد.(5) این شرایط فضای تبعیض را در ذهن تداعی می‌کند؛ شرایطی که در آن دین ملاک انسجام بخشی نیست تا همه به هم کمک کنند و در صدد رفع ناملایمات باشند؛ از هر فرهنگ و هر ملیت و هر رنگ پوست.
سوم، همگرایی فقهی
در اسلام حج مهم‌ترين و بزرگترين اجتماع انساني است كه هر سال اتفاق مي‌افتد و در اين گردهمايي بزرگ ديني مردم از كشورها و فرقه‌هاي مختلف اسلامي در كنار هم به انجام مر اسم مذهبي مي‌پردازند. مراسم حج خصوصياتی از جمله تعامل مسلمانان با هم و تبادل نظر در مسايل اساسي اسلام، تمرين مدارا و رفتارهاي محبت‌آميز و برائت از استعمار و استكبار را دارد.(6)
این موارد از همگرایی فقهی در حج به خوبی در منا قابل مشاهده است؛ در جایی که همه زائران با فرهنگ‌ها و نژادها و مذاهب گوناگون فقهی برای اجرای یک مناسک فقهی در کنار هم جمع می‌شوند و در مدت چند روز مشخص و مکان یکسان به قربانی و رمی جمرات می‌پردازند.
جمعی بودن مناسک حج از جهت دیگر نیز در تقویت وحدت اسلامی مؤثر است. مناسک حج از منظر جامعه‌شناختي جمعي است و نه اجتماعي. يعني مناسک حج به اين شکل نيست که با مساعي يک‌ديگر و زنجيره‌وار انجام شود، به طوري که اگر کسي حاضر به تقبل بخشي از آن نشود مسؤوليت خود را به درستي انجام ندهد و فعاليت‌هاي ديگران را مخدوش يا مختل سازد؛ بلکه همه عمدتاً بايد به صورت فردي مناسک حج را انجام می‌دهند اما همراه با ديگران و در يک زمان و مکان مشخص و البته به شکل يکسان.
در منا نیز چنین است. همه زائران با هم مناسک را انجام می‌دهند ولی هر یک به صورت فردی. در واقع همه با هم یک کار را در کنار هم و با هم انجام می‌دهند به طوری که مناسک دیگری وجود ندارد. فقط یک عمل و همه آن یک عمل را انجام می‌دهند. از این جهت در منا به بهترین شکل جمعی بودن مناسک حج محقق می‌شود. در سایر مکان‌ها و مناسک حج نیز این موضوع وجود دارد ولی به این گستردگی نیست.
برای نمونه ممکن است برخی از زائران زودتر به مکه می‌آیند و عمره تمتع را انجام می‌دهند؛ لذا برخی محرم و برخی محل هستند. اما در منا در حالی که همه زائران بیت الله الحرام با احرام وارد منا می‌شوند ولی کمی بعد همه از احرام خارج می‌شوند. به طور کلی هماهنگی و هم‌زمانی و هم‌مکانی در منا در بیشترین حد خود قرار دارد.(6)
تا به اینجا تأثیر مناسک حج در منا در تقویت همبستگی بیان شد ولی حادثه منا که به جان باختن و صدمه دیدن برخی از زائران در مسیر اجرای این مناسک روی داد، این مناسک را به نمادی از واگرایی تبدیل کرد. مناسکی که باید نمادی از کنار هم بودن و انجام دسته جمعی باشد به نمادی از واگرایی و جداشدن تبدیل شد؛ به طوری که برخی زائران با لباس احرام از دنیا رفتند و از احرام خارج نشدند و این اخلال بزرگی در اجرای مناسک حج در منا بود. بنابر این حادثه منا اخلال در مناسکی بود که وحدت‌آفرین و انسجام‌بخش است.
چهارم، همگرایی اخلاقی
حج تنها یک عبادت محض و خودسازی بدون توجه به جامعه‌سازی نیست و در عین ارتقای اخلاقی مؤثرترین وسیله برای پیشبرد اهداف سیاسی است. اختلاط «عبادت» و «سیاست، اقتصاد و...» در حج است که باعث شده در روایات از کعبه به عنوان عامل ثبات‌بخش دین بر روی زمین یاد شود؛ زیرا به تعبیری روح عبادت توجه به خدا و روح سیاست توجه به خلق خدا است.(7)
در منا زائران در کنار هم مناسک حج را در فضایی اخلاقی انجام می‌دهند. آن‌ها زائران بیت الله الحرام هستند و برای دست‌یابی به رضای الهی این مناسک را انجام می‌دهند. منا متراکم‌ترین بخش حج است که جمعیتی میلیونی در سرزمینی محدود و در چند روز مشخص در فضایی اخلاقی مناسک حج را انجام می‌دهند. این فضا هم اخلاقی است و هم اجتماعی.
حادثه منا بطلانی بر این ابعاد اخلاقی و اجتماعی مناسک منا در حج بود. اولی‌ترین اصول اخلاقی در اسلام کمک به دیگران و رعایت حقوق آن‌هاست، چه برسد به تعدی به حقوق دیگران و ایجاد زحمت و بلا برای آن‌ها در حد صدمه جانی و یا جان باختن. در حالی که منا باید تابلویی از اخلاق اجتماعی باشد، در منا به دنبال سوء مدیریت برخی زائران دچار حادثه می‌شوند.
این حوادث با رویکرد اخلاقی در رسیدگی و کمک به سایر مسلمانان می‌توانست بسیار کاهش یابد ولی در فضایی که اخلاق اسلامی در آن مشاهده نمی‌شود تعداد مصدومان به افزایش تعداد جان‌باختگان منجر می‌شود. به این ترتیب حادثه منا با افول ابعاد اخلاقی حج، یکی از مهم‌ترین زمینه‌های همگرایی در حج را از بین برد.
/993/703/ر
محسن محمدی ـ دکتری مطالعات انقلاب اسلامی دانشگاه معارف
............................
پی نوشت؛
1 ـ برای مطالعه بیشتر در این خصوص ر.ک: سرشت نمادین اجتماع، آنتونی پل کوهن، ترجمه: عبدالله گیویان، ص107، دانشکده صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، تهران، 1390.
2 ـ ر.ک: صحیفه حج، ج1، صص 122 ـ 154، 184 و 185و 250.
3 ـ ر.ک: صحیفه حج، ج1، ص250.
4 ـ بیشترین آمار جان¬باختگان حادثه منا از ایران هستند و در مرحله بعد کشورهای افریقایی!
5 ـ امام خميني و همگرايي جهان اسلام .سیدمحمد هاشمی ص 68 نشر نيايش، 1382.
6 ـ ر.ک: بررسي شيوه انتقال معاني فرهنگي و فرآيند اجتماعي شدن در مراسم حج، شعيب ياري، ص118-119؛ حج تجلي معنويت و کانون ديپلماسي فرهنگي جهان اسلام، به کوشش ابراهيم حاجياني.
7 ـ «عبادت و سیاست تاروپود حج»، محمد محمدی اشتهاردی، ص1، فصلنامه قبسات، شماره 21، 1384.