آیینی به بلندای شب یلدا

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، سرزمین کهن ایران زمین در دل خود سرشار است از آیین ها و سنتهایی که ریشه در آب و خاک این سرزمین دارد ومردمان برای گذر از سختی های زندگی و همچنین رشد و تعالی، تلاش در حفظ وگسترش این آیین ها وسنتها داشتند. و آن را از نسلی به نسل دیگر منتقل کرده اند. یکی از این آیینهای کهن در فرهنگ ایران زمین شب یلدا است.

جشن یلدا ومعنای آن

هزاران سال پیش، ایرانیان دریافته بودند که از اغاز دی ماه روزها به تدریج بلندتر و شب ها کوتاه تر می شود و خورشید هرروز بیش تر در آسمان می ماند و نور و گرمی می پراکند. از این روی در پایان آخرین شب پاییز (درازترین شب سال)و سپیده دم نخستین روز زمستان برآمدن(نخستین پرتوهای خورشید تابان) را که(مهر) می نامیدند، به عنوان لحظه (زایش مهر) یعنی شروع طولانی شدن روزها جشن می گرفتند که بعدها جشن (یلدا) و یا جشن (شب چله) نامیده شد و تا امروز باقی مانده است.

یلدا واژه ایی سریانی و به معنای (زاده شدن) است که توسط مسیحیان سریانی به ایران آورده و ماندگار شد.

ایرانیان از اول دی ماه تا دهم بهمن ماه (جشن سَده) را که 40 روز است (چله بزرگ) می نامند و از دهم بهمن ماه تا بیستم اسفندماه را نیز (چله کوچک) می نامند. چون در این 40 روز دوم یا چله کوچک از شدت سرما نسبت به چله بزرگ کاسته شده است.( طبیب‌زاده (۱۳۸۴). یلدا. ص. ۹.)

آداب و رسوم کهن شب یلدا

جشن یلدا نیز همانند دیگر جشن های ایرانی یک جشن خانوادگی ست. در این جشن اکثر خانواده های ایرانی با هر دین و مذهب، در پرتو نور (اتش یا شمع یا نور چراغ) به شادی می پردازند و سفره یی گسترده می کنند و خوراکی های ویژه یی را بر ان می نهند. این خوراکی ها را در بیش تر نواحی(شب چره) می نامند و معمولا شامل هفت نوع میوه و اجیل هفت مغز می باشد. البته گاهی شمار ان ها از هفت نوع بیش تر می شود و افزون بر ان انواع شیرینی سنتی و غیرسنتی نیز تهیه می شود.

شور و شوق مردم برای خرید خوراکی های ویژه شب یلدا را از چند روز زودتر بویژه در روزهای 29 و 30 اذرماه ، در بازارها و فروشگاه ها میوه و اجیل می توان دید. معمولا این خریدها تا پاسی از شب نیز ادامه دادر و در اخرین لحظه ها نیز کسانی را می بینیم که از سر کار برگشته و میوه های شب یلدا را خریداری نموده و به خانه می برند. از میوه های ویژه شب یلدا، هندوانه، انار و انگور است و در کنار ان ها از میوه های تابستانی دیگر هم چون سیب، خربزه، خیار و گاهی (به) استفاده می کنند.

در بین میوه های شب یلدا، هندوانه اهمیت بیش تری دارد و اگر وضعیت اقتصاد خانواده ها اجازه دهد حتما ان را برای این شب تهیه خواهند کرد. زیرا بسیاری باور دارند که اگر مقداری هندوانه در شب یلدا بخورند در سراسر چله بزرگ و کوچک یعنی در سراسر زمستان سرما بر ان چیره نخواهند شد و بیمار نمی شوند. پژوهشگران بر این باورند که خوردن هندوانه و انار در این شب معنایی رمزگونه در خود نهفته دارد و هندوانه و انار سرخ و گرد نمادی از گرمای مهر در شب سرد زمستان هستند.( عسکر بهرامی، جشنهای ایرانیان، دفتر پژوهشهای فرهنگی، تهران ۱۳۸۳، ص ۶۸.)

شب چره یلدا هم چنین شامل دانه هایی چون گندم، شاه دانه، برنجک و نخود بو داده یا برشته (نخودچی)و اجیل شامل تخمه هندوانه، کدو و گاهی تخمه افتابگردان، بادام، پسته، فندق و گردو است که در کنار ان از میوه های خشک یا خشکبار هم چون سنجد سرخ، کشمش، انجیر خشکه، برگه زردالو و توت خشکه استفاده می شود.

