اشاره

از همان آغاز اسلام،‌ رسول الله نسبت به تبلیغ دینی بسیار همت گمارد. خود ایشان بزرگ­ترین مبلغ اسلام بود و همواره نمایندگانی را برای تبلیغ دین مبین اسلام گسیل می‌­داشت. در این بین ایشان به تبلیغ بین­‌الملل نیز توجه ویژه داشت. افزون بر دوران حج، نمایندگان و نامه­‌هایی را برای حاکمان و کشورهای اطراف ارسال می­‌کرد و بزرگ­ترین قدرت­‌های بین‌­المللی روزگار را به اسلام فرا می‌­خواند.

در دوران کنونی نیز این موضوع بیش از پیش مهم و اثرگذار است. لذا مراجع دینی به برای تبلیغ دین در عرصه بین الملل تلاش بسیار دارند. با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و ایجاد حکومت دینی، از طرفی انتظارات از جمهوری اسلامی ایران برای تبلیغ دینی و فرستادن نمایندگان و مبلغان افزایش یافته است و از طرف دیگر زمینه،‌ امکانات و قدرت تربیت و به کارگیری مبلغان در عرصه بین­‌المللی افزایش پیدا کرده است. در این راستا می­‌توان به مراکز تربیت مبلغ بین المللی و همچنین برخی شبکه‌­های ماهواره‌­ای اشاره کرد که ماموریت خود را تبلیغ اسلام در عرصه بین‌­الملل تعریف کرده­‌اند.

یکی از مراجعی که برای تبلیغ دین در عرصه بین‌­الملل اهمیت ویژه قائل بود، حضرت آیت العظمی بروجردی است. ایشان اندیشه­‌های بلندی در اعتلای اسلام و شیعه داشت که از جمله آنها می­‌توان به اعزام مبلغ به خارج از کشور از جمله اروپا اشاره کرد. این اقدام به گسترش شیعه و دل‌گرمی شیعیان بسیار کمک نمود به خصوص هنگامی که با اقداماتی مانند ساخت مسجد و مرکز اسلامی همراه می­‌شد. یکی از مهم­ترین اقدامات تبلیغی آیت الله العظمی بروجردی در عرصه بین‌­الملل اعزام حجت الاسلام و المسلمین محمد محققی به هامبورگ بود که منجر به ساخت یکی از بزرگ­ترین مساجد شیعیان و مرکز اسلامی در اروپا شد. ایشان اولین سفیر و مبلغ شیعی در قرن اخیر بود که حسب امر حضرت آیت الله العظمی بروجردی قدس سره به دیار غربت عزیمت نمود. این مرد اندیشمند و بزرگوار، توانست در مدت 10 سال اقامت در هامبورگ آلمان، به خوبی اندیشه­‌های بلند و آرمان­‌های اصولی و ارزشمند اسلام ناب و معارف مکتب پویای علوی را با قدرت استدلال و به سبک نوین ترویج و تبلیغ نماید. فهم عمیق ایشان از معارف دینی و شناخت شرایط محیطی اروپا تاثیر زیادی در موفقیت­‌های ایشان در این ماموریت مهم داشت.

در این نوشتار سعی داریم ابعاد گوناگون شخصیت ایشان را بررسی کنیم. اهمیت این نوشتار از این جهت است که در دوران فعلی که امکانات قابل توجهی در اختیار حوزه‌­های علمیه قرار دارد و تعداد طلاب نیز افزایش یافته است لازم است حوزه­‌های علمیه به موضوع تبلیغ بین الملل توجه بیشتری داشته باشند.

شخصیت خانوادگی

وی در سال 1289ش/ 1328ق در یک خانواده مذهبی، در شهر عالم پرور لاهیجان دیده به جان گشود. پدرش آقامیرزا کاظم[1] از شیعیان امیرالمومنین و فردی باتقوا و پرهیزکار بود.

استاد محققی با دختر مرحوم حجة الاسلام آقا سید محمد مدرس سعیدی که از روحانیون یزد بود ازدواج کرد و خانواده‌­ای متدین و فرهنگی را تشکیل دادند. حاصل این ازدواج دو فرزند پسر به نام­‌های محمدعلی و محمدجواد و دو دختر بود.[2]

شخصیت علمی

مرحوم محققی دروس ابتدایی و متوسطه را در رشت و تهران به پایان رساند و در مسیر کسب تحصیلات عالی و علوم جدید‌، زبان فرانسه، روسی و عربی را نیز فرا گرفت. از آنجا که معلم عربی ایشان در رشت، روحانی پاک و مقدسی بود، لذا مرحوم محققی، شیفته معرفت، اخلاق و عرفان او شد و به طرف کسب علوم و معارف دینی روی آورد‌. آن مرحوم در حدود سن 20 سالگی به تهران مهاجرت نمود و در مدرسه مروی مشغول به تحصیل مقدمات علوم دینی گردید و پس از مدتی از آنجا به مشهد عزیمت و در مدرسه جعفری به عنوان مدرس ریاضیات پذیرفته شده و در حین تدریس، به تحصیل علوم حوزوی پرداخت.[3]

