فیض العلماء

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، یکی از بزرگترین عالمان نام‌آور شیعه ملا محمد بن مرتضی بن محمود کاشانی معروف به ملا محسن و ملقب به فیض کاشانی، فقیه، عارف، حکیم، فیلسوف، محدث، شاعر و مفسر قرآن، در قرن یازدهم هجری قمری است.

ایشان نه تنها افتخاری برای شیعه محسوب می شود بلکه موجب فخر عالم اسلام است. عالمی ذوابعاد که در جهات مختلف علمی وعرفانی و هنری دارای اندیشه و آثار متعددی است. اما متاسفانه آنچنان که باید این اندیشمند بزرگ وعارف روشن ضمیر برای جامعه امروز شناخته شده نیست تا جایی که مقام معظم رهبری در این رابطه می فرمایند:

به بعضی از شخصیّتهای تاریخی كاشان ظلم شده است؛ یعنی حقّ آنها چنان كه باید، شناخته نشده است. یكی از آنها مرحوم فیض كاشانی است. فیض كاشانی، یكی از شخصیّتهای كم نظیر و انسانی است كه در چندین علم مختلف، جزو سرآمدان است. یك حكیم و فیلسوف بزرگ، یك متكلّم برجسته، یك محدّث نام‌آور، یك رجالیِ صاحب مبنا و مكتب، یك فقیه صاحب آراء برجسته، یك شاعر و یك عارف است. همه‌ی این خصوصیات در این مرد جمع است. در كتیبه‌ی شخصیّتهای برجسته‌ی مملكت و در چشم خواص و عوام، فیض كاشانی این جلوه را ندارد كه در واقع در مقابل چشم كسانی كه او را می‌شناسند، دارد. حتّی شنیدم مقبره‌ی این عالم بزرگ و فنّان در كاشان از آن آبادی و عمرانی كه شایسته‌ی آن است، برخوردار نیست. البته گویا فیض وصیت كرده است كه روی مقبره‌ی او سقف نباشد. به‌هرحال ستایش بزرگانی از قبیل فیض، ستایش علم و معرفت است. 20/08/1380

ولادت

فیض در ۱۴ صفر سال ۱۰۰۷ق (مصادف با ۹۷۷ش) در کاشان زاده شد. خاندان فیض از خانواده‌های علمی و مشهور شیعه بوده است. پدرش رضی الدین شاه مرتضی (۹۵۰-۱۰۰۹ ق) و مادرش زهرا خاتون (درگذشته ۱۰۷۱ق)، دختر ضیاء العرفا رازی بود. جدّ فیض، تاج الدین شاه محمود فرزند ملا علی کاشانی، در کاشان مدفون است. نام فیض، محمد بود. اما به محسن یا محمدمحسن شهرت داشت. (خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ق، ج۵، ص۷۹؛ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ۱۴۰۱ق، ج۵، ص۱۸۰)

شروع تحصیل وهجرت

مرحوم ملا محسن فیض کاشانی، در سن دو سالگی پدر را از دست داد؛ از این رو، دایی و عمویش، تربیت و تعلیم وی را عهده دار شدند. او مقدمات علوم دینی را تا سن بلوغ در کاشان نزد عمو و دایی خویش فرا گرفت.

فیض کاشانی «ره» در سن بیست سالگی برای ادامه تحصیل به اصفهان کوچ کرد، و در آن جا از محضر جمعی از بزرگان تلمّذ نموده و علوم گوناگون از جمله ریاضی را آموخت، وی سپس برای فراگیری دانش حدیث و رجال شناسی، رهسپار شیراز گردید و از دانش فقیه نامدار «سید ماجد بحرانی» بهره ها گرفت و در زمینه فقه و احکام عملی به مقام اجتهاد نایل آمد.

وی در زندگى نامه خود نوشتِ‌ خويش مى‌گويد:

از همان كودكى اشتياق فراوانى به دانش اندوزى و كسب كمال داشتم. ابتدا علوم ادبيات عرب، منطق، حديث، فقه وتفسير و نيز اصول اعتقادات را نزد دايى خود نور الدين محمّد بن ضياء الدين در كاشان آموختم و سپس در بيست سالگى به اصفهان پايتخت علم و حكمتِ آن روزگار رفتم و پس از درنگى چند ساله به قصد فراگيرىِ دانش حديث‌شناسى به نزد سيد ماجد بحرانى (م ۱۰۲۸ ق) بزرگ حديث پژوه شيعى راهى شيراز شدم و در اين روزگار، خود را در مرتبه ‌اى از درايت فقهى يافتم كه از تقليد ديگران بى نياز گرديدم. (فیض، الوافی، ج۱، ترجمه مولف، ص۱۷، مقدمه مصنف، ص۴.)

