حفظ هویت مادرانه

به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، از مسائل مهم در جوامع‌بشری که همواره مورد توجه و یا حتی اختلافات بوده، بحث "هویت زن در جامعه و حضور آنها در اجتماع" است که در ادیان نیز مورد تاکید است. با رشد علوم‌انسانی در دوره معاصر و توجه علمی‌تر به این مسئله مکتب فمنیسم پدید آمد که به منظور "حفظ حقوق زن و دفاع از این حقوق و حتی ستیز با مردان" شکل گرفته است. از مسائلی که در کشور به آن کم‌توجهی شده؛ تعریف واژگان است که تعریف "هویت زن" نیز از این امر مستثنی نیست.

روشن‌سازی تعاریف واژه‌ها بسیاری از مسائل را از تاریکی رها کرده و به مسیر درست هدایت می‌کند. از این مسائل که عبور کنیم، متوجه می‌شویم که هویت زن در جوامع مختلف، تعریف گوناگونی دارد و باید دانست؛ انسان‌ها از جامعه، فرهنگ، زبان و بسیاری دیگر از ساختارها جدا نیستند؛ از این رو تعریف هویت به بسیاری از مولفه‌ها بستگی دارد. در قرآن‌کریم و احادیث ائمه علیهم‌السلام به بسیاری از حقوق و هویت زنان اشاره شده که خارج از بحث است.

وظایف زن در قرآن کریم

شاید اولین وظیفه خطیر برای زن شوهرداری باشد؛ قرآن‌کریم می‌فرماید: «وَ مِن‌ْ ءَایَـَتِه‌ِی‌َّ أَن‌ْ خَلَق‌َ لَکُم مِّن‌ْ أَنفُسِکُم‌ْ أَزْوَ َجًا لِّتَسْکُنُوَّاْ إِلَیْهَا» (سوره روم‌،آیه21) از نشانه‌های او این است که از خودتان برای شما همسرانی آفرید تا به وسیله آن‌ها آرام گیرید. وظیفه دیگر زن که در قرآن به آن اشاره شده؛ حفظ و پاکدامنی زن در نبود شوهر است که آیه 34 سوره نساء می‌فرماید: «حَـَفِظَـَت‌ٌ لِّلْغَیْب‌ِ بِمَا حَفِظَ اللَّه» یعنی زنان صالح در غیاب[همسر خود]، اسرار و حقوق او را، (یعنی حقوقی که خداوند برای همسران آن‌ها قرار داده) حفظ می‌کنند.

حفظ حجاب در قرآن نیز تصریح شده است که می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا» (احزاب‌،59) اى پيامبر به زنان و دخترانت و به زنان مؤمنان بگو پوشش‌هاى خود را بر خود فروتر گيرند اين براى آنكه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگيرند [به احتياط] نزديكتر است و خدا آمرزنده مهربان است.

همچنین آمده؛ «فَلاَ تَخْضَعْن‌َ بِالْقَوْل‌ِ فَیَطْمَع‌َ الَّذِی فِی قَلْبِه‌ِی مَرَض‌ٌ» (احزاب‌،32) به گونه‌ای هوس‌انگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع کنند. «وَ قُل لِّلْمُؤْمِنَـَت‌ِ یَغْضُضْن‌َ مِن‌ْ أَبْصَـَرِهِن‌َّ» (نور،31) به زنان با ایمان بگو، چشم‌های خود را[از نگاه‌های هوس آلود] فرو گیرند. لازم به ذکر است که در قرآن زنان صالح به تواضع شناسانده می‌شوند؛« َالصَّـَـلِحَـَت‌ُ قَـَنِتَـَت»‌ (نسأ،34) زنان صالح‌، متواضعند.

در قانون اساسی به کرامت انسانی و جایگاه انسان توجه جدی شده است که در اصل دوم به آن پرداخته شده، همچنین در مقدمه قانون اساسی نیز به جایگاه خانواده اهمیت داده است و زن به حکم مادر در آن نظام کوچک، مهترین محور در رشد، تعالی و سعادت انسان است، لذا زن در این جایگاه از وضعیتی شی گشتگی(Reification) خارج شده به عنوان کالا محسوب نمی‌شود. در اصل 21 قانون اساسی آمده است؛ "دولت موظف است حقوق زن را در تمام جهات با رعایت موازین اسلامی تضمین نماید".