دکتر محققی در سال 1313‌(ه‌.‌ش) به قم مهاجرت و در مدرسه رضویه حجره گرفت و مشغول تکمیل علوم حوزوی گردید. همزمان در مدرسه دارالشفاء نیز علوم ریاضی را به طلاب درس می‌داد که بسیاری از فضلاء در مدرسه دارالشفاء، امثال آیت الله شهید مطهری رحمه الله در کلاس درس ریاضیات ایشان، حاضر می‌شدند.[4]

صاحب کتاب «آئینه دانشوران » درباره مدرسین حوزه علمیه قم می‌نویسد: «تدریس علم هیات، فیزیک و دیگر شعبات علوم طبیعی، به عهده آقا شیخ محمد محققی لاهیجانی می‌باشد‌.»[5]

وی بعد از کسب علوم و دروس متوسطه، به درس خارج بزرگان راه یافت و بیشترین استفاده را از درس خارج فقه و اصول آیت الله شیخ عبدالکریم حائری رحمه الله برد. پس از فوت ايشان مدتى به دليل سختى زندگى و فقر مالى به تجارت پرداخت، تا اينكه آيت اللّه حاج شيخ محمّد تقى بافقى يزدى او را از ادامۀ اين كار منصرف نمود. وى در سال  ١٣٧١ق به تهران مهاجرت و به تدريس در دانشكدۀ معقول و منقول پرداخت.[6]

مرحوم دکتر محققی، پس از رحلت آیت الله حائری مدتی در همدان و یزد توقف فرمود. آن گاه به حوزه علمیه قم مراجعت کرد و به تدریس فلسفه و علوم طبیعی پرداخت‌. جمعیت انبوهی از مردم - روحانی و غیر روحانی - در مجلس درس ایشان حاضر می‌شدند و از وجود پربرکت ایشان استفاده می‌کردند. طرز تدریس فلسفه جدید آقای محققی، نظر آیت الله بروجردی را به خود جلب کرد و مورد توجه خاص آن جناب قرار گرفت. وی در همان زمان در دانشکده معقول و منقول دانشگاه تهران نیز تدریس می‌نمود.[7]

حضرات آیات آقایان: آیت الله حائری، سید محمد تقی خوانساری، میرزا محمد همدانی، استاد ادیب طهرانی و مرحوم آیت الله مرعشی، استاد دوره سطح وی بودند.[8]

سیر تحصیل استاد محققی هموراه با اندرزهای استادان، پربار و موفقیت‌­آمیز بود و آنان استعدادهای استاد را شکوفا کردند. نام برخی از این بزرگواران عبارتند از:

1. آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حایری. ایشان از بزرگترین استادان شیخ محمد محققی بود که در درس خارج ایشان شرکت می­‌کردند.
2. آیت الله العظمی سید محمدتقی خوانساری. استاد محققی بخشی از دوره سطح را در خدمت ایشان که جامع بین علم و عمل و بسیار با تقوا و پرهیزکار بودند، گذراندند.
3. آیت الله العظمی سید شهاب الدین مرعشی نجفی.[9]
4. استاد میرزا محمد همدانی[10] (1315-1365ق)
5. استاد ادیب طهرانی.[11]
6. آیت الله حاج شیخ عباس تهرانی

شخصیت اخلاقی

حجت الاسلام و المسلمین دکتر محققی قبل از اعزام به آلمان، مدتی در همدان اقامت داشتند و در آنجا به تبلیغ دین و کسب فیض از محضر عارف نامدار این دیار، مرحوم آیت الله انصاری همدانی می پرداختند. آن گاه با دختر آیت الله سید محمد مدرس سعیدی یزدی ازدواج و مدتی را در یزد رحل اقامت افکند و در آن دیار مشغول فعالیت دینی بود.

