رجال نجاشی، کتابی پیشتاز در رجال شیعی
به گزارش خبرگزاری رسا، دانش رجال حدیث، دانشی است که در آن به احوال راویان احادیث پرداخته می‌شود؛ احوالی که در جواز قبول روایت نقل شده از سوی آن شخص و یا رد آن مدخلیت دارد.
درآمد
دین به عنوان مصدری الهی برای به دست دادن قوانین حیات بشری، از سوی خداوند تبارک و تعالی به سوی بشر با واسطه انبیای عظام الهی فرستاده شده است. از این جهت که فهم و دستیابی به منابع آن بسیار با اهمیت و حیاتی است. این اهمیت از آنجا حاصل می‌شود که منابع دین در فضای فکری و اجتماعی آن دین، ایجاد تفکر مذهبی می‌نماید که این تفکر مذهبی نرم‌افزار همه جوانب حیات اجتماعی و سیاسی آن ملت و امتی است که دارای آن تفکر مذهبی هستند.
حضرت علامه کل، سید محمد حسین طباطبایی تفکر مذهبی را این‌گونه تعریف می‌نماید: «تفکر مذهبى، تفکر بحث و کنجکاوى را مىگوییم که مادهاى از مواد مذهبى را که در تعالیم آن مذهب است، نتیجه بدهد؛ چنان‌که تفکر ریاضى مثلا تفکرى را مىگویند که یک نظریه ریاضى را نتیجه بدهد یا یک مسأله ریاضى را حل کند».(شیعه در اسلام)
از دقت و توجه به این تعریف علامه طباطبایی از تفکر مذهبی، به دست می‌آید که این تفکر مذهبی از منابعی سرچشمه می‌گیرد که بی‌شک قرآن و احادیث اولیای دین(ع) از مصادر اصلی و اساسی آن به شمار می‌آیند.
دقت در مفاهیم اساسی که در کتاب خدا به کار رفته است و نیز نصی که در قرآن، پیامبر اکرم(ص) را به عنوان مفسر قرآن بر‌شمرده است و نیز مبانی بسیاری دیگر، حدیث را یکی از منابع اصلی تفکر مذهبی می‌نماید. تاریخ اسلام و سیره و سیر فکری و علمی دانشمندان اسلامی در بستر تاریخ مذهبی این دین مقدس و بزرگ، نشان می‌دهد که علما و دانشمندان اسلامی سعی وافر و بی‌حد و حصری برای زنده داشتن مواریث کلامی و قولی و فعلی اولیای دین داشته‌اند و تعداد مصنفات علمای اسلام در زمینه احادیث پیامبر مکرم اسلام(ص) در بین عامه و خاصه و احادیث اولیای دین(ع) در بین خاصه، نشان از اهمیت و جایگاه بی‌بدیل حدیث در بین دانشمندان اسلامی دارد.
حدیث به عنوان یکی از مصادر اصلی تشریع الهی در بسیاری از اوقات منبع یگانه به دست آوردن دستورات الهی است؛ زیرا که بسیاری از شئون زندگی بشری در قرآن، مورد بحث قرار نگرفته است و اگر گرفته باشد، به دلیل اجمال، نیاز به تفسیر، تبیین، تفریع و نزدیک کردن به فضای عملی و اجتماعی دارد و این خود اهمیت دو چندان روایات و احادیث را نشان می‌دهد و این همه، خود باعث ایجاد دانشی همه جانبه و گسترده دامن، با نام "دانش حدیث" می‌نماید.
دانش رجال
در ذیل دانش نقل حدیث، دانش‌های بسیاری به وجود آمده است که هر یک به شکلی تخصصی، به گوشه‌ای از دنیای گسترده و بی‌نهایت مواریث پیامبر(ص) و اهل بیت طاهرین ایشان(ع) می‌پردازد و از جمله آن دانش‌ها، دانش مهم و دلکش رجال است که در تاریخ علم اسلامی، کتاب‌های بسیاری در بین عامه و خاصه در باب آن نوشته شده است.
دانش رجال حدیث دانشی است که در آن به احوال راویان احادیث پرداخته می‌شود؛ احوالی که در جواز قبول روایت نقل شده از سوی آن شخص و یا رد آن مدخلیت دارد.(کلیات فی علم الرجال ص11) موضوع این دانش نیز از تعریف آن روشن می‌شود؛ موضوع علم رجال عبارتست از راویانی که در طریقه نقل حدیث قرار دارند.(همان ص12)
اینکه چرا افرادی که یک حدیث را نقل کرده‌اند، نام و اوصاف‌شان این‌قدر اهمیت داشته است که به ایجاد یک علم مستقل انجامیده است، به این دلیل است که در تاریخ علم حدیث، راویان برای اطمینان از اینکه یک روایت از معصوم نقل شده است، سلسله افرادی که سینه به سینه این حدیث را نقل کرده‌اند را ذکر می‌کرده‌اند و دانشمندان با دقت در احوالات آن ناقل، از ثقه بودن یا نبودن و نیز از میزان دقت‌نظر و اشرافش در حدیث و... به میزان‌سنجی صحت و اعتبار آن حدیث می‌پرداخته‌اند و این خود موجد دانش رجال حدیث شده است.
علمای شیعه به نقل از مرحوم آیت‌الله سید حسن صدر در کتاب مهم "تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام" پیشتاز در تصنیف کتب رجالی بودهاند. مرحوم آیت‌الله سید حسن صدر در کتاب خود، ابو محمد عبدالله بن جبله بن حیان را به عنوان اولین کسی که در علم رجال دست به تصنیف و تألیف می‌زند معرفی می‌کند.(تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام ص233)
«علمای شیعه از عصر تابعان تا عصر حاضر، به بحث در علم رجال پرداختند و معجم‌های رجالی ارزشمندی را به مرور زمان نوشتند. این معاجم بیشتر به صورت مرجع مورد استفاده علما قرار می‌گرفت، نه به صورت درس و بحث و اگر حلقه‌هایی به وجود می‌آمد، بسیار محدود و غیر رسمی بودند».(نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران ص66)
رجال نجاشی و مؤلفش
بی‌شک بنا بر تأکید علمای فن رجال و حدیث، کتاب رجال نجاشی از بهترین کتاب‌های این فن در میان شیعه است؛ به طوری که مؤلف این کتاب را امام این علم در شیعه بر می‌شمرند.(ن.ک: تاسیس الشیعه ص267 و نیز تنقیح المقال)
حضرت آیت‌الله العظمی سید موسی شبیری زنجانی که خود از رجالیون بسیار تواناست، در مقدمه رجال نجاشی که تحت اشراف ایشان به چاپ رسیده است، در باب این کتاب می‌گویند: «فهرست رجالی که به اسم مؤلفش به رجال نجاشی مشهور است، از امام این فن ابی العباس احمد بن علی نجاشی، از بهترین کتاب‌ها در موضوع خود، یعنی علم رجال می‌باشد؛ بلکه این کتاب مهمترین کتاب در اصول علم رجال در بین شیعه و از مفید‌ترین آنها به شمار می‌آید که متأخرین از این کتاب به آن اقبال نموده‌اند و از انوار آن بهره گرفته‌اند و این کتاب عمده‌ترین کتاب در جرح و تعدیل و شناخت نسبت به اصحاب علمای امامیه متقدم است».(مقدمه رجال نجاشی ص 2)
شیخ نجاشی خود را در رقم 253 کتاب رجالش، این‌گونه معرفی می‌نماید: «احمد بن علی بن احمد بن العباس بن محمد بن عبدالله بن ابراهیم بن محمد بن عبدالله نجاشی».(رجال نجاشی ص101)
مرحوم شیخ عباس قمی در باره تولد و وفات ایشان می‌گوید: «و بالجمله ولادتش در صفر سنه 373 و وفاتش پیش از وفات شیخ طوسی(460) واقع شده و در قریه مطیر آباد(نزدیک سامرا) در جمادی الاولی سنه 450. سید مرتضی و شریف ابو یعلی الجعفری و سلار او را غسل دادند».(فواید رضویه ص76)
آنچه در باب اجداد او در همه کتب تراجم و رجال آمده است، این است که جدش ابتدا شیعه زیدی بوده است و سپس امامی گشته. وی والی اهواز بوده است و طی مکاتبه‌ای با امام جعفر صادق(ع) از ایشان سوالاتی پرسیده است و حضرت پاسخی مفصل به سوالات ایشان داده است. این رساله که به "رساله اهوازیه" مشهور است، توسط شهید ثانی در کتاب کشف الریبه نقل شده است.(همان ص76)
محمد بن سلیمان تنکابنی در کتاب قصص العلمای خود درباره این نامه‌نگاری می‌گوید: «احمد بن علی بن احمد بن ابی العباس نجاشی، معاصر شیخ طوسی و سید مرتضی بوده و از تلامذه شیخ مفید است و نسبت او به نجاشی اهوازی می‌رسد که صاحب رساله‌ای از حضرت صادق(ع) است و علامه در خلاصه گفته: احمد بن عباس بن محمد بن عبدالله بن ابراهیم بن محمد بن عبدالله نجاشی، والی اهواز، خدمت حضرت صادق(ع) کتابتی نوشت و از او سوال کرد. آن جناب رساله نوشت و به او فرستاد و آن رساله، معروف است».(قصص العلماء ص 576)
این نامه که سرشار از خاکساری جد نجاشی نسبت به امام خویش است را شیخ عباس قمی در کتاب "الکنی و الالقاب" نقل کرده است؛ «بسم الله الرحمن الرحیم، اطال الله بقاء، سیدی و مولای و جعلنی من کل سواء فداه...»(الکنی و الالقاب ج2 ص703)
این دانشمند بزرگوار از اجله شاگردان شیخ مفید بوده و بسیار در فن خویش خبره بوده است. شیخ عباس قمی درباره او می‌گوید: «و بالجمله شیخ احمد مذکور همان ابوالعباس نجاشی، عالم نقاد بصیر و مطلع خبیر، صاحب کتاب رجال نجاشی معروف می‌باشد که کافه اصحاب بر او اتکال و اعتماد کرده‌اند... جلالت شأن او اشهر است از آن‌که ذکر شود. علمای اعلام قول او را مقدم بر اقوال دیگر می‌دارند و کتاب او را افضل کتب رجالیه می‌دانند؛ بلکه ظاهر از بعضی علما آن است که قول او مقدم است بر قول شیخ طوسی رضوان الله علیه».(فوائد رضویه ص 76)
کتاب رجال نجاشی را دانشمندان رجال به جهات مختلف بهترین کتاب رجالی شیعه می‌دانند. حضرت آیت‌الله شیخ جعفر سبحانی یکی از دلایل رجحان این کتاب را این گونه بر‌می‌شمرد: «این کتاب اختصاص به رجال شیعه دارد؛ آن‌چنان که خود مؤلف در مقدمه این نکته را نقل می‌نماید و در این کتاب از علمای غیر شیعی ذکری نرفته است؛ مگر اینکه دانشمندی عامه از خاصه نقل کرده باشد یا کتابی درباره شیعه تصنیف کرده باشد. در این گونه موارد نجاشی عالم سنی را با تنبیه بر سنی بودنش در کتاب خود می‌آورد؛ مانند مدائنی و طبری».(کلیات فی علم الرجال ص 62)
شیخ عباس قمی وجوه دیگر اهمیت و جایگاه این کتاب را نسبت به کتاب رجال دیگر و کتب رجالی شیخ طوسی، این‌گونه بر می‌شمرد: «اول اینکه شیخ، فهرست و رجال را پیش از رجال نجاشی تصنیف کرده و نجاشی در وقت تألیف رجال خویش، ملاحظه کتب شیخ را نموده و به علاوه اطلاع او بر مطالب شیخ، واقف شده بر چیز‌هایی که شیخ بر آن واقف نشده است و واقع شده مصداق کم ترک الاول للآخر.
دوم آن‌که شیخ در فنون کثیر، اشتغال داشته و تصنیف می‌نموده؛ لاجرم تشتت حواس برای ایشان روی می‌داده؛ به خلاف نجاشی که تنها عنایت خاص بر آن فن داشته؛ لهذا کتابش اضبط و اتقن واقع شده است.
سوم آن‌که این علم را مدد می‌دهد به علم انساب و اخبار قبایل و امصار و نجاشی در این رشته ماهر بوده؛ چنان‌که از کتابش معلوم می‌شود که ذکر می‌کند گاهی در حال شخصی حال اولاد و اخوان و اجداد و منازل ایشان را گویا که او یکی از ایشان بوده است.
چهارم آن‌که بیشتر راویان از اهل کوفه و نواحی کوفه‌اند و نجاشی از وجوه اهل کوفه و از بیت معروف پر مرجوع الیها در کوفه است؛ لاجرم او اعلم به حال راویان است و فی المثل اهل مکه اعرف بشعبها، اهل مکه به دره‌های مکه، آگاه‌تر از دیگران است.
پنجم آن‌که نجاشی مشایخ این علم را بیشتر از شیخ ادراک کرده است؛ چه آن‌که مدتی مصاحبت کرده شیخ جلیل، عارف به این فن و خبیر این شان ابن غضایری را و او از خصیصین و مشارکین با او بوده و از او اخذ کرده و بر او قرائت کرده است؛ بلکه درک کرده بعضی از مشایخ این فن را که شیخ آنها را درک نکرده است؛ مانند: احمد بن نوح سیرافی و ابو الفرج محمد بن علی کاتب و غیرهم».(فواید رضویه ص76)
در این کتاب شریف از 1269 نفر از راویان حدیث یاد شده است و در ذیل بعضی از تراجم از رجال دیگر نیز یاد شده است. این کتاب عتیق و پراهمیت، از مواریث یگانه شیعه است که در کنار کتب دیگر، فرهنگ علمی شیعه را پربار نموده است.
منابع:
1. رجال نجاشی- احمد بن علی نجاشی
2. شیعه در اسلام- سید محمد حسین طباطبایی
3. فواید رضویه- شیخ عباس قمی
4. الکنی و الالقاب- شیخ عباس قمی
5. کلیات فی علم الرجال- جعفر سبحانی
6. قصص العلماء- محمد بن سلیمان تنکابنی
7. تاسیس الشیعه لعلوم اسلام- سید حسن صدر
8. نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران- علی اکبر ولایتی
9. تنقیح المقال- علامه حلی
ع. بشیری
/979//۱۰۳/خ