راه های رسیدن به وحدت نظر در مسأله رؤیت هلال

به گزارش سرویس سیاسی خبرگزاری رسا، همه ساله با فرا رسیدن ماه مبارک رمضان، این بحث مطرح میشود که وضعیت رؤیت هلال به چه شکل خواهد بود؟ طبق نظر فلان مرجع چه روزی آغاز ماه مبارک رمضان خواهد بود و طبق نظر مرجع دیگر چه طور؟ البته این مسأله در پایان ماه مبارک رمضان شکل جدی تری به خود میگیرد؛ زیرا در آغاز ماه، نهایت این است که روز آخر شعبان را افراد روزه می گیرند حال یا جزء ماه رمضان خواهد بود یا اینکه روزه مستحب محسوب خواهد شد، اما در آخر ماه مبارک به دلیل اینکه روزه گرفتن در عید فطر حرام است، دوران بین وجوب و حرمت خواهد بود و اگر عید باشد روزه حرام است و اگر آخر ماه مبارک رمضان باشد، روزه واجب خواهد بود.

در گذشته با توجه به اینکه ارتباط مناطق مختلف با یکدیگر مشکل بوده، بر فرض که در منطقه ای روز عید با منطقه دیگر فرق داشته باشد، ولی این مسأله به چشم نمی آمده و مشکلی ایجاد نمیکرده است اما با توجه به گسترش ارتباطات بین مناطق مختلف و افراد مختلف، اختلاف در تعیین روز عید مشکل ساز شده است. مثلا اختلاف در تعیین اول و آخر ماه میتواند منجر به اختلاف در سایر مناسبتها نیز بشود مانند شب قدر، ایام حج، اربعین و... که زمینه اختلاف در بین مسلمانان را ایجاد میکند. این اختلاف حتی اگر بین کشورهای مختلف باشد، جلوه خوبی ندارد چه برسد به اینکه در خود یک کشور و حتی گاهی درون یک خانواده شاهد چنین اختلافی باشیم. اینکه در یک خانه شخصی بر سر سفره غذا بنشیند و عید را تبریک بگوید و دیگری در حال روزه، مشغول اعمال آخر ماه مبارک رمضان باشد، قطعا پسندیده نیست و موجب وهن مذهب خواهد بود و شبهات زیادی را در ذهن مردم نسبت به حقانیت دین ایجاد می کند.

از طرفی میدانیم که دین اسلام به وحدت خیلی اهمیت داده و قطعا این اختلافات مطلوب شارع نیست.

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (حفظه الله) در این باره می فرمایند:

«آن اختلاف اسفناكى است كه بارها در طىّ سال‌هاى اخير، در امر «رؤيت هلال شوال» رخ داده و شَهد شيرين عيد را در كام همه تلخ كرده است؛ گروهى امروز نماز عيد مى‌خواندند و مى‌گفتند «اسئلك بحق هذا اليوم الذى جعلته للمسلمين عيداً» و فردا گروه ديگرى در همان شهر و گاه در همان مسجد، عين همين عبارت را مى‌گفتند و معلوم نبود منظور از «المسلمين» در اين عبارات كيست؟! عدّه‌اى به هم تبريك عيد مى‌گفتند و جماعتى در حال روزه بودند و دعاى «يا عليّ يا عظيم... و هذا شهر عظّمته و كرّمته... و هو شهر رمضان» مى‌خواندند و گاه در يك لحظه و حتّى يك خانه اين اختلاف جانكاه ديده مى‌شد، در حالى كه اسلام دين «توحيد» در تمام زمينه‌هاست ... مردم از اين بيم دارند كه در سال‌هاى بعد نيز اين امر تكرار شود، و در نتيجه بعضى از ناآگاهان تعليمات اسلام را زير سؤال ببرند. اين امر هنگامى نگران كننده‌تر مى‌شود كه مى‌بينيم در اغلب كشورهاى اسلامى مسأله «رؤيت هلال» حل شده و لااقل اهل يك كشور با يكديگر هماهنگ هستند، ولى در كشور ما چگونه است؟ شايد تنها ما هستيم كه اين مسأله را حل نكرده‌ايم، با اين كه فقهاى قوى و آگاهى داريم» (چند نکته درباره رویت هلال، حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی، فصلنامه تخصصی فقه اهل بیت(علیهم السلام)، پاییز1384، شماره43)

در این نوشتار قصد داریم راههایی را که می تواند در این زمینه موجب وحدت شود را بررسی کنیم.