آئینه دانشوران، در این باره می­‌نویسد: «آقای شیخ محمد محققی از مفاخر مبلغین جهان شیعه است و جامع علوم جدید و دانش­‌های دینی است‌. به علاوه به اندازه‌­ای در خدمت نوع کوشا و ساعی است که به هر شهر و دیار که چندی توقف نمود، دیری نمی­‌گذرد که همه اهالی از جان و دل او را سپاس‌گزار و از خدمات خدا پرستانه معزی الیه سخن می‌گویند. جناب ایشان به مناسبت اینکه دختر مرحوم حجة الاسلام آقا سید محمد مدرس سعیدی که از روحانیون یزد بودند، همسر داشتند.[12] چندی در آن دیار رحل اقامت افکندند و در مدت کوتاهی محبوب بودنشان در آن دیار به پایه ای رسید که اهالی متفقا به وسیله اعلامیه‌های زیادی آمادگی خود را برای فرستادن ایشان به مجلس شورای ملی اعلام داشتند، ولی معزی الیه این مسئولیت را نپذیرفته و نسبت به دیگری توصیه فرمودند.»[13]

شخصیت فرهنگی_ اجتماعی

در سال 1334‌(ه‌.‌ش) عده­ای از تجار ایرانی مقیم آلمان، محضر حضرت آیت الله العظمی بروجردی رسیده و از ایشان درخواست مبلغ برای آلمان کردند و تاکید داشتند که این فرد علاوه بر مسلط بودن بر علوم و معارف دینی، باید با زبان خارجی نیز آشنا باشد.

حضرت آیت الله‌ فاضل لنکرانی‌ در این باره می­‌فرماید: «به نظر من، آیت الله بروجردی، با اینکه آخوند قدیمی بود و در محیط کوچکی مانند بروجرد، بیشتر عمر علمی خود را گذرانده بود, واقعا آدم روشنفکری بود! آثار روشنفکری ایشان زیاد است، از جمله اعزام مبلغ به خارج. می‌دانید که تا آن زمان، اعزام مبلغ به خارج از کشور، هیچ مرسوم نبود‌. ایشان به این امر اهتمام ورزیدند و به اروپا، آمریکا و‌.‌.‌. مبلغانی فرستادند. تاسیس مرکز مهمی مانند مسجد هامبورگ، در همین رابطه است. وجود چنین فکری در آن زمان، دلیل بر روشنفکری و آینده­‌نگری ایشان است. ایشان دقت داشتند افرادی بفرستند که از هر جهت واجد شرایط باشند. به لحاظ همین دقت در افراد، تا مدتی آیت الله بروجردی، کسی را که واجد شرایط باشد، نیافته بودند. در این رابطه، با مرحوم پدرم مشورت می کنند. پدرم می‌گوید: این موضوع نیاز به تفکر دارد.

مرحوم پدرم این قضیه را با من در میان گذاشتند. بنده به پدرم عرض کردم: به نظر من، آقای محققی شایستگی این کار را دارد. ایشان استاد دانشگاه بود و مرد بسیار روشن و آشنا به علوم روز و متدین. علاوه بسیار خوش قیافه و خوش بیان بود. در تهران سکونت داشت وگاه به قم می‌­آمد و برای طلبه‌­ها درس هیئت می­‌گفت. از قبل با هم ارتباطی داشتیم، به تهران رفتم و مسئله را با آقای محققی در میان گذاشتم. خلاصه ایشان را راضی کردم برای رفتن به آلمان.

مرحوم پدرم نتیجه را به آقای بروجردی گفتند. ایشان هم خوشحال شدند و فرمودند: من باید آقای محققی را ببینم. آقای محققی خدمت ایشان آمدند و پس از توصیه‌های ایشان، روانه هامبورگ شدند و بسیار هم موفق بودند. مسجد هامبورگ به دستور آیت الله بروجردی و به دست ایشان تاسیس شد و هم اکنون از مراکز مهم اسلامی است.[14] 

مرحوم دکتر محققی به مدت 10 سال در اروپا برای اسلام تبلیغ کرد و توانست انسان‌های زیادی را به شاه‌راه هدایت راهنمایی نماید و اندیشه های اسلامی و معارف علوی را با زبان استدلالی و منطقی قوی برای مردم آن دیار تبیین نماید. ایشان در مدت اقامت خود در هامبورگ اقدامات مهمی برای معرفی اسلام و مذهب‌ تشیع و سامان­دهی دینی مسلمانان و جدید الاسلام‌ها انجام دادند. مهم­ترین این اقدامات ساخت مسجد جعفری در هامبورگ بود.

دکتر محققی پس از اعزام به آلمان، در سال 1334‌(ه‌.‌ش)، بعد از چهار سال‌(1338 ه‌.‌ش)، بنای مسجد هامبورگ که تمام هزینه زمین و ساختمان آن از طرف حضرت آیت الله العظمی بروجردی تامین و به اتمام رسید - را شروع نمودند.

