نگاهی به سیمای ظالمان در زیارت اربعین

به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، بيستم ماه صفر، اربعين شهادت سالار شهيدان، حضرت اباعبدا... الحسين(ع) و اصحاب باوفاي ايشان است. در اين روز، خواندن زيارت اربعين، بنا به روايتي كه از امام حسن عسكري(ع) نقل شده، از علامتهاي مؤمن شمرده شده است. در این نوشتار به بررسی سیمای ظالمان در زیارت اربعین پرداخته ایم.

شاخصه هاي كلي اين زيارت پرمعنا را مي توان در سه بخش اصلي خلاصه كرد:
1- برشماري صفات والاي امام(ع) كه زائر به آنها شهادت می دهد؛
2- بيان صفات ظلم کنندگان به امام(ع) و لعن آنها؛
3- شهادت دادن زائر به رجعت امام(ع) و اظهار تسليم بودن در برابر ايشان و آمادگي داشتن برای ياري ايشان.
با توجه به مفاهیم این زیارت پرمعنا درباره صفات ظالمان در این زیارت می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1- فريب خوردگان دنيا و فروشندگان آخرت به دنيا

زیارت اربعین(۱): «كسي كه دنيا او را فريب داد و بهره خود را در اين مكان پست و ناچيز خريد و آخرتش را به بهاي بسيار ناچيز فروخت، به او ظلم كرد.»

خداوند متعال نیز در آيه 14 سوره آل عمران فرموده است: «زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنينَ وَ الْقَناطيرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الْأَنْعامِ وَ الْحَرْثِ ذلِکَ مَتاعُ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ»؛ دوستي خواستني ها (ي گوناگون) از زنان و پسران و اموال فراوان، از زر و سيم، و اسبهاي نشاندار و دامها و كشتزار(ها) براي مردم آراسته شده (ليكن) اين جمله، مايه تمتع زندگي دنياست و (حال آنكه) فرجام نيكو نزد خداست.

اما به راستي، اگر آرايش اين گونه امور در نظر انسانها، براي آنها بد است و باعث لغزش آنها مي شود، چرا خداوند آنها را آفريده است؟ آيا انسانها بدون اين امور نيز زندگي انساني خواهند داشت؟ به طور طبيعي، پاسخ منفي است؛ زيرا اينها مخلوقات الهي و جزء جدايي ناپذير زندگي انساني هستند و انسانها با همين امور انساني آزمايش خواهند شد. پس مشكل كجاست؟
جلال الدین محمد بلخی(مولوی)، صاحب مثنوي به ما چنین جواب مي دهد:
                                      چيست دنيا؟ از خدا غافل شدن             ني قماش و نقره و فرزند و زن
                                      مال را کز بهر دین باشی حمول             نعم مال صالح خواندش رسول
                                      آب در کشتی ، هلاک کشتی است      آب  اندر  زیر کشتی  پشتی  است(۲)

در نتیجه، دلبستگي به اين امور و گزینس آنها در برابر اوامر و نواهي الهي (دين) و در نتيجه غفلت از خدا ناپسند است و منشأ اعمالي خواهد شد كه يكي از هولناك ترين آنها جنگ با ولي الهي و حتي كشتن اوست.

بزرگان و علما بسيار به اين حديث استناد مي كنند كه امام صادق(ع) فرموده است: «حب الدنيا رأس كل خطيئة»(۳) ؛ دوست داشتن دنيا سرمنشأ تمام خطاهاست. حضرت علی(ع) نیز در نهج البلاغه چنین می‌ فرماید: «الدنیا خلقت لغیرها و لم تخلق لنفسها»(۴) ؛ دنیا برای رسیدن به آخرت آفریده شده است، نه برای رسیدن به خود دنیا.

نكته جالب در اين حديث، كلمه «الدنيا» است كه وقتي با «ال» به كار مي رود صفت است و اين كلمه، چه از ریشه «دنو» (نزديكتر) باشد و يا از ریشه «دني» (پست تر)، بدين معناست كه برخي انسانها تنها امور مقابل چشم خود را ديده و دلبسته آنها مي شوند و البته اين امور در برابر آنچه بايد به آن برسند، بسيار پست و ناچيزند.

