مطالعات فرهنگی دینی و تمدنی بین‌المللی المصطفی در بوته نقد و نظر
«افرادي با علاقه به مذهب تشیع و برای کسب معارف دینی، از کشور غنا به صورت خودجوش وارد کشور ايران شدند اما داشته هايی که در ایران به دست آوردند بيشتر از کشور خودشان نبود يعني ما نتوانستیم ارزش های انقلابي را از نظر محتوايي به اين افراد انتقال دهیم.»
به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، دکتر سيد سعيد هاشمي نسب از پژوهشگران المصطفی با طرح این سؤال که آیا ما توانستيم رسالت های جامعه المصطفی را نسبت به ارزش های انقلابي در ساختار و محتواي آموزشي به افراد غيرايراني که طالب حضور در کشور هستند انتقال دهيم، با ذکر چند شاهد مثال به تبیین مفاهیمی پرداخت که در مجموع رسالت المصطفی را تعیین می کنند.
پژوهشگاه بین المللی المصطفی وابسته به جامعه المصطفی العالمیه، پیش از ظهر سه شنبه(سی ام آذر) نشست بررسی وضعیت مطالعات فرهنگی دینی و تمدنی بین المللی المصطفی را در حاشیه آخرین روز نمایشگاه دستاوردهای پژوهشی این مرکز که از هفته گذشته در سالن مسجد قدس جامعه العلوم الاسلامی برپا شده بود، برگزار کرد.
این نشست که قرار بود به صورت میزگرد و با حضور سیدسعید هاشمی نسب، حمید طالب و حجت الاسلام محمدعلی میرزایی برگزار شود، با غیبت حجت الاسلام میرزایی از حالت میزگرد خارج شده و با ارائه نقطه نظرات پژوهشگران پژوهشکده مطالعات منطقه ای جامعه المصطفی ادامه یافت که خروجی آن تأکید بر ضرورت ترسیم الگوی مطالعاتی فعالیت های بین المللی المصطفی بود.
هاشمی نسب که در ابتدای سخنان خود حضور چند نفر از کشور غنا را در کشور ایران به عنوان شاهد مثالی بر اهمیت انتقال ارزش های انقلابی به طلاب غیرایرانی مطرح کرده بود، در تکمیل این بخش از سخنان خود یکی از نقاط ضعف سیستم آموزشی فعلی را تأسیس دانشگاه اسلامي در کنار حوزه علمیه غنا عنوان کرد و در پاسخ به چرایی مخالفت با تأسیس دانشگاه برآمد.
بررسی رسالت المصطفی نسبت به حوادث منطقه
وی با طرح این پرسش اساسی که مطالعات ما در فضاي بين المللي چه نوع فعاليتي را پيشنهاد مي کند، نرسیدن به یک اجماع واحد در پاسخ به این مسائل را ضعف خواند و گفت: مثال تأسیس دانشگاه غنا را براي اين مي زنم که بسياري از مديران ارشد با اين دانشگاه مخالف بودند و اين نشان مي دهد که مطالعه دقيقي نسبت به نوع فعاليت هاي ما در هر منطقه انجام نشده است.
پژوهشگر پژوهشکده مطالعات منطقه ای المصطفی با بیان اینکه 8 درصد از دانشجويان دانشگاه اسلامی غنا مسيحي هستند و اين عيب به شمار مي رود که برنامه برای ادیان دیگر نداشته باشیم، اظهار داشت: اگر قرار باشد دانشگاه اسلامي غنا برنامه اي براي مسيحيان نداشته باشد پس برنامه ما براي مسيحيان چه خواهد شد؛ این سؤال مطرح است که المصطفي چه برنامه ای براي براي مذاهب، اديان و مکاتب ديگر به غير از شيعيان دارد.
وی در ادامه بحران نيجريه و سوريه را مطرح کرد و گفت: بسياري از دوستان اين حرف را مي زنند که المصطفي وظيفه آموزش دارد و مسائل سياسي به ما مربوط نمي شود، در حالی که در فضاي نيجريه و سوريه فارغ التحصيلان ما و اقليت هاي ديگر که آموزش آنها را بر عهده داشتيم دچار چالش شده اند؛ ما بايد توجه ويژه اي نسبت به اين قضيه د اشته باشيم و اين مسأله را حل کنيم که المصطفي چه مسؤوليتي نسبت به اين حوادث دارد.