راه اول: حکومتی بودن مسأله اعلام عید

اگر نظر ما این باشد که بحث اعلام عید و اول ماه، مسأله فقهی نیست بلکه مسأله حکومتی است و در اختیار حاکم قرار دارد، دیگر اختلاف معنا نخواهد داشت؛ زیرا هرگاه حاکم اعلام کند، همان روز اول ماه خواهد بود و تا وقتی که یقین به خلاف واقع بودن آن نداشته باشیم، ملاک عمل، همان حکم حاکم خواهد بود. البته واضح است که در اینگونه موارد، یقین به خلاف معمولا اتفاق نمی افتد. و صِرف اختلاف مبنای ما با حاکم نمیتواند دلیلی بر مخالفت با او باشد؛ چرا که اساسا حجیت حکم حاکم در جایی معنا پیدا میکند که آراء، مختلف باشد و گرنه در صورت وحدت در نظر، اختلافی نیست تا حکم حاکم بخواهد فصل الخطاب باشد.

به نظر میرسد اثبات حکومتی بودن مسأله رؤیت هلال، کار دشواری نیست و میتوان بر آن مؤیداتی ذکر کرد که در ادامه به آن میپردازیم.

مؤیدات حکومتی بودن مسأله رؤیت هلال:

1.مؤید عقلایی

اگر به لوازم مسأله رؤیت هلال و اعلام اول ماه دقت کنیم، لزوم حکومتی بودن آن روشن میشود. وقتی در جامعه ای قرار است تعطیلات رسمی یک سال کشور بر اساس رؤیت هلال تعیین شود و مراسم های مختلف که در سطح عمومی برگزار میشود، همه تحت تأثیر رؤیت هلال هستند، مگر میتوان این امر را یک امر فقهی دانست که هر کس به نظر مرجع خود عمل کند؟! حکومتی که برای تنظیم برنامه هایی مثل: نماز عید فطر، نماز عید قربان، دعای عرفه، عزاداری تاسوعا و عاشورا و اربعین و... قطعا نیاز به ثابت بودن بحث رؤیت هلال دارد، چگونه میتوان انتظار داشت برنامه های فوق را در فرض تفرقه و اختلاف در موارد فوق، برگزار کند؟!

توجه به زوایای مختلف این مسأله برای تأیید حکومتی بودن آن کافی است. البته در ادامه شواهد دیگری نیز بر این مطلب اقامه خواهیم کرد.

2.مؤیدات روایی:

روایت اول:

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ يُوسُفَ بْنِ عَقِيلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَيْسٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: إِذَا شَهِدَ عِنْدَ الْإِمَامِ شَاهِدَانِ أَنَّهُمَا رَأَيَا الْهِلَالَ مُنْذُ ثَلَاثِينَ يَوْماً أَمَرَ الْإِمَامُ بِالْإِفْطَارِ وَ صَلَّى فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ إِذَا كَانَا شَهِدَا قَبْلَ زَوَالِ الشَّمْسِ فَإِنْ شَهِدَا بَعْدَ زَوَالِ الشَّمْسِ أَمَرَ الْإِمَامُ بِإِفْطَارِ ذَلِكَ الْيَوْمِ وَ أَخَّرَ الصَّلَاةَ إِلَى الْغَدِ فَصَلَّى بِهِمْ. (الكافي (ط - الإسلامية)، ج‌4، ص: 169)

همانگونه که از این روایت مشخص است، هنگام شهادت شهود، امام امر به افطار میکنند و دستور به اقامه نماز عید میدهند. و مردم هم موظفند طبق دستور امام عمل کنند. از طرفی همان طور که بعضی از فقها نیز تصریح کرده اند، کلمه «امام» در این روایت اختصاصی به امام معصوم ندارد که تبعیت را از آن باب واجب بدانیم، بلکه شامل هر حاکمی میشود. (مهذب الأحكام (للسبزواري)، ج‌10، ص: 261)

نکته دیگری که در این روایت وجود دارد این است که در فرضی که شهود، بعدازظهر شهادت به رؤیت هلال بدهند، امام حکم به افطار آن روز می کنند ولی نماز را به فردای آن روز موکول میکنند. از اینجا مشخص میشود بحث برگزاری نماز عید فطر و تشکیل این اجتماع عظیم وحدت آور بسیار مهم بوده است که حتی گاهی یک روز دیرتر این کار میتواند انجام شود. و این خود شاهدی است بر اینکه تفرقه در اعلام عید و برگزاری نماز در دو روز، درست نیست.