سید نعمت الله جزائری نوشته است: مولا محسن کاشانی، قریب به دویست کتاب و رساله دارد، وی هنگامی که قصد سفر به محضر سید ماجد صادقی بحرانی برای اخذ علوم نمود، به خاطر تردید، بنا را بر استخاره گذاشت، این آیه آمد: «فلولا نفر من کلّ فرقةٍ طائفة لیتفقهوا فی الدین»؛ «پس چرا از هر فرقه ای از آنان، دسته ای کوچ نمی کنند، تا در دین آگاهی پیدا کنند. »

مرحوم فیض دوباره از شیراز به اصفهان کوچید، و از محضر «شیخ بهاء الدین عاملی» نیز اجازه روایت حدیث گرفت و سپس به حج و زیارت عتبات رفت و در همین سفر از مرحوم «شیخ محمد بن شیخ حسن عاملی» نیز اجازه نقل حدیث گرفت.

مونس تنهایی ملا صدرا

فیض کاشانی پس از مراجعت از مکّه به دیگر شهرهای ایران سفر نموده از دانشمندان آن شهرها بهره گرفت؛ زمانی که ملا صدرای شیرازی در کهک قم اقامت گزید، و دوره ریاضت و علم باطنی را شروع کرد، ملا محسن فیض کاشانی و ملا عبد الرزاق لاهیجی صاحب شوارق، نزد وی شتافته و طیّ هشت سال مونس تنهایی او بودند، و در مصاحبت های دایمی، کمال استفاده معنوی را از او می بردند.

در این دوران ملا صدرا، دو دختر عالمه خود را به همسری دو شاگرد خویش درآورد، و آن دو داماد و شاگرد خود را به «فیض» و «فیّاض» لقب داد. هنگامی که حاکم شیراز از ملا صدرا، تقاضای مراجعت به آن دیار را نمود، فیض نیز به درخواست استاد و پدر خانم خویش، همراه وی آهنگ شیراز کرد و دو سال در آن جا ماند. فیض کاشانی در زندگی نامه خویش در این باره چنین نگاشته است: «. . . تا آن که در بلده طیبه قم به خدمت صدر اهل عرفان و بدر سپهر ایقان «صدر الدین محمد شیرازی» - قدس الله سره - که در فنون علم باطن، یگانه دهر و سرآمد عصر بود، رحل اقامت افکندم، و مدّت هشت سال به ریاضت و مجاهده مشغول شدم تا فی الجمله بصیرتی در فنون علم باطن یافتم.

شبان وادی حسرت گهی رسد به مراد

که هشت سال به جان خدمت شعیب کند

و آخر به شرف مصاهرت ایشان سرافراز گردیدم، باز چون مشار الیه را از قم به شیراز تکلیف نمودند به مقتضای «فان اتممت عشرا فمن عندک»؛ «و اگر آن [کار] را تا ده سال افزایش دهی، محبتی از ناحیه توست»، به شیراز رفته قریب به دو سال دیگر در خدمت با برکات ایشان به سر برده و از انفاس طیبه ایشان بسی استفاده نمودم. بعد از این مدت وی به کاشان بازگشت و به امر تدریس، تعلیم، تبلیغ، تألیف و تصنیف مشغول گردید و گاه در قمصر و یا کاشان، با جمعی از دوستان، نماز جمعه اقامه می نمود. (رساله شرح صدر، ضمیمه ده رساله فیض کاشانی، ص ۵۸، چاپ مرکز تحقیقات علمی و دینی امیرالمومنین، اصفهان.)

شاگردان معروف فیض

دانش کلان فیض کاشانی، به سان سرچشمه نوری بود که همواره کشور وجود شاگردان را آفتابی نگاه می داشت؛ شاگردان محفل علمی وی هر کدام سرآمد دوران و استادان عصر خویش شدند، و ما در این جا برای نمونه چند تن از آنان را نام می بریم؛ - تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل -

1- ملامحمد باقر مجلسی، مؤلف بحار الانوار؛ 2- سید نعمت الله جزائری؛ 3- قاضی سعید قمی؛ 4- ملا محمد صادق خضری؛ 5- شمس الدین قمی؛ 6- محمد محسن عرفان شیرازی؛ 7- عَلَم الهدی؛ فرزند فیض که دارای آثار علمی فراوان می باشد؛ 8- معین الدین، فرزند دیگر فیض که او نیز در فقه و حدیث متبحّر و دارایی تألیفاتی است؛ 9- محمد مؤمن، برادر فیض از فقیهان و مدرسان.

تالیفات و تصنیفات

فیض كاشانی عمر خود را صرف تعلیم، تدریس و تالیف كرد. او پس از كسب معارف و استفاده علمی و معنوی از استادان بزرگ خود نوشتن كتاب و رساله را از هیجده سالگی آغاز نمود و در طی 65 سال نزدیك به دویست جلد اثر نفیس در علوم و فنون مختلف تالیف كرد.

خدمت پر ارج ایشان در این آثار نسبت به ترویج مذهب شیعه با خدمات و زحمات مردان زیادی از عالمان دینی برابری می كند. فیض در فهرست های متعددی كه خود نگاشته تعداد تالیفات و تصنیفات را تا هشتاد جلد ذكر كرده و فرزندش علم الهدی تعداد آثار او را یكصد و سی جلد نام برده است. اما برابر فهرست تهیه شده از سوی ادیب و شاعر معاصر آقای مصطفی فیضی تعداد كتابها و رساله های فیض قریب به یكصد و چهل مجلد بالغ می گردد كه اكثر آنها به زیور طبع آراسته شده است در اینجا به چند تالیف مهم فیض كه در علوم مختلف نگاشته شده اشاره می كنیم:

الف - در تفسیر قرآن

1. تفسیر صافی: از كتب معتبر در تفسیر قرآن است. فیض این تفسیر را در سال 1075 ق با مطالعه اكثر تفاسیر قرآن (از سنی و شیعه) نوشته و در ضمن بیان آیات، روایات معتبر و مستند شیعه را گردآورده است.
2. تفسیر اصفی: این تفسیر تلخیص صافی است كه در سال 1077 ق نوشته شده است.
3. تفسیر مصفی: برگزیده مطالب تفسیری«تفسیر اصفی» می باشد.

ب - حدیث و روایت

1. الوافی: محدث كاشانی برای نوشتن كتاب وافی چهار كتاب معتبر حدیث شیعه (كافی، تهذیب، استبصار، من لایحضره الفقیه) را در سال (1068 ق) تنقیح و با حذف احادیث مكرر، آن را یكجا در اجزای متعدد جمع كرده و پس از آن فرزندش علم الهدی با نوشتن و افرودن یك جزء كه شامل معرفی رجال حدیث، كشف رموز و. . . بوده آن را تكمیل كرده است. هم اكنون كتاب «الوافی» در مجلدات متعدد چاپ گردیده است.
2. الشافی: منتخبی از احادیث «الوافی » است كه در سال (1082 ق) نگاشته شده است.
3. النوادر: مجموعه احادیث نقل نشده در كتب معتبر را گردآورده است.
4. المحجه البیضاء: فیض در سال 1046 ق كتاب احیاء العلوم غزالی را تنقیح و تصحیح كرد و با استفاده از احادیث و روایات معتبر شیعه آن را شرح و تكمیل و به نام «الحقایق» ارائه كرد.
5. مفاتیح الشرایع: از كتب روایی فقهی و استدلالی فیض است كه در سال 1042 ق نگاشته شده این كتاب در بردارنده همه ابواب فقه است. فیض با عنایت شدید به كتاب و سنت معصومین علیه السلام و گریز از به كارگیری دلایل عقلی و اجتهاد به رای، راه نوی فرا روی پژوهشگران در علم فقه قرار داده است.

این كتاب از آغاز تالیف مورد توجه مجتهدان و محدثان بوده و تاكنون چهارده شرح و چندین حاشیه بر آن كتاب نگاشته شده كه از جمله آنها شرح آقا محمد باقر بهبهانی (بزرگ مجتهد قرن دوازدهم) شایان ذكر است.

ج - كلام و عرفان

از كتب كلامی و عرفانی حكیم و عارف كاشانی كتاب «اصول المعارف» در چند جلد (تالیف سال 1046 ق)، «اصول العقائد» (1036 ق)، رساله های «علم الیقین» و، «الحق الیقین»، «عین الیقین»، «الحق المبین» و «الجبر و الاختیار» و. . . می باشند.