بحث های کارشناسی برای هویت یابی زن صورت نگرفته است

خارج از بحث‌های قانونی نیاز به بررسی روحیات زنانه، احساسات زنانه، بحث های روان‌شناختی و جامعه‌شناختی زنان نیز باید مورد دقت قرار گیرد که متاسفانه پس از انقلاب اسلامی رویکرد عملی به این موضوع صورت نگرفته است، رویکرد عملی به این منظور است که جایگاه زن آنطور که باید و شاید، اولاً مورد بررسی قرار نگرفته و تعریفی مشخص نداشته است و دوم اینکه؛ در عمل نیز شاهد رشد و تعالی زنان به آن صورت که باید نبوده ایم، به گونه‌ای که شاید در حال حاضر نسبت دانشجویان زن نسبت به مرد و یا در جذب استخدامی‌ها به زنان توجه بیشتری شده باشد.

اما اینجا باید پرسید آیا بسیاری از رشته‌های دانشگاهی و یا استخدامی ها با روحیات زنان سازگار هست یا خیر؟ آیا این مشاغل در هویت زنان تاثیر منفی گذاشته یا خیر؟ آیا زن هویت خود را آن طور که شایسته و بایسته است و در قرآن اشاراتی شده مورد تدقیق قرار گرفته است یا خیر؟ آیا از زن و هویت زن در جامعه ما تعریف مشخصی شده است یا خیر؟ آیا برنامه ریزی برای حفظ هویت زن و جایگاه آن در جامعه صورت گرفته که به عنوان فندانسیون کار قرار گیرد؟ آیا صرف توجه به استخدامی‌ها و یا کانون‌های پرورش فکری برای زنان جامعه ایران وضعیت شی گشتگی را به بار آورده است یا خیر؟ آیا جوانان(پسران) در امر ازدواج شغل و درآمد زنان برایشان مهم  هست یا خیر؟ و هزاران سوال دیگر که متاسفانه باید گفت در مراکز علمی یا اصلاً طرح نشده و یا اینکه اگر طرح شوند مورد حمایت قرار می‌گیرند یا خیر و یا حتی سانسور می‌شوند؟؟!!

ارزش زن خانه دار در جامعه چقدر است؟

آیا نزد افراد جامعه و مسئولین جایگاه زن در خانواده مهم است؟ اگر مهم است به چه اندازه و به چه قیمتی؟ آیا اگر زنی به عنوان خانم خانه دار معرفی شد به اندازه یک پزشک زن نزد دیگر افراد اجتماع جایگاه معنوی دارد؟ اگر خانم خانه داری توانست چند فرزند را برای رشد و تعالی جامعه پرورش دهد چه جایگاهی می‌تواند در اجتماع از نظر اجتماعی، اقتصادی و یا فرهنگی کسب کند؟ سوالاتی از این طریق است که تعریف واژه ها را  بازسازی می کند.

عذر بدتر از گناه

متاسفانه باید پذیرفت در جامعه اسلامی که در آن زندگی می‌کنیم، بسیاری از مردان جایگاه زن را نادیده گرفته و آنها را صرفا شی می‌انگارند و یا حتی بسیاری از قوانین به سمتی می‌روند که به‌نوعی بی‌توجهی به شرع است و حتی با فرهنگ ما نیز سازگار نیست. به فرض مثال بسیاری از مواردی که در "عقدنامه" ذکره شده و بسیاری از افراد از روی ناآگاهی یا اجبار عقدنامه را امضاء می‌کنند، متاسفانه بعداً خود قانون آنها را نمی‌پذیرید؛ مانند مهریه عندالمطالبه؛ به این معنی که هرگاه زن این مهریه را خواست، مرد با تمام و کمال آن را بپردازد و اگر نتواند بپردازد، قانون به نوعی مسیر انحراف از قانون را در پیش می‌گیرد که به نوعی بی‌توجهی به آن محسوب می‌شود،  و بعضاً در عرف بی اخلاقی و حتی حربه‌ای برای سرکوب مردان توسط زن شده است که دامن‌گیر بسیاری از خانواده‌ها است و اگر این را نپذیریم یا از جامعه بی‌خبریم و یا اینکه سرخود را زیر برف گذاشته‌ایم که در هر صورت عذر بدتر از گناه است.

اما سوال اینجاست که آیا زنان جامعه امروزی ما از هویت خود آگاه هستند یا صرفا در وادی‌هایی سیر می‌کنند که سرانجام آن بی اخلاقی‌ها و بی بندوباری‌هاست؟ به نظر می‌رسد که هویت زنان با توجه به وجود ماهواره‌ها، فضای‌مجازی و تبادل ارتباطات و اطلاعات و گسترش ناقص این اطلاعات و نبود تحلیل برای عموم افراد جامعه، به نوعی اختلالات هویتی ایجاد می‌کند. علاوه بر این نکته، باید واژه هویت و تعریف زن در جامعه بازتعریف شود. ممکن است در آمریکا برای زن یک نوع ارزش تعریف شود، در شرق آسیا ارزش چیز دیگری باشد و در ایران ارزش‌ها گونه‌ دیگر تعریف شود؛ لذا باید برای این ارزش‌ها که مختص جامعه ایرانی است تعریف جدیدی هم در عرصه تئوری داشت و هم در عرصه عملی و اجرای آن.

نقش ضعیف صداو سیما برای هویت یابی زن مسلمان

در عرصه تئوری در صداوسیما جای کار وجود دارد اما به آن صورتی که باید باشد، تجلی پیدا نکرده است. به فرض مثال در صدا و سیما چه برنامه‌هایی از اول انقلاب تاکنون ساخته شده که به صورت مستند و یا سریالی کار شده باشد؟ آیا این ارزش‌ها و ضد ارزش‌ها به خوبی در رسانه ملی تعریف شده است؟آیا منزلت اجتماعی زنان در جامعه امروزی ما تعریفی ارزشی پیدا کرده یا ضد ارزشی؟

دختران امروز مادران فردای جامعه

برخی مادران هستند که وقتی فرزندشان وارد خانه می‌شوند، متوجه ورود آنها نمی‌شوند و سرگرم فضای مجازی هستند! مادرانی هم هستند که مادر بودن را صرفا در چارچوب موارد قانونی تعریف می‌کنند و بسیاری از محبت‌های مادرانه را سعی می‌کنند در مهدهای کودک، کلاس‌های رقص، آموزشگاه‌های موسیقی و... تقسیم کنند.

هستند مادرانی که برای تربیت فرزند خود با وجود باسواد بودن حاضر نیستند یک کتاب 100 صفحه‌ای را برای تربیت فرزند مطالعه کنند؛ اما حاضرند ساعت‌ها با همسایه خود همصحبت باشند. بسیاری از مادران هستند که ساعت‌ها وقت خود را صرف تماشای تلویزیون می‌کنند و حتی فرهنگ غلطی را برای فرزندان خود با تماشای تلویزیون و پیگیری سریال‌ها به بار می‌آورند. باید قبول کنیم که دختران امروزی، مادران فردای جامعه ایران هستند!!! باید پذیرفت که زنان جامعه نیاز به آموزش به منظور یافتن هویت خود دارند و می‌توانند برای جامعه مفید و مثمرثمر باشند و آنهم صرفاً با امر خطیری مانند " تربیت فرزند" که متاسفانه همان‌طور که اشاره شد، امروزه برای بسیاری از آقایان و مردان جامعه، نه تنها به عنوان ارزش شناخته نمی‌شود، بلکه مادر بودن حالتی انگ و نوعی دست و پا گیر بودن در میان گروه‌های همسال محسوب می‌شود!!! باید پذیرفت که شاغل بودن زن در جامعه برای بسیاری از جوانان پسر در ازدواج مهم است که اگر ریشه‌ای تر به این مسئله نگاه کنیم، مسئله عدم اشتغال جوانان تحصیل کرده دانشگاهی است که با پشت سرگذاشتن دوران تحصیل خود نوعی سرخوردگی در آنها به وجود آمده و با توجه به فشارهای اجتماعی و خانواده وقتی به سراغ ازدواج می‌روند، از ملاک‌های ازدواج موفق، اشتغال زن، مد نظرشان است و این یعنی گسیختگی بنیان خانواده در ابتدای امر.

متاسفانه جایگاه زن در اجتماع فعلی به نوعی بحران هویت را رقم می‌زند، زن مسلمان، مومن، معتقد به فرامین الهی و اسلامی رفته رفته با توجه به ساختاری که در آن قرار گرفته است، هویت خود را فراموش کرده و در ساختار اجتماع آن ارزش‌ها خود به ضد ارزشی تبدیل می‌شود.

به نظر می‌رسد که نیاز هست در سیاست‌های کلان اجرایی که توسط مسؤولان رقم می‌خورد، نگاهی عمیق و دقیق صورت گیرد و برای رفع این مشکل به این امر توجه جدی‌تری داشته باشند. تربیت فرزند به عنوان یک ارزش نه تنها برای جامعه فعلی بلکه برای آینده نیز باید مورد توجه قرار گیرد و در چارچوبی علمی و عملی تدوین شود که در تمام سطوح اجتماع هم قابل طرح باشد و هم اجرا و نه صرفاً در چارچوب قانون و تصویب نامه.

نیازمند آمار و اطلاعات زنان و رهایی از سیاست‌زدگی هستیم

به نظر می‌رسد که مهمترین کار برای هویت یابی زنان جامعه، داشتن اطلاعات از جامعه آماری زنان در همه زمینه‌ها و پس از آن برنامه ریزی و نیز دوری از سیاست زدگی است. اگر از تعداد، کیفیت، کمیت، سن، اهداف و... زنان جامعه اطلاع دقیق و همه جانبه از نظر روانشناسی، جامعه‌شناسی داشته باشیم، تازه می‌توانیم بگوییم که می‌توانیم تعریف هویتی از زنان داشته و برنامه‌ای برای آنها تدوین کنیم، پس از این امور مهترین کار در اجرای آن خالی از سیاست‌زدگی است.

پیشگیری بهتر از درمان

 باید برای خوب بودن، خوب فکر کرد!! اگر آماری در سریال‌های تلویزیونی ایران داشته باشیم، می‌بینیم تعداد سریال هایی که به جایگاه فعال زن و نقشی مفید و موثری که می‌تواند برای خانواده و جامعه داشته باشد کمتر از سریال‌هایی است که به چهره‌ای کلیشه‌ای و منفعلانه از زنان و دختران عاشق پیشه وجود دارد که بیشتر درگیر روابط عشق و عاشقی هستند. در قرآن‌کریم بسیار به فکر کردن و تدبیر در امورات اشاره شده و حتی در احادیث داریم که قبل از انجام هرکاری خوب فکر کردن نیاز است. متاسفانه حتی در فرهنگ‌سازی نوعی عجله در کارها و سیاست‌زدگی‌ها وجود دارد که نتیجه آن نداشتن برنامه و هدف است‌ و صرفاً مواقعی به اینگونه امورات می‌پردازیم که از مرحله عمل گذشته و یا می‌خواهیم بحرانی را رفع کنیم و گویا نمی‌خواهیم قبول کنیم که پیشگیری بهتر از درمان است.

باید پیشگیری کرد و این نیاز به برنامه‌ریزی دقیق دارد! به فرض مثال آیا نمی‌شود در برنامه‌های تلویزیونی و حتی رادیویی زنان موفقی را دعوت کرد و از آنها پرسیده شود که چطور با شرایط سخت توانسته‌اند فرزندانی موفق و مفید تحویل جامعه دهند؟ آیا اینها برای جامعه اسلامی – ایرانی ارزش نیست؟ آیا این امکان وجود ندارد که برای زنانی که فرزندان خوبی تحویل جامعه داده‌اند، مقرری ایجاد کرد؟ و یا حتی طرح‌های حمایتی داشت؟ آیا این امکان وجود ندارد که مشاغلی که هم زن می‌تواند انجام دهد و هم مرد، اولویت با مردان باشد که تعداد ازدواج ها کم نشود و آمار طلاق ها افزایش نیابد؟ آیا ما این اتفاقات را در جامعه به صورت علمی مورد بررسی قرار داده‌ایم؟

به نظر می رسد که عوامل بسیاری دست به دست هم داده و انفعال هویت را در بین زنان جامعه امروزی ایران به وجود آورده است. زن در این جامعه هم باید زن باشد، هم دانشجو، هم شاغل و هم خانه‌داری و هم فرزندداری. اما آنچه در این میان به نوعی گسیخته می‌شود " هویت زن" و کاستن از جایگاه آنان در جامعه ایرانی – اسلامی است.

باید گفت؛ نبود تعریفی از هویت زن در جامعه و نیز نخواستن و یا سیاست‌زدگی‌ها، سوء برداشت‌هایی در تعریف برابری زن و مرد به وجود می‌آورد. متاسفانه به دلیل بحث‌های فمنیستی که در خصوص منبع قدرت و توزیع آن در مباحث وجود دارد، برابری زن و مرد روز به روز در حال گسترش است و همچنین در این ارتباط بحث استقلال زن به پیش کشیده می‌شود. این امورات خیلی به ارزش‌های جامعه ما شاید مربوط نشود. همان‌طور که در بالا آمد حفظ جایگاه زن در قرآن، احادیث و حتی در قوانین اسلامی و فقه ما بسیار حائز اهمیت است و این همت مدبرانه مسئولین و نیز افزایش سطح اطلاعات علمی برای مردم به خصوص زنان است که هویت و جایگاه پیدا می‌کند و  با عمکلرد خوب مسئولین و برنامه‌ریزی دقیق این هویت پررنگ‌تر می‌شود.

در پایان باید یادآور بود که اصلی‌ترین نقش اجتماعی زن در جامعه اسلامی "حفظ هویت مادرانه" است که در نهایت سلامت جامعه را در پی دارد و همانطور که در بیانات امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری بررسی می‎‌کنیم؛ وظیفه اصلی زن را "حفظ خانواده" و "تربیت فرزند" می‌دانند./۹۱۸/ی۷۰۲/س

هادی ترکی، دانش آموخته کارشناسی ارشد دانشگاه باقرالعلوم(ع)