معمولا برای شب یلدا شام ویژه یی تهیه نمی شود و تهیه شام بستگی به وضع اقتصادی و نوع تغذیه خانواده دارد. در بیش تر خانواده ها در شب یلدا، پس از خوردن شام، برای(شب نشینی) یا(شب زنده داری) به خانه خویشاوند بزرگ تر می روند.

اسلام و شب یلدا

برگزاری مراسم «شب یلدا» یا «شب چله» یکی از آیین‌های کهن ایرانی است که - مانند عید نوروز و جشن مهرگان - سابقه چند هزار ساله دارد. با ورود اسلام به ایران و پذیرش تعالیم این دین از سوی مردم این سرزمین، در جایی مشاهده نشده است که آیین کهن «شب یلدا»، مخالف با آموزه‌های دینی اعلام شده باشد.

در همین زمینه باید گفت؛ اساساً برنامه اسلام در مقابل آیین‌های محلّی و منطقه‌ای جوامعی که به اسلام گرویده و مسلمان شده‌اند، مبارزه با تمام سنت‌های آنان نبوده و نیست، بلکه نوع تعامل اسلام با فرهنگ‌ها و سنت‌ها، به مجموعه محتوای آنها بستگی دارد. اگر سنت و آیینی مخالف کرامت انسانی و آموزه‌های فرهنگ اسلامی باشد، بدیهی است که اسلام با آن مقابله کرده و آن‌را نمی‌پذیرد؛ مانند زنده به گور کردن دختران که فرهنگ رایج زمان جاهلیت اعراب بوده، و یا پرستش و احترام به آتش به عنوان خدایگان که در ایران کهن رواج داشت. اما اگر آن سنت و آیین، موافق و مطابق با آموزه‌های دین اسلام بوده، و یا دست کم در تضاد با آن نباشد، اسلام در مورد آنها مانعی ایجاد نخواهد کرد؛ مانند سنت دید و بازدید، هدیه دادن و صله رحم در عید نوروز ایرانیان.

آیین کهن شب یلدا(شب چله) نیز در زمره سنت‌هایی است که به خودی خود نه تنها نکوهیده نیست، بلکه از آن جهت که برنامه‌هایی؛ مانند صله رحم و رفتن به منزل بزرگان فامیل، نشستن پای صحبت‌های آنان و بیان خاطرات تلخ و شیرین بزرگ‌ترها، خواندن اشعار حکمت‌آمیز، رد و بدل کردن هدیه‌ها و ... در آن وجود دارد، در جای خود می‌تواند ارزش‌مند و مفید باشد.

زیبایی های اخلاقی شب یلدا

در این شب مردم ایران سعی شان بر این بوده که به اقوام، اشنایان و بزرگان خود سر بزنند و با انواع خوردنی ها و تنقلات این شب را به خوشی و شادی بگذرانند. معمولا بزرگتر ها با داستان های جالب و عبرت اموز باعث رونق چنین جلساتی می شوند و همه این کارها به خاطر نشان دادن عشق و محبت به اطرافیان است تا دیگران به خصوص اشنایان و اقوام متوجه حسن نیت و علاقه ما به انها شوند و در ادامه این شب برای یکدیگر دعای خیر و سلامتی می کنند. چنین مجالسی از صفای باطن و شور و عشق ایرانی ها که همیشه مردمانی با مهر و محبت بوده اند سرچشمه می گیرد.

شب یلدا از منظر دینی

از آن‌جا که این شب مصادف با شروع فصل زمستان است از این جهت می‌تواند به فال نیک گرفته شود که از دیدگاه اسلامی آغاز بهار عبادت به شمار می‌آید.

امام صادق(ع): زمستان بهار مؤمن است، شبش بلند و کمکی برای عبادت و شب‌زنده‌داری است، روزش کوتاه و کمکی برای روزه گرفتن است.( شیخ صدوق، امالی ص 237)

دقت در نظام طبیعت و زیبایی‌ها و نظم موجود در آن نیز از اموری است که مورد تأکید اسلام است و این‌گونه جشن‌ها از آن‌رو که ناظر به چنین زیبایی‌ها و نظم‌هایی بوده و می‌تواند توجه انسان‌ها را به بزرگی ناظم و حکمت آفریدگار جلب کند، ارزشمند خواهند بود.

آیا شب یلدا مخالف آموزه های دین است!؟

تنها به آن دلیل که نامی از «شب یلدا» در منابع اسلامی وجود ندارد، نمی