د - اخلاق و ادب

در موضوع اخلاق و ادب كتاب و رساله های متعددی به زبان فارسی و عربی نگاشته است. از آنها «ضیاء القلب » (تالیف در سال 1057 ق)، «الفت نامه » و «زاد السالك » (بین سالهای 1040 - 1030 ق)، «شرح الصدر» (1065 ق)، «راه صواب »، «گلزار قدس »، «آب زلال»، «دهر آشوب »، «شوق الجمال »، «شوق المهدی »، «شوق العشق» و دیوان قصائد و غزلیات و مثنویات می باشند.

روحیات فیض

از مطالعه و سیر در كتابهای و رساله های اخلاقی، عرفانی و شرح حالهای كه به قلم خود فیض یا شاگردان و دیگر علما نوشته اند این گونه دریافت می شود كه فیض به دلیل كثرت تالیفات و تصنیفات و تنوع آنها عالم و دانشمندی پر كار و جامع در علوم و فنون بوده و سالهای متمادی به امر تعلیم و تعلم و افاضه اشتغال داشته است.

او دارای منشی عالی و نظراتی بلند و از عناوین و القاب گریزان بوده و از به دست آوردن شهرت و قدرت با وجود امكانات خودداری می كرده است. وی گوشه گیری و انزوا را برای كسب علم باطنی و دانش و تفكر مفید، بر همه چیز ترجیح داده است.

از رفتن به مهمانی و مجالست با اصحاب و انصار دیوان (حكومت) فاصله می گرفته و در جستجوی اهل كمال و كاوشهای علمی مسافرتهای زیاد كرده است.

فیض در بیان آراء و نظریات خود صریح بوده و از ریاء و تظاهر و تملق پرهیز می كرده و نارضایتی خود را از هر گونه بی بند باری، تظاهرات صوفیانه، تقدس خشك، عالم نماهای دنیاپرست ابراز می نموده است.

در راه اعتلای كلمه حق و عقاید راستین شیعه هیچ تراسی و هراسی به خود راه نداده و آرزوی او این بوده است كه مسلمانان همه سرزمینها بدور از تفرقه و پراكندگی همزیستی داشته باشند. این حكیم فرزانه خود را مقلد حدیث و قرآن و تابع اهل بیت علیه السلام معرفی كرده و می گوید:

من هر چه خوانده ام از یاد من برفت

الا حدیث دوست كه تكرار می كنم

در سرودن اشعار مختلف به زبان فارسی و عربی توانا و این فن را فرع بر علوم و دانستنی های دیگر خود شمرده و به تبعیت از اساتید خود ملاصدرا، میرداماد و شیخ بهایی كه نیكو شعر می سرودند رباعیات، غزلیات، قصاید و مثنوی هایی دارد كه در چند كتاب و رساله گردآوری شده است. (رساله انصافیه و رساله المشواق، چاپ سال ۴۸، ص ۹ به بعد، تصحیح آقای مصطفی فیض.)

فرزندان و وفات

فیض كاشانی از همسر و دختر فاضل و عالم خود (متوفی 1097 ق) دارای شش فرزند بوده است.

1. علیه بانو (1031 - 1079 ق) فاضل و شاعر
2. علامه محمد علم الهدی (1039 - 1115 ق) متولد قم و ساكن و مدفون در كاشان است. عالمی فقیه و محدث و متكلی است كه از نسل او تا كنون عالمانی ادیب و فقیه در شهرهای كاشان، قم، تهران، كرمانشاه و شیراز برخاسته اند.
3. سكینه بانو كه كنیه اش ام البر بوده و سال تولدش 1042 ق. ذكر شده است.
4. ابو حامد محمد ملقب به نورالهدی متولد 1047 ق، عالم و شاعر و مدفون در كاشان است.
5. ام سلمه (متولد 1053 ق.) زاهد و حافظ قرآن بوده است.
6. ابو علی معین الدین احمد (1056 - 1107 ق) فقیه و محدث كه مدفون در كاشان است.

سرانجام بعد از عمری تلاش و مجاهدت در راه احیای معارف اهل بیت علیهم السلام خورشید وجودش در 84 سالگی در كاشان غروب کرد و در قبرستانی كه در زمان حیاتش زمین آن را خریداری و وقف نموده بود، به خاك سپرده شد. بر طبق وصیت ایشان، بر روی قبر وی سقف و سایبان ساخته نشده است. ولی اهالی مسلمان آن دیار، همواره به «قبرستان فیض» رفته و با قرائت فاتحه و توسل به روح ملكوتی اش از اواستمداد می طلبند.