هاشمی نسب با بیان اینکه نمونه نيجريه شاهد مثال پررنگي است و اين خطر وجود دارد که اين بحران به کل غرب آفريقا گسترش پيدا کند، حضور نوه امام المسلمین کشور غنا برای تحصیل در نمایندگی حوزه علمیه جامعه المصطفی را به عنوان شاهد مثالی دیگر بر مدعای خود مطرح کرد و گفت: امام المسلمين غنا يک تيجاني صوفي است که نوه خود را براي آموزش به حوزه جامعه المصطفي فرستاده است؛ چه فعاليت ها و پژوهش هايی در اين زمينه انجام شده و چه راهبردهايي داريم؟
وی تأکید برخی از همکاران خود را مبنی بر خاص بودن فعالیت های المصطفی یادآور شد و اظهار داشت: آنها می گویند فعالیت های ما را با فعاليت وهابي ها و مدارس اسلامي ترکيه مقايسه نکنيد، اما فعاليت هاي ترکيه و وهابي ها ما را دچار چالش کرده است؛ آيا مطالعات دقيقي نسبت به اين مورد داريم و در صورت مطالعه بايد بر چه چيزهايي تکيه کنيم؟
اهمیت بررسی نوع، محتوا و سطح آموزشی المصطفی
این پژوهشگر المصطفی با تأکید بر اینکه مطالعات این مرکز حوزوی نسبت به بين الملل بايد ابعاد و سطوح مختلف را در نظر بگيرد و در این امر، بررسی نوع، محتوا و سطح آموزشي از اهميت بسيار زيادي برخوردار است، گفت: از يک طرف با شبکه مفاهيمي در المصطفي مواجهیم که نامش را گفتمان انقلاب اسلامي مي گذارم و از طرفي ديگر با يک واقعيت عيني متکثر روبه رو هستيم.
وی افزود: در کشورهايي فعاليت مي کنيم که داراي اديان و فرهنگ هاي مختلف هستند و به حوزه هاي المصطفي مراجعه مي کنند و این امر نشان مي دهد که مخاطبان ما متنوع است؛ بنابراین اين پرسش مطرح مي شود که چه رابطه اي بين ارزش هاي ما به عنوان گفتمان انقلاب اسلامي و اين عيني متکثري که در جهان خارج با آن روبه رو هستيم وجود دارد.
هاشمی نسب در ادامه دو رسالت مهم آموزش و توليد علم را جزو وظايف اصلي پژوهشگاه بين المللي المصطفي خواند و به تبیین قرائت حداکثري از دين اسلام با رويکرد حضرت امام و مقام معظم رهبري پرداخت و افزود: قرائت حداکثری از دین اسلام در ادبيات آکادميکي به اسلام سياسي، اسلام حداکثري و مانند آن تعبیر می شود که جامع و کامل بودن دين اسلام دو وجه بسيار مهم آن است.
پژوهشگر المصطفی در پژوهشکده مطالعات منطقه ای با اشاره به مفاهیمی که اسلام با رويکرد حداکثري در سياست خارجي يا در محيط بين الملل عرضه مي کند، از تقریب، تمدن نوین اسلامی، سبک زندگی و فرهنگ مقاومت به عنوان چهار مفهوم مهم در این عرصه نام برد و به ارائه توضیحی کوتاه درباره هر یک از این مفاهیم پرداخت.
ضرورت فعالیت المصطفی در بعد تمدن نوین اسلامی
وی درباره مفهوم تقریب با طرح این سؤال که آيا تقريب به عنوان يکي از مفاهيم اساسي در گفتمان انقلاب اسلامي مورد توجه ما بوده است يا خير، خاطرنشان کرد: تمدن نوين اسلامي نیز از مفاهيمي است که مقام معظم رهبري بارها به آن اشاره کردند و بايد المصطفي به اين موضوع ورود پيدا کند و شايد يکي از وظايف مهم المصطفي همين تمدن نوين اسلامي است.
هاشمی نسب همچنین با بیان اینکه سبک زندگي در محيط بين الملل براي ما داراي اهميت بسياري است، گفت: با اقليت هايي روبه رو هستيم که درباره سبک زندگي پرسش دارند؛ در اين کشورها سبک زندگي به چه صورت خواهد بود و چه پيشنهادي براي آنها داريم.
پژوهشگر المصطفی در پژوهشکده مطالعات منطقه ای با اشاره به رویکرد مقاومت و مسؤولیت هایی که جامعه المصطفی درباره گسترش فرهنگ مقاومت دارد، تصریح کرد: فارغ التحصيلان ما درگير اين مسأله هستند که نمونه آن شيخ علي سلمان به عنوان آموزش ديده المصطفي است که حکام بحرین وی را به 9 سال زندان محکوم کردند.
وی حوزه علميه به عنوان يک نهاد را به فضاي رسمي و غيررسمي تقسيم کرد و افزود: فضاي رسمي همين کلاس های درس خارج و مسائلي است که به شکل نهادي با آن ها مواجه هستيم و از طرف ديگر فضاي گفتمان گونگي داريم که فضاي غيررسمي است و اين مفاهيم در آن شناور هستند؛ آیا واقعا المصطفي توانسته دغدغه هاي بين المللي را به فضاي حوزه چه در سطح رسمي و چه در سطح غيررسمي انتقال دهد؟ آيا توانستيم تمدن نوين اسلامي را آنچنان تصوير کنيم که اين مفاهيم به بخش رسمي يا غيررسمي حوزه منتقل شود و يا توانستيم حوزه هايي که در بين الملل با آنها مواجه هستيم به اساتيد دروس خارج انتقال دهيم که آنها وارد اين موضوع شوند؟
احصای مسؤولیت های فراملی دولت اسلامی و کارکردهای المصطفی
این پژوهشگر مطالعات حوزه جامعه شناسی با بیان اینکه المصطفي بايد کارکردهاي خود را در زمينه بين الملل بشناسد و اجرايي کند، به مفهوم انقلاب اسلامي و جمهوري اسلامي ايران اشاره کرد و گفت: در اينجا دولت اسلامي را مدنظر دارم که چه وظايفي در جهان معاصر دارد و چه وظايفي براي خود در جهان معاصر تعريف کرده است که در اين موضوع بايد وارد توليد علم شويم و مسؤوليت هاي فراملي دولت اسلامي را به درستي احصا کنيم.
وی تصریح کرد: باید به درستی بررسی کنیم که المصطفي به عنوان يک نهاد انقلابي تشکيل شده پس از جمهوري اسلامي در کجاي راهکارهاي سياسي دولت اسلامي قرار دارد و نسبت به آن چه وظايفي بر عهده دارد. المصطفي بازوي اصلي در سياست خارجي در اين زمينه به شمار مي رود و نهادهاي ديگر نمي توانند مانند المصطفي قدرتمند عمل کنند. اين پرسش مطرح است که المصطفي چه کارکردهايي را بايد براي دولت اسلامي انجام دهد و اجرايي کند.
هاشمی نسب با اشاره به سه مفهوم اسلام حداکثري يا اسلام با رويکرد امام و مقام معظم رهبري، حوزه در سطح رسمي و غير رسمي و بحث انقلاب اسلامي با نظر به دولت اسلامي است، اظهار داشت: المصطفی رویکرد خود را در برخورد با این سه مفاهیم در مطالعاتي که بايد در محيط بين الملل انجام شود مشخص و شبکه مفاهيم و معاني خود را استخراج کند تا بتواند گفتمان هژمون در حوزه علميه، المصطفي و فارغ التحصيلان مطرح و نتایج آن در محتواي و نوع آموزش، مشاهده شود.
وی با بیان اینکه شبکه مفاهيم در مطالعات بين المللي دو بحث را روشن مي کند، گفت: شبکه مفاهيم اهداف ما را مشخص مي کند. اگر شبکه مفاهيمي که قرار است در المصطفي با ارتباط با انقلاب اسلامي تبديل به يک گفتمان شود استخراج و مورد بحث قرار گيرد، اهداف ما را در بين الملل مشخص خواهد کرد که در کشورها چه فعاليت هايي را مي خواهيم انجام دهيم و با مذاهب و اديان مختلف چه ارتباطي خواهيم داشت.