روایت دوم:

سَهْلُ بْنُ زِيَادٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ رِفَاعَةَ عَنْ رَجُلٍ عَنْ‌ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي الْعَبَّاسِ بِالْحِيرَةِ فَقَالَ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ مَا تَقُولُ فِي الصِّيَامِ الْيَوْمَ فَقُلْتُ ذَاكَ إِلَى الْإِمَامِ إِنْ صُمْتَ صُمْنَا وَ إِنْ أَفْطَرْتَ أَفْطَرْنَا فَقَالَ يَا غُلَامُ عَلَيَّ بِالْمَائِدَةِ فَأَكَلْتُ مَعَهُ وَ أَنَا أَعْلَمُ وَ اللَّهِ أَنَّهُ يَوْمٌ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ فَكَانَ إِفْطَارِي يَوْماً وَ قَضَاؤُهُ أَيْسَرَ عَلَيَّ مِنْ أَنْ يُضْرَبَ عُنُقِي وَ لَا يُعْبَدَ اللَّهُ. (الكافي (ط - الإسلامية)، ج‌4، ص: 83‌)

در این روایت، جمله (ذاک إلی الإمام) اشاره به این دارد که بحث اعلام اول ماه مربوط به حاکم است و امام (ع) حتی با وجود قطع به خلاف واقع بودن نظر خلیفه، به خاطر عدم مخالفت با وحدت مسلمین و تقیه از او پیروی میکنند.

روایت سوم:

وَ عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ رَجُلٍ نَسِيَ حَمَّادُ بْنُ عِيسَى اسْمَهُ قَالَ: صَامَ عَلِيٌّ ع بِالْكُوفَةِ ثَمَانِيَةً وَ عِشْرِينَ يَوْماً- شَهْرَ رَمَضَانَ فَرَأَوُا الْهِلَالَ فَأَمَرَ مُنَادِياً‌  أَنْ يُنَادِيَ اقْضُوا يَوْماً فَإِنَّ الشَّهْرَ تِسْعَةٌ وَ عِشْرُونَ يَوْماً. (تهذيب الأحكام، ج‌4، ص159-158)

از این روایت مشخص می شود که دستور به روزه و افطار به عهده خود حضرت بوده است که دستور می دهند اعلام عمومی شود.

روایت چهارم:

السَّيِّدُ الْمُرْتَضَى فِي رِسَالَتِهِ فِي الرَّدِّ عَلَى أَصْحَابِ الْعَدَدِ، عَنِ النَّبِيِّ ص أَنَّهُ قَالَ إِنَّ النَّاسَ كَانُوا يَصُومُونَ بِصِيَامِ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ يُفْطِرُونَ بِإِفْطَارِهِ فَلَمَّا أَرَادَ مُفَارَقَتَهُمْ فِي بَعْضِ الْغَزَوَاتِ قَالُوا يَا رَسُولَ اللَّهِ كُنَّا نَصُومُ بِصِيَامِكَ وَ نُفْطِرُ بِإِفْطَارِكَ وَ هَا أَنْتَ ذَاهِبٌ لِوَجْهِكَ فَمَا نَصْنَعُ قَالَ ع صُومُوا لِرُؤْيَتِهِ وَ أَفْطِرُوا لِرُؤْيَتِهِ فَإِنْ غُمَّ عَلَيْكُمْ فَعُدُّوا ثَلَاثِينَ‌ (مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ج‌7، ص: 406)

در این روایت به صراحت سخن از مردمی است که هنگام رفتن پیامبر(ص) به جنگ، سوال می کردند ما که روزه و افطارمان با شما بوده حالا چه کنیم؟ پس مشخص می شود که سیره پیامبر(ص) بر این بوده که امر صوم و افطار با دستور ایشان انجام می شده است.