همانطور که آقای محققی در یکی از اعلامیه‌های خود متذکر گردیده: «برای ساختمان این مسجد یک قطعه زمین به مساحت تقریبی چهار هزار متر مربع‌ در بهترین نقاط هامبورک، یعنی در کنار دریاچه «آلستر» به مبلغ 000ر250 مارک‌‌(حدود نیم ملیون تومان) خریداری شده و مبلغ مزبودر را چند تن از بازرگانان محترم‌ مسلمان به وسیله حضرت آیة اللّه بروجردی پرداخته‌اند.[15]

نخستین سنگ‌ بنای مسجد مزبور قبل از ظهر شنبه 23 بهمن ماه سال 1338‌(ه‌.‌ش) مصادف با پانزدهم شعبان روز فرخنده میلاد مسعود امام زمان‌ ارواحناه فداه طی مراسم باشکوهی با شرکت عده‌ای از شخصیت­‌های برجسته آلمان‌ غربی و جمعی از رجال ایران و سایر کشورهای اسلامی بدست آقای محققی از طرف حضرت‌ آیة اللّه بروجردی گذارده شد.[16] در مراسم زدن کلنگ احداث این مسجد بیش از چهار هزار نفر مسلمان مقیم هامبورگ از جمله 500 نفر ایرانی شرکت داشتند.

خاطراتی از تبلیغ در عرصه بین الملل

1. در سفری که اقای محققی به ایران داشتند و از آلمان بازگشته بودند در خدمت آیت الله بروجردی اظهار نگرانی کردند که ما در آنجا مشکلی داریم و آن اینکه آقایان نوعا همراه خانم‌­هایشان به مسجد می­‌آیند و متاسفانه وضع جمالشان مناسب نیست. اگر سخت­‌گیری کنیم کار پیش نمی­‌رود. چه باید بکنیم؟ آیت الله بروجردی فرمودند: نه، سخت­گیری نکنید به اقل حجاب اسلامی اکتفا کنید. اینان بعدا که بیشتر آمدند و آشنا شدند، درست می‌­شوند. ابتدا سخت نگیرید. آقای محققی از این وسعت نظر و دید باز آیت الله بروجردی بسیار خوششان آمده بود.[17]

2. استاد محققی در نامه­‌ای که برای مرحوم سید علیرضا ریحان یزدی نوشته، چنین آورده است: بعضی از دختران آلمانی که به کیش مقدس اسلام مشرف می‌­شوند، تدبر و آشنایی آنان به قرآن مجید از اکثر ما مسلمانان بیشتر است.[18]

3. آقای محققى می­‌گوید طهارت و نجاست اهل كتاب را از آقای بروجردی پرسیدم که معظم له فرمودند: اهل كتاب نجسند، آن‌گاه به آقا عرض كردم: پس در اين صورت، تكليف ما مشكل خواهد شد زيرا كه اكثر مردم آلمان مسيحى هستند، آقا فرمودند: در آن صورت شما روى اصل «حرج» و ناچارى عمل خواهيد كرد.[19]

4. آقای محققی در خاطرات خود می­‌گوید: به امر آیت الله بروجردی نهج البلاغه را به یکی از دانشمندان آلمان برای ترجمه به زبان آلمانی دادیم. آن دانشمند این کتاب را به دست گرفت و مشغول ترجمه شد. روزی نزد من آمد و گفت: این کتاب، چه کتابی است؟ هر چه در ترجمه آن به پیش می­‌روم عظمت این کتاب را بیشتر درک می­‌کنم. به راستی عجیب کتابی است. خودم را در برابر آن کوچک می‌­بینم.[20]

خاتمه

استاد محققی تا يك سال پس از ارتحال آيت اللّه بروجردى در آلمان حضور داشتند و در سال  ١٣٨١ق/1344ش‌ به ايران مراجعت كرد و سنگر تبلیغ در آلمان را به افراد دلسوز و وارسته‌­ای چون آیت الله شهید بهشتی سپردند. شهید بهشتی فعالیت­‌های مرحوم محققی را ادامه می­‌داد و علی رغم مشکلات مالی به وجود آمده پس از رحلت آیت الله العظمی بروجردی، در پیشبرد امور و اعتلای مرکز اسلامی هامبورگ موفق بود.

ایشان پس از بازگشت از آلمان در قم ساكن شد و به فعالیت­‌های علمی و تبلیغی پرداختند.

ماه رمضان بر اساس دعوت مردم لاهیجان به آن شهر می‌­رفتند و به امامت جماعت و منبر پرداخته و رسالت روحانیت خویش را به خوبی ایفا می­‌نمودند.[21]

همچنین از سوى دار‌التبليغ جهت تدريس دعوت به همكارى شد و مدتى به تدريس علوم مختلف از جمله هيئت و رياضيات پرداخت، سپس از اين كار صرف نظر نمود و كلا كناره‌گيرى را اختيار كرد و مغازه كوچك كتاب­فروشى در خيابان ارم زد و به كسب پرداخت.[22]

محققى سرانجام در روز سه‌شنبه  ٢٨ جمادى الاول ١٣٨٩  ق مطابق با  ٢١  مرداد 1348ش در اثر سكتۀ قلبى و ابتلا به بيمارى آسم در قم درگذشت و در قبرستان ابوحسين‌(مقبرة العلما) مدفون گشت.[23]