بخش دوم اين بخش از زيارت، نتيجه اين دنياطلبي را بيان مي دارد: فروش آخرت به دنيا و اين، يعني كورباطني و محدودنگري و غفلت از ابديت. همان مسأله اي كه خداوند در قرآن بسيار روي آن تأكيد دارد و بارها در آيات مختلف، آن را تذكر داده است تا بسياري از مردم، كه يا از ترس جهنم و يا شوق بهشت خدا را عبادت مي كنند، خود را در برابر اين هوسهاي نفساني و شيطاني نبازند و آخرت و ابد خود را از كف ندهند؛ مثلاً  خداوند در آيه 20 سوره احقاف فرموده است:«وَ يَوْمَ يُعْرَضُ الَّذينَ کَفَرُوا عَلَي النَّارِ أَذْهَبْتُمْ طَيِّباتِکُمْ في‏ حَياتِکُمُ الدُّنْيا وَ اسْتَمْتَعْتُمْ بِها فَالْيَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما کُنْتُمْ تَسْتَکْبِرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَ بِما کُنْتُمْ تَفْسُقُونَ»؛
 و آن روز آنهايي را كه كفر ورزيده اند بر آتش عرضه دارند (به آنان مي گويند) نعمتهاي پاكيزه خود را در زندگي دنيايتان (خودخواهانه) صرف كرديد و از آنها برخوردار شديد. پس امروز به (سزاي) آنكه در زمين به ناحق سركشي مي نموديد و به سبب آنكه نافرماني مي كرديد به عذابي خفت (آور) كيفر مي بينيد.

البته اصل مصيبت زماني آشكار خواهد شد كه به ياد آوريم انسان پس از اين دنيا صاحب زندگي ابدي است و براي هميشه بايد جوابگوي اعمال خويش باشد. خداوند نیز در قرآن گاهي درباره برخي انسانها لفظ «خلود» در جهنم  را به كار مي برد.

2- پيروي از هواي نفس

زیارت اربعین: «و در پيروي از هواي نفس خود هلاك شد.»

به نفس و مسايل مربوط به آن، در بسياري از آيات و احاديث و همچنين در بسياري از اشعار و نثرهاي عرفاني اشاره شده است. در حديث معروفي از پيامبر(ص) آمده است: أَعْدَى‏ عَدُوِّكَ‏ نَفْسُكَ الَّتِي بَيْنَ جَنْبَيْكَ»(۵) ؛ سرسخت‌ترین دشمنت نفس توست كه در میان دو پهلويت قرار دارد.

مولوی نیز در بیت های زيبايي چنین گفته است:
                                نفست اژدرهاست، او كی مرده است؟                  از غم بی آلتی افسرده است
                                گر بیابد آلت فرعون او                                           كه به امر او همی رفت آب جو
                                آنگهان بنیاد فرعونی كند                                       راه صد موسی و صد هارون زند(۶)
زیرا:
                               مادر بتها، بت نفس شماست                         زان كه آن بت مار و اين بت اژدهاست(۷)

همان بعد سيري ناپذيري كه هرچه جواب بگيرد، باز هم مي طلبد. به قول بزرگان، اگر 124 هزار پيامبر را به خاطر خواست او بكشيد، باز هم آرام نمي شود و زياده مي طلبد. خداوند هم در آيه 30 سوره «ق» مي فرمايد: «يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَتَقُولُ هَلْ مِن مَّزِيدٍ»؛ آن روز كه (ما) به دوزخ مي گوييم: آيا پر شدي؟  مي گويد: آيا باز هم هست؟

مظهر كامل اين زياده خواهي، نفس اماره انساني است كه سيري ناپذير است.  يادآوري اين نكته نيز بجاست كه يكي از مظاهر كامل پيروي از هواي نفس، پاسخگويي به وسوسه هاي شيطان بيروني است و البته پاسخ شيطان در روز قيامت به فريب خوردگان نيز بسيار جالب است؛ او طبق آیه 22 سوره ابراهيم(ع) می گوید: «وَقَالَ الشَّيْطَانُ لَمَّا قُضِيَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدْتُكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ ۖ وَمَا كَانَ لِيَ عَلَيْكُمْ مِنْ سُلْطَانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِي ۖ فَلَا تَلُومُونِي وَلُومُوا أَنْفُسَكُمْ ۖ مَا أَنَا بِمُصْرِخِكُمْ وَمَا أَنْتُمْ بِمُصْرِخِيَّ ۖ إِنِّي كَفَرْتُ بِمَا أَشْرَكْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ ۗ إِنَّ الظَّالِمِينَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ»؛ و چون كار از كار گذشت و (و داوري صورت گرفت) شيطان مي گويد: در حقيقت خدا به شما وعده داد، وعده راست و من به شما وعده دادم و با شما خلاف كردم و مرا بر شما هيچ تسلطي نبود جز اينكه شما را دعوت كردم و اجابتم نموديد. پس مرا ملامت نكنيد و خود را ملامت كنيد. من فريادرس شما نيستم و شما هم فريادرس من نيستيد. من به آنچه پيش از اين مرا (در كار خدا) شريك مي دانستيد، كافرم. آري، گنهكاران عذابي دردناك خواهند داشت.

3- اطاعت از اهل نفاق و گناهكاران اهل جهنم

زیارت اربعین: «و از بندگان تو كه اهل شقاوت و نفاق بودند و از حاملان بار گناهان و كساني كه اهل آتش جهنم بودند، اطاعت كردند.»