تبیین رابطه المصطفی و گفتمان انقلاب اسلامی
این پژوهشگر المصطفی در تبیین سخن پیشین خود با اشاره به فعالیت مجتمع هاي آموزشی گولن که مبتني بر فردگرايي و علم باوري است، به مقایسه فعالیت های این مراکز با مراکز وهابیت پرداخت و افزود: گولن با توجه به ديدگاه نظري خود نسبت به اسلام اين دو مسأله را برجسته کرده است و افرادي که به مدارس او مراجعه مي کنند به عنوان نخبگان سياسي در اين زمينه وارد مي شوند، اما وهابيت عکس اين موضوع عمل مي کند و بيشتر تبليغي و غيرعلم باور است.
وی ابراز کرد: مجتمع هاي گولن بيشتر رو به آموزش هاي آکادميک مي آورند اما مدارس وهابيت بيشتر به مسائل تبليغي رو مي آورند و بيشتر نخبگان را براي آموزش به عربستان دعوت مي کنند؛ ما بايد با توجه به مفاهيمي که شبکه مفاهيم به ما مي دهد و فلسفه آموزشي ما را روشن مي کند و با توجه به عينيتي که در دنيا متکثر با آن روبه رو هستيم سبک آموزشي خود را تعريف کنيم تا از کارايي بيشتري برخوردار شود. اگر بتوانيم رابطه المصطفي و گفتمان انقلاب اسلامي و هژموني شدن گفتمان انقلاب اسلامی را به ثمر برسانيم ثمره مهم آن روشن شدن رسالت پژوهشگاه بين المللي المصطفي و رسالت المصطفي در دنيا و جهان معاصر است. البته مدعي نيستم که الآن روشن نيست اما واضح تر و کارکردگراتر خواهد شد و در عمل ثمرات آن را مي توان ديد.
هاشمی نسب با بیان اینکه بعد از روشن شدن شبکه مفاهيم با نام انقلاب اسلامي، باید بررسی کنیم که با دنياي عيني متکثر چه ارتباطي برقرار مي کند و مطالعات درباره دنياي عيني چه خواهد بود، سخنان خود را به پایان برد و در ادامه، دکتر حمید طالب، سخنان خود را در چگونگی و شيوه هاي مواجه المصطفي با دين فرهنگ و تمدن معاصر مطرح کرد و با بیان اینکه موضوع وضعیت مطالعات فرهنگی دینی و تمدنی بین المللی المصطفی را نمی پسندد، موضوع شيوه هاي مواجه المصطفي با دين، فرهنگ و تمدن معاصر را مطرح کرد و گفت: ابتدا باید بررسی کنیم که روش ما در مواجه با دنياي متکثر دارای ویژگی های متنوع پيش رو باید چگونه باشد.
شيوه هاي مواجه المصطفي با دين، فرهنگ و تمدن معاصر
وی بحث خود را بر مطالعات روش شناختي متمرکز کرد و افزود: نگاه المصطفي به عنوان يک نهاد ديني در برخورد با دنياي خارج تنها توصيفي و خاص نيست، بلکه می خواهد و باید از يک وضعيت موجود گذر کرده به يک وضعيت مطلوب برسد؛ بنابراین بايد شيوه هايي را در نظر گرفته و با توجه به رسالت ها و اهدافی که دارد، اين شيوه ها را طراحي کند.
پژوهشگر المصطفی در پژوهشکده مطالعات منطقه ای تصریح کرد: داشتن يک نگاه خنثي به عالم خارج امکان پذير نيست و باید با توجه به اهداف موجود و فارغ از پررنگ شدن مباحث بین الملل، یک نوع مطالعات ویژه در حوزه عمومی و خصوصی صورت گیرد
.
طالب با بیان اینکه حوزه بين الملل بيشتر به امنيت و صلح بين کشورها مي پردازد، حوزه عمومي سياست داخلي و جو اجتماعي يک کشور و مشارکت افراد در آن جامعه را در نظر مي گيرد و سطح خصوصي هم مشخص است، گفت: بيشتر مطالعاتي که در ارتباط با حوزه مطالعات منطقه اي صورت گرفته، سطح بين الملل را مورد توجه قرار داده است.
