گونه های مصلحت از دیدگاه علامه طباطبایی و استوارت میل

حجت الاسلام مهدی برهان در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری رسا، در توضیح پایان نامه سطح چهار خود با عنوان «تحلیل معناشناختی، گونه شناختی و هستی شناختی مصلحت از دیدگاه علامه طباطبایی و جان استوارت میل» که در همایش کتاب سال حوزه در سال گذشته حائز رتبه برگزیده شد، اظهار داشت: مصلحت واژه و مفهومی بسیار مهم، تأثیر گذار و پرکاربرد در علوم گوناگون است؛ شناخت و تحلیل دقیق معنا و نحوه وجود مصلحت می تواند به فهم و رفع اختلاف آراء و نظرات در این باره کمک کرده و از گرفتار شدن در دام مغالطات جلوگیری کند.

پژوهشگر برتر حوزه علمیه افزود: در حقیقت این رساله بعد از تحلیل معنا شناختی، گونه شناختی و هستی شناختی مصلحت از دیدگاه «علامه طباطبایی» و «جان اسوارت میل» به نقد و بررسی تطبیقی این دو دیدگاه پرداخته و در نهایت به دیدگاه برگزیده رهنمون شده است.

وی با اشاره به تعریف مصلحت ابراز داشت: علامه مصلحت را به «بودن شیء بر مقتضای طبیعت اصلی به گونه ای که خیر و نفع شایسته بر آن مترتب شود»، تعریف می کند و میل مصلحت را بر اساس اصل «بیشترین خوشبختی برای بیشترین افراد» به زیستن تا حد امکان، رها از رنج و تا حد امکان، سرشار از خوشی، هم به لحاظ کمیت و به لحاظ کیفیت تعریف می کند.

حجت الاسلام برهان ادامه داد: هرچند تعریف علامه مطابق جهان بینی توحید شامل خدای سبحان و افعالش می شود، اما تعریف ایشان شامل مصالح تشریعی نمی شود و به مصالح اخروی بی توجه است و تعریف میل نیز گذشته از آن که شامل خدای سبحان و افعالش نمی شود به مصالح اخروی نیز بی توجه است.

وی با بیان اینکه در این رساله مصلحت به «تناسب هر امری با مقتضای حقیقت اصلی شیء» شده است، خاطرنشان کرد: ما به مصلحت را به این صورت تعریف کرده ایم تا جامع مصادیق باشد؛ البته علامه در گونه های مصلحت، به حقیقی و اعتباری، دنیوی و اخروی و تکوینی و تشریعی بودن توجه دارد اما میل توجهی به این گونه مصالح ندارد و تنها به نوع مطلوبیت، کیفیت و قلمرو خوش بختی و مصلحت انسان توجه داشته است.

استاد حوزه علمیه تأکید کرد: از آنجا که ذاتی و غیری بودن از گونه های کلی مصلحت است، ما مصلحت ذاتی و غیری را مبنای تقسیم خود در گونه شناسی مصلحت قرار داده ایم و مسأله مهم دیگر آن است که مطابق دیدگاه علامه، مصلحت با کمال تنها تفاوت مفهومی دارد، «خیر»، «نفع» و «فائده» اثر مصلحت هستند و حق اساس مصلحت شمرده می شود.

وی افزود: مطابق دیدگاه میل نیز خوش بختی با کمال و غایت نهایی تنها تفاوت مفهومی دارد، اما خیر و نفع و فائده ملاک و معیار انتزاع مفهوم خوش بختی هستند، بر اساس دیدگاه برگزیده خیر مساوی با مصلحت اما نفع و فائده اثر مصلحت دانسته شده است.

حجت الاسلام برهان با بیان اینکه «علامه طباطبایی» و «استوارت میل» در این که مصلت دارای هستی واقعی است، با هم اشتراک نظر دارند، یادآور شد: علامه مطابق مبانی هستی شناسی خود، مصلحت را دارای واقعیتی فلسفی و میل بر اساس تجربه گرایی، مصلحت را دارای واقعیتی تجربی می داند.

وی در بخش پایان سخنان خود خاطرنشان ساخت: از  آثار «علامه طباطبایی»‌ نیز چهار نحوه هستی واقعی خارجی، هستی جدا از خارج و ذهن، هستی ذهنی و هستی اعتباری به دست می آید و از آثار «استوارت میل» سه نحوه هستی درونی، بیرونی و ذهنی برای مصلحت می توان برداشت کرد؛ از آنجا که پذیرش نظریه اعتباریات مشکل به نظر می رسد، مطابق دیدگاه برگزیده مصلحت دارای هستی حقیقی است که گاهی نحوه هستی آن بالفعل و گاهی بالقوه است./1330/ت۳۰۲/ی