امام صادق(ع) كه زيارت اربعين را بيان فرموده اند، با توجه به تمام خصوصيات زشت اين گونه از انسانها، از آنها با لفظ «عباد» نام مي برند كه اين امر شايد از دو دیدگاه بيشتر جالب باشد: اول، با وجود همه صفات زشت در اين گونه افراد، به هر صورت، اين افراد نيز بندگان خداوندند و از رحمت رحماني يا عامه او برخوردارند و البته از رحمت رحيمي يا خاصه خداوند، محروم. اين گونه افراد، اگر چه ظلم ها و گناهان فراواني انجام داده اند، اما بنده و مملوك خدايند و به هيچ وجه نمي توانند از حكومت الهي فرار كنند و به طور قطع، در برابر اعمال خود جوابگو خواهند بود. دوم، نتيجه اطاعت اين گونه افراد از افرادي با آن گونه صفات بيان شده در زيارت، به جز پشيماني در دنيا نخواهد بود، و در آخرت آن گونه است كه در آيات 67 و 68 سوره احزاب چنین بیان شده است: «وَ قالُوا رَبَّنا إِنّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلاَ * رَبَّنا آتِهِمْ ضِعْفَیْنِ مِنَ الْعَذابِ وَ الْعَنْهُمْ لَعْناً کَبِیراً»؛
و مي گويند: پروردگارا !ما رؤسا و بزرگتران خويش را اطاعت كرديم و ما را از راه به در كردند. پروردگارا! آنان را دو چندان عذاب ده و لعنتشان كن. لعنتي بزرگ. البته در اين دنيا نيز زائر امام(ع) آنها را لعن و نفرين مي كند: «خدايا آنها را لعنت كن، لعنتي سخت و عذاب كن، عذابي دردناك»(۸) .

4- به خشم آوردن خداوند و پيامبر او

زیارت اربعین: «خدايا تو را و پيامبر تو را به خشم آوردند».
 به طور طبيعي اين به خشم آوردن، آثار و نتايجي خواهد داشت که در ادامه به چند مورد اشاره می شود:

1-  عذاب جهنم و جاودانگي در آن

خداوند در آیه 162 سوره آل عمران می فرماید: «أَفَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَ اللَّهِ كَمَنْ بَاءَ بِسَخَطٍ مِنَ اللَّهِ وَمَأْوَاهُ جَهَنَّمُ ۚ وَبِئْسَ الْمَصِيرُ»؛  آيا كسي كه خشنودي خدا را پيروي كند چون كسي است كه به خشمي از خدا دچار گرديده و جايگاهش جهنم است؟ و چه بد بازگشتگاهي است.

در آیه 80 سوره مائده نیز چنین آمده است: «تَري‏ کَثيراً مِنْهُمْ يَتَوَلَّوْنَ الَّذينَ کَفَرُوا لَبِئْسَ ما قَدَّمَتْ لَهُمْ أَنْفُسُهُمْ أَنْ سَخِطَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَ فِي الْعَذابِ هُمْ خالِدُونَ»؛ بسياري از آنان را مي بيني كه با كساني كه كفر ورزيده اند دوستي مي كنند؛ به راستي چه زشت است آنچه براي خود پيش فرستادند (در نتيجه) خدا بر ايشان خشم گرفت و پيوسته در عذاب مي مانند.

2- حبط (نابودي) اعمال

خداوند در آیه 28 سوره محمد(ص) می فرماید:
«ذَلِكَ بِأَنَّهُمُ اتَّبَعُوا مَا أَسْخَطَ اللَّهَ وَكَرِهُوا رِضْوَانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ»؛
 زيرا آنان از آنچه خدا را به خشم آورده، پيروي كردند و خرسندي اش را خوش نداشتند، پس اعمالشان را باطل گردانيد.
امیدواریم خداوند ما را از این صفات  زشت دور دارد و به لطف خویش ما را از شر نفس اماره حفظ فرماید. آمین!

پی نوشتها

۱- مفاتيح الجنان، شيخ عباس قمي، زيارت اربعين امام حسين(ع(

۲- مثنوی، دفتر اول.  

۳- اصول کافی، ج2، باب حب الدنیا، ص315.  

۴-  نهج البلاغه، ترجمه: محمد دشتی ، حکمت 463.

۵- تنبیه الخواطر، ورام بن ابى فراس‏، ج‏ ۱، ص ۵۹؛ بحار الأنوار، علامه مجلسی، ج ‏۶۷، ص ۶۴؛ حكمت نامه پيامبر اعظم(ص)، محمدی ری شهری، ج ۷، ص ۴۱۸.

۶- مثنوی دفتر سوم.

۷- همان، دفتر اول.  

۸-  مفاتيح الجنان، شيخ عباس قمي، زيارت اربعين امام حسين(ع(./ی۷۰۲/س

نویسنده : ابوالقاسم عاشوری