وی با اشاره به اینکه ريشه بحث مطالعات منطقه در حوزه روابط بين الملل از اروپا شکل گرفته است، یادآور شد: ما در اروپا قبل از قرن پانزدهم با يک تمدن مسيحيت مواجه بوده ايم که تمام زندگي مردم را شکل مي داد و مردم امورشان را سامان مي دادند و بعد با يک سري جنگ هاي مذهبي بين پروتستان ها و کاتوليک ها مواجه بوديم و بعد از صلح «وسفاليا» هويت هاي ديني که قبلا وجود داشت تغيير کرد و دولت ملت ها شکل گرفتند با هويت هاي دروني و ملي و بيشتر کشورها بر اساس روابط قدرت روابط خود را تنظيم مي کردند و نظريه واقع گرايي و ليبراليسم در اين دوران مطرح شد که امور بين الملل را سامان مي داد و اولين بار دين از عرصه عمومي و سياست گذاري خارج شد.
انقلاب اسلامی ایران و بازگشت دین به عرصه سیاست
وی با بیان اینکه واقع گرايي يعني ذات انسان خشن است و بايد با قدرت اين خشونت کنترل شود پس بايد دولتي شکل بگيرد که اين خشونت را کنترل کند، گفت: آن زمان دين از عرصه عمومي خارج و يک نوع نگاه سکولار به جهان ايجاد شد و حتي گفتند دین و مذهب نباید در مديريت حوزه عمومي مشارکت داشته باشند؛ با توجه به تحولاتي که در اواخر قرن بيستم صورت گرفت شاهد بازگشت دين به عرصه مطالعات بين الملل بودیم که مهم ترين آن بحث انقلاب اسلامي ايران بود؛ البته يک سري تحولات ديگر هم بعد از جنگ جهاني دوم براي مقابله با استعمار شکل گرفت که هر کدام ريشه هاي ديني داشتند يعني دين به حوزه سياست بين الملل بازگشت.
این پژوهشگر المصطفی مطالعات صورت گرفته در این حوزه را که بیشتر با نگاه به دين و فرهنگ و با سبقه سياسي مطرح می شود را مورد نظر قرار داد و دوره هاي تاريخي را به چهار دوره جنبش هاي جمهوري خواهان براي حکومت هاي سلطنتي، دولت هاي ملي و ملي گرايي، شکل گيري ايدئولوژي هاي فاشيسم و کمونيسم و بازگشت دين تقسيم کرد و اظهار داشت: وقتي دين وارد عرصه بين المللي مي شود معادلات ليبرال دموکراسي در زمينه توسعه دچار چالش خواهد شد.
وی از حوزه شرق شناسي به عنوان الگو در بررسي مطالعات و از تبشير مسيحيت، جنگ هاي صليبي و حمله نظامي به کشورهاي ديگر به عنوان استعمار و استشراق علمي و آکادميک نام برد و ابراز کرد: در بعد چهارم علي رغم وجود نگاه هاي منفي مانند نگاه کساني مانند ادوارد سعيد، فعاليت هاي علمي مهمي را برخي شرق شناسان انجام داده و تمايلاتي نيز به دين اسلام پيدا کرده اند اما نظرات ادوارد سعيد شرق را در مقابل غرب قرار مي دهد و نگاه فوکو را درباره غرب تداعي مي کند که با استفاده از يک امپرياليسم فرهنگي در تلاش است تا سلطه استعماري خود را بيشتر گسترش دهد.
توجه المصطفی به دو حوزه عمومی و خصوصی
طالب با بیان اینکه در حوزه هاي مختلف تنها يک سطح مورد بررسي قرار مي گيرد که روابط بين الملل است اما سطح ديگري وجود دارد که المصطفي با توجه به رسالت خود در بررسي دنياي متکثر به آن باید توجه کند و آن حوزه عمومي و خصوصي است، متذکر شد: با توجه به متغير جهان متکثر ضرورت توجه به حوزه عمومی و خصوصی به صورت پررنگ تر مطرح مي شود. دنيا دچار تحولات مختلفي شده که در گذشته سابقه نداشته است؛ بنابراين براي مواجهه با آن بايد آماده باشيم و ابزارهايی را براي شناخت بيشتر جهان در دست داشته باشيم.
وی افزود: شاهد تقابل و رويارويي بين دين و سکولاريسم هستيم و در نوع دينداري تفاوت هايي حاصل شده و جهان بيشتر به سمت معنويت گرايي سوق پيدا کرده است. نسبت به سکولاريسم ديدگاهي که به صورت قالب در کشور ما وجود دارد بيشتر جدايي دين از سياست مطرح مي شود اما نکته بسيار مهم در تعريف سکولاريسم بحث تکثر و تفاوت است که سبب شده در دنياي معاصر با يک تکثري از ديدگاه ها و ايدئولوژي هاي مختلف مواجه باشيم که در برابر همديگر در يک حوزه عمومي قرار مي گيرند که بايد با هم به يک گفت و گويي برسند. حوزه عمومي جايي است که به صورت عملي از ايدئولوژي هاي مختلف براي اثبات خود وارد بحث و گفتگو مي شوند.
پژوهشگر المصطفی در پژوهشکده مطالعات منطقه ای با بیان اینکه برخی معتقدند که دين در دنياي مدرن شکل گرفته و محصول گفتمان مدرن است و به خاطر همين دين از حالتي که قبلا داشته به صورت جماعت هاي ديني تصوير و به يک سري باورهاي انتزاعي تبديل شده است، تصریح کرد: نظرياتي مانند بازگشت دين به عرصه عمومي نشان داد که نظريه سکولاريسم دچار مشکل است.
ضرورت حرکت به سمت ایجاد تمدن اسلامی
وی با اشاره به اينکه مسيحيت با يک سري مشکلاتي در برابر سکولاريسم مواجه بوده و بحث الاهيات عملي را مطرح کرده است، گفت: ايده اصلي آن بود که بايد يک تمدن و يک نوع پاسخگويي و مسؤوليت پذيري نسبت به جامعه در الاهيات شکل بگيرد و به مسائل مشخصي در دنيا بيانديشد و در پي حل کردن آن مسأله از درون دين بر آيد. آنچه در حال حاضر در نظريات و روش شناسي هاي مختلف موجود است رويکردشان به دين، تمدن و فرهنگ و نگاه بين المللي يعني بحث صلح و امنيت و مانند آن است. بايد به سمت ايجاد تمدن اسلامي پيش برويم که تمدن از فرهنگ گسترده تر است و ساختارهاي سياسي اقتصادي و فرهنگي و کل سيستم ايدئولوژيک يک جامعه را شامل مي شود و اگر بخواهيم در اين سطح عمل کنيم بايد تعريف ديگري از دين در جهان خارج ارائه دهيم.
طالب در پایان سخنان خود بر ارائه یک الگوي مطلوب با توجه به ارزش های انقلاب اسلامی در مواجه با دنیای خارج تأکید کرد و با بیان اینکه با تقابل ارزش و عينيت روبه رو هستيم و جامعه المصطفي باید اهداف خود را در این دنیای متکثر به خوبی مشخص کند، از دکتر هاشمی نسب خواست که درباره اين الگو توضيح دهد که وی در تکمیل سخنان مطرح شده، ابراز کرد: متأسفانه گفتمان انقلاب اسلامي در مطالعات بين المللي کمرنگ است.
هاشمی نسب افزود: ما به يک الگو یا الگوهای مطالعاتي براي محيط بين الملل نياز داريم که ارائه دهيم. اين الگو کاملا هنجاري است و دو متغير ارزش و عينيت در آن مد نظر قرار مي گيرد تا بتواند رسالت المصطفي را پياده کند. رابطه دين و فرهنگ، مفهوم جغرافيايي معرفتي، رابطه دين و تمدن مي توانند در تبيين اين الگو به ما کمک کنند و اگر مطالعات خود را بر اساس اين الگو تعريف کنيم، مي تواند نظام موضوعات و ساختارها را تبيين و تعريف کند.
/920/402/ر