روایت پنجم:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عِيسَى بْنِ أَبِي مَنْصُورٍ أَنَّهُ قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي الْيَوْمِ الَّذِي يُشَكُّ فِيهِ- فَقَالَ يَا غُلَامُ اذْهَبْ فَانْظُرْ (أَ صَامَ السُّلْطَانُ) أَمْ لَا- فَذَهَبَ ثُمَّ عَادَ فَقَالَ لَا فَدَعَا بِالْغَدَاءِ فَتَغَدَّيْنَا مَعَهُ. (وسائل الشیعه، ج10، ص131)

در این روایت امام صادق (ع) برای تعیین تکلیف در یوم الشک، به غلام دستور میدهند که برود وضعیت را از سلطان جویا شود و طبق آن عمل می کنند.

روایت ششم:

عَلِيُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي الْجَارُودِ زِيَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ الْعَبْدِيِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ ع يَقُولُ صُمْ حِينَ يَصُومُ النَّاسُ وَ أَفْطِرْ حِينَ يُفْطِرُ النَّاسُ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ الْأَهِلَّةَ مَوَاقِيتَ. (تهذيب الأحكام، ج‌4، ص: 164)

در این روایت نیز امام باقر (ع) دستور به روزه و افطار مطابق با روزه و افطار مردم میدهند و این نشانه حکومتی بودن این مسأله است.

روایت هفتم:

وَ عَنْهُ عَنِ الْعَبَّاسِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ عَنْ أَبِي الْجَارُودِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع أَنَّا شَكَكْنَا سَنَةً فِي عَامٍ مِنْ تِلْكَ الْأَعْوَامِ فِي الْأَضْحَى- فَلَمَّا دَخَلْتُ عَلَى أَبِي جَعْفَرٍ ع وَ كَانَ بَعْضُ أَصْحَابِنَا يُضَحِّي فَقَالَ- الْفِطْرُ يَوْمُ يُفْطِرُ النَّاسُ وَ الْأَضْحَى يَوْمُ يُضَحِّي النَّاسُ وَ الصَّوْمُ يَوْمُ يَصُومُ النَّاسُ. (تهذيب الأحكام، ج‌4، ص: 317)

در این روایت نیز به وضوح، روزه و افطار مردم نشانه و علامتی برای روزه گرفتن و افطار قرار داده شده است که شاهدی بر حکومتی بودن این مسأله است.

توجه به این روایات و برخی روایات دیگر این اطمینان را تقویت میکند که امر رؤیت هلال امر حکومتی بوده است و سیره اهل بیت نیز بر همین بوده است. با توجه به اینکه از مجموع این روایات، حکومتی بودن مسأله رؤیت هلال استفاده میشود، وجود اشکال سندی یا دلالی در برخی روایت ها نمیتواند مانع این برداشت شود؛ زیرا برداشت این مطلب نیاز به اثبات به وسیله روایتی خاص ندارد، بلکه از مجموع احادیث اینگونه استفاده می شود. ضمن اینکه میتوان از طریق دیگری نیز وجود این سیره را در زمان اهل بیت تأیید کرد و آن اینکه ائمه (ع) در طول دوران حیات مبارکشان بارها به سفر حج رفته اند و اعمالی مثل وقوف در عرفات، مشعر و منی را بر اساس همان تاریخی که بین مردم مرسوم بوده انجام داده اند، در حالی که حکومت دست خلفا بوده و تعیین برنامه با آنها بوده است ولی ائمه (ع) طبق همان برنامه اعمال خود را انجام داده و گزارشی بر تخطی آنها در این زمینه نداریم.

راه دوم: پذیرش حکم حاکم به عنوان یکی از طرق اثبات اول ماه

اگر بنا به هر دلیلی مسأله رؤیت هلال را حکومتی ندانستیم و در مؤیدات گفته شده خدشه وارد کردیم، ولی حداقل این مطلب تأیید می شود که حکم حاکم به عنوان یکی از طرق اثبات اول ماه است. فقهای زیادی موافق این مطلب هستند و این مطلب هم از روایات خاص قابل استفاده است و هم از عموم روایاتی که دستور به رجوع به حاکم شرع می دهند مانند مقبوله عمر بن حنظله. ضمن اینکه تعبیر (الحوادث الواقعة) که در توقیع شریف حضرت حجت (عج) وارد شده شامل رؤیت هلال نیز میشود. حضرت در این توقیع می فرمایند:

وَ أَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَةُ فَارْجِعُوا فِيهَا إِلَى رُوَاةِ حَدِيثِنَا- فَإِنَّهُمْ حُجَّتِي عَلَيْكُمْ وَ أَنَا حُجَّةُ اللَّهِ (وسائل الشيعة، ج‌27، ص: 140)

پس وقتی حکم حاکم شرع را به عنوان یکی از طرق اثبات اول ماه دانستیم، وقتی حاکم حکم کرد که فلان روز عید است، اول ماه ثابت می شود.

تفاوت مبنا با حاکم هم همان طور که گفته شد مادامی که قطع به خلاف واقع بودن حکم حاکم پیدا نشود، ضرری نمی رساند و میتوان به نظر حاکم عمل کرد و در اینگونه موارد معمولا قطع ایجاد نمی شود.

راه سوم: عدم اعلام نظرات مخالف

بیان احکام کلی بر فقها لازم است اما در خصوص مسائل جزئی بیان نظر، واجب نیست. مسائل مربوط به رؤیت هلال نیز معمولا در رساله ها و در جواب استفتائات بیان شده است، اما اینکه آیا بر اساس فلان مبنا امروز عید است یا خیر، بیان آنها ضرورتی ندارد. لذا بعضی از علمای بزرگ در اینگونه موارد، جواب نمی دهند.

راه چهارم: تشکیل شورایی متشکل از نمایندگان مراجع

کار گروهی و دسته جمعی اثرات خیلی خوبی دارد و از بسیاری از آسیبهای کار فردی به دور است. نقل شده است که عالم معروف و متنفذ تبریز در عصر ناصرالدین شاه، حاج میرزا جواد آقا مجتهد تهرانی همه ساله در شامگاه ۲۹ ماه رمضان علمای تبریز را در منزل خود مهمان می‌کرده و فطریه آن‌ها را هم بر فرض ثبوت رؤیت در آن شب می‌پرداخته است، تا مدعیان رؤیت هلال و شهود در حضور همه علما شهادت دهند و همه در رد و قبول شهادت شهود تصمیم یکسان بگیرند و در نتیجه اختلافی پیش نیاید.    

اگر در زمان ما نیز هر یک از مراجع معظم، نماینده ای را مشخص کنند و این نماینده ها با یکدیگر شورایی را تشکیل دهند و اعلام اول ماه توسط این شورا انجام شود، بسیاری از مشکلات حل خواهد شد؛ زیرا:

اولا: برخی از اختلافات مربوط به اطلاع و عدم اطلاع از گزارشها می باشد. مثلا شهود به دفتر فلان مرجع گزارش رؤیت را داده اند ولی به دفتر دیگر این خبر نرسیده است. در نتیجه یکی از آنها اعلام عید کرده و دیگری اعلام نکرده است. اگر شورا تشکیل شود، این مشکل دیگر وجود نخواهد داشت؛ زیرا همه شهود گزارشهای خود را به آنجا ارائه خواهند داد و همه مطلع می شوند.

ثانیا: هم فکری بین مراجع محترم، گاهی میتواند موجب تقریب نظرات نیز بشود. مثلا در حین گفتگوهای علمی، زوایای تازه ای از مسأله برای آنها آشکار شود که موجب تغییر مبانی برخی از آنها شود.

ثالثا: حتی با فرض اختلافات مبنایی، وقتی قرار باشد اعلام عید فقط توسط این گروه انجام شود، قطعا یک نظر خروجی این شورا خواهد بود و اختلافی در کار نخواهد بود. البته برای تحقق این مهم و اقناع نظر افرادی که نظرشان با خروجی گروه متفاوت بوده است، راههای سه گانه قبلی که توضیح داده شد، می تواند مؤثر باشد.

با توجه به مطالبی که در این یادداشت ذکر شد، معلوم می شود رسیدن به وحدت در اعلام عید، امری ممکن است. امیدواریم هرچه زودتر، این مسأله عملی شود و دیگر شاهد اختلاف در اعلام عید نباشیم.

آیت الله محسن فقیهی؛ عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم