فقه نظام به عنوان اَبَر نظام به تامین نیازهای جامعه می اندیشد

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، حجت الاسلام والمسلمین خالد غفوری عضو هیات علمی جامعةالمصطفی، در دومین هم اندیشی علمی فقه نظام ساز که در موسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا(ع) برگزار شد، به تبیین چیستی و امکان فقه نظام  پرداخت و گفت: شهید مطهری به نقل از استاد خویش ملاک اجتهاد را مسائل مستحدثه بیان می کند چرا که مسائل فقه سنتی فراوان است.

وی افزود: پیش از پیروزی انقلاب اسلامی نیز احساس می شد که ما به این چنین نگاه کلانی نسبت به نیازهای جامعه نیازمند هستیم؛ بنابراین می توان گفت خود این نگاه یک مساله مستحدثه است، برای مثال کالبد شکافی به دو قرن پیش است ولی در زمره مسائل مستحدثه قرار می گیرد.

حجت الاسلام والمسلمین غفوری نگاه کلان به فقه را ضروری دانست و ابراز کرد: در ضرورت نیاز نگاه کلان نسبت به فقه شکی نیست در حالی که برخی تصور می کنند باز کردن این پرونده از باب جعل اصطلاح است و یا بعضی می گویند چون بضاعت علمی ندارند جعل اصطلاح می کنند و به بازی با الفاظ می پرازند؛ در حالی که این چنین نیست و این یک نیاز مهم در راستای رفع نیازهای انسان است.

عضو هیات علمی جامعةالمصطفی با بیان اینکه فقه نظام سطوح مختلفی دارد، اظهار داشت: گاهی به فقه نظام به عنوان اَبَر نظام نگاه می شود یا به عنوان نظام های مختلف مثل اقتصادی، سیاسی و غیره؛ بنابراین اگر فقه نتواند برای نظام های مختصر و محدودی مانند بانکداری که نیاز جامعه کنونی است فکری داشته باشد نمی توان گفت فقه می تواند تمام نیازهای جامعه را تامین کند.

وی فقه نظام را یک واژه ترکیبی و متشکل از مولفه های مختلف فقه نظام دانست و گفت: نظام مشتمل بر عناصر و اجزاء متعددی است از این رو مولفه های فقه نظام شامل وجود رابطه میان این اجزاء، وجود وحدت موضوعی و یک جامع واقعی میان این اجزاء، وجود یک هدف واحد و وجود یک توازن و تقابل میان این اجزاء می شود.

حجت الاسلام والمسلمین غفوری در تعریف فقه نظام، بیان داشت: الفقه الذی یؤنی بإکتشاف الأنظمه التشریعیه العامه فی الشریعة الاسلامیه طبقا لمنهجٍ اجتهادی؛ بدون روش معتبر ارزش ندارد.

عضو هیات علمی جامعةالمصطفی با طرح این پرسش که آیا می‌توانیم از قرآن کریم فقه نظام استنباط کنیم؟ ابراز کرد: برای رسیدن به پاسخ در مرحله نخست ابتدا باید منابع را بررسی کنیم سپس براساس نصوص تشریعی که در مقام بیان مفاهیم است این مهم را استنباط کنیم.

وی افزود: البته مشکلی که وجود دارد آن است که ما مسائل اعتقادی را از مسائل تشریعی و فقهی جدا کردیم؛ لذا گاهی فقیه به حکمی می رسد که خیلی با کلیات شریعت سازگاری ندارد؛ یکی از مشکلاتش جدایی میان مسائل اعتقادی و مفاهیم است، مساله تقوا خیلی در قرآن تاکید شده که نشان می دهد ارزش بسیاری دارد و باید در جای جای زندگی انسان باشد.

حجت الاسلام والمسلمین غفوری با اشاره به غنی بودن منابع، ابراز کرد: ما منابع فراوانی در دست داریم و تهی نیستیم؛ همچنین نصوص قرآنی و روایی فراوانی درباره احکام پراکنده و جزئی وجود دارد و کمک خوبی برای ورود به فقه نظام محسوب می شود.

عضو هیات علمی جامعةالمصطفی به کثرت و وجود نصوص مرتبط با اهداف کلی شریعت در آیات و روایات اشاره کرد و گفت: براساس قرائت سنتی و رایج بعضا تصور می شود برخی متون مربوط به احکام فردی است در حالی که چنین نیست با یک زاویه نگاه دیگر در می یابیم همان احکام تطبیق یک قاعده کلی و کلان است. بنابراین در مساله منابع فقهی، متون فقهی متعدد می تواند به ما در زمینه کشف نظام و فقه نظام کمک کند.

وی درباره روش اجتهادی، عنوان کرد: در روش اجتهادی این سوال به ذهن خطور می کند که آیا روش اجتهادی کنونی می تواند نیاز فقیه نظام را تامین کند یا خیر؟ شهید صدر یک پیشنهاد همراه با مصداق عینی ارائه می کند و می گوید منطق کشف یک نظام فقهی و تشریعی متشکل از دو مرحله است تتبع بناء فوقانی از احکام اسلامی و کشف نگاه کلان و کشف نظام از این احکام پراکنده و جزئی است.

حجت الاسلام والمسلمین غفوری ادامه داد: مرحله اول شامل جمع آوری احکام می شود که یک نگاه فقیهانه می طلبد؛ محض شباهت بین دو حکم که در یک باب آمده به معنای این نیست که سنخیت واحدی دارند. ممکن است یک روایت چند بُعدی در یک باب مطرح شود و شخصی که دنبال کشف نظام است به اشتباه بیوفتد. بنابراین استنباط مبتنی بر نگاه آزاد و خالی الذهن بودن است و إلا اگر مجتهد از اول فرض کند این روایت ناظر به این باب و این حکم است این اجتهاد ناقص است.

عضو هیات علمی جامعةالمصطفی بیان داشت: یکسری مطالب از شهید صدر بیان شده که در کشف نظام های اسلامی و تشریعی نقش مهمی دارد برای مثال جایگاهی که به ولی امر واگذار شده در کشف نظام نقش مهمی ایفاء می کند و می خواهد بگوید نظام ساکن نداریم و نظام باید متناسب با زمان و غیره باشد. در اینجا مراد از ولی امر فقط یک شخص نیست بلکه سیستم ولی امر مراد است. ولی فقیه هم یک سیستم کامل است که منطقة الفراغ به او واگذار شده هرچند یک نفر در رأس هرم قرار گرفته است.

وی افزود: شهید صدر می فرماید گاهی دست فقیه کوتاه است و نمی تواند به مرحله نهایی برسد که آن جا فقیه می تواند از اجتهادات دیگری وام بگیرد یعنی می توان به شکل تلفیقی از مجموعه اجتهادات این خلاء را پر کرد که البته بعضی به ایشان اعتراض کردند و گفتند این روش اجتهاد فاقد حجیت است و با اجتهادی که نزد امامیه تعریف شده سازگاری ندارد، حتی بعضی گفتند این کشف ذوقی و فاقد منطق است و نمی شود بر اساس ذوقیات نظام اسلامی ساخت.

حجت الاسلام والمسلمین غفوری ادامه داد: این مساله ذوقی نیست و منطق دارد. اصل برگزاری شریعت و اقامه دین یک حکم مسلم است؛ ما نمی توانیم از اقامه دین دست بکشیم؛ می توانیم از اجتهادات مختلف بر اساس نیازهایمان استفاده کنیم. زمانی که دیده می شود یک اجتهاد می تواند خلائی را پر کند چرا نشود آن اجتهاد را وام گرفت مگر اینکه آن شخص صلاحیت فتوا دادن نداشته باشد. این پیشنهاد شهید صدر بر اساس ذوقیات نیست بلکه بر اساس نگاه ایشان است که می خواهد نیاز جامعه را تامین کند و وقتی می خواهد نیاز جامعه را تامین کند شاید با اجتهاد یک نفر امکان پذیر نباشد.

عضو هیات علمی جامعةالمصطفی در ادامه بیان کرد: عملا امام راحل در برخی از موارد که مسؤولان نظام نزد ایشان می آمدند و می گفتند ما بر اساس فتوای شما در این مورد دچار مشکل شده ایم، ایشان می‌فرمودند: به مجتهد دیگری مراجعه کنید؛ امام خمینی(ره) ولی فقیه بودند، بنابراین می توان برای پر کردن این خلاء از اجتهادات معتبر استفاده کرد و عملا این اجرا شد.

وی با اشاره به پیشنهاد دوم، گفت: بر فرض مثال می گوییم در مرحله کشف نظام نباید به دنبال حجیت باشیم چون سنخ این کار با اجتهادات متعارف متفاوت است؛ ما در مقام اجرای احکام هستیم، که گاهی بدون نظام حرکت می کنیم و نتیجه نمی دهد و شاید منتهی به باورهای سلبی نسبت به اسلام شود؛ اما اگر به شکل مرتب و بر اساس یک نگاه کلان حرکت کنیم یعنی مجری احکام اسلام مانند مکلف در مقام عمل و وظیفه.

حجت الاسلام والمسلمین غفوری ادامه داد: ما گاهی دلیل نداریم و نمی توانیم برای مکلف تکلیف تعیین کنیم و بر اساس اصول عملیه تعیین می کنیم در حالیکه هیچ کاشفیتی از واقع ندارد. صاحب این پیشنهاد می گوید متونی که در اختیار ماست به حد کفاف نمی رسد که یک کار اجتهادی کلان انجام دهیم، ما در مقام اجرای احکام هستیم؛ وقتی نمی شود تکلیف مکلف را از شریعت استنباط کرد آیا می توان او را رها کرد در حالی که باید وظیفه مکلف مشخص شود.

عضو هیات علمی جامعةالمصطفی اضافه کرد: صاحب این پیشنهاد ادعا می کند که آنجا در مقام اجرای احکام نظامی که کشف می کنیم، نظامی در حد کشف حکم نیست بلکه در حد تعیین وظیفه عملی جامعه است نه وظیفه عملی فرد.

وی با اشاره به پیشنهاد سوم، ابراز کرد: در این پیشنهاد ادعا می کند که ما متون فراوانی داریم و می توانیم بر اساس یک اجتهاد به کشف نظام کلان برسیم. تقریبا 5 نوع از متون فقهی و تشریعی در قرآن و سنت می تواند به ما کمک کند و فقیه می تواند بر اساس این متون فراوان کار اجتهادیش را انجام دهد. نکته دیگر اینکه ما فقط روبروی یک مجموعه متون نیستیم بلکه می توانیم از ادله لبی مثل سیره عقلایی استفاده کنیم.

حجت الاسلام والمسلمین غفوری سیره های عقلایی را منابعی مناسب و غنی برای استنباط فقهی در عرصه های احکام جزئی و عرصه کشف فقه نظام دانست و گفت: اما در این منابع یک گره داریم اینکه آیا سیره های عقلایی در مستحدَث حجیت دارند یا خیر؟ ولی در اصل حجیت سیره عقلایی مشکلی نیست. در عرصه های مختلفی می شود از سیره های عقلایی مستحدَث استفاده کرد و حجیت آن در جای خودش ثابت شده و مبنای علمی دارد.

عضو هیات علمی جامعةالمصطفی ادامه داد: بنابراین در فقه نظام می توان از اطلاقات لفظی یا مقامی،  از مبداء القاء خصوصیت و تعدی عرفی،  از ظرفیت مذاق شارع طبق گفته برخی از فقها و یا آیات و روایات مقاصدی استفاده کرد.

وی با بیان این مطلب که در باب حجیت خبر واحد اخبار مختلفی وجود دارد، گفت: برخی معتقد هستند حجیت خبر واحد را میتوان از مجموع استفاده کرد؛ اگر شخصی چنین چیزی را مطرح کرد آیا این غیر منطقی است؟ غیر اصولی است؟ خب کار فقیه در فقه نظام همین است که می خواهد در متون پراکنده و در موضوعات مختلف جامع مشترک کشف کند که این کار قابل دفاع است.

حجت الاسلام والمسلمین غفوری در پایان خاطرنشان کرد: بنده نمی گویم تنها این سه راه را وجود دارد چون ممکن است کسی کار کند و یک روش دیگری در این زمینه مطرح کند. آثار هریک از این راه ها با هم متفاوت است و نتیجه واحد نخواهد بود./813/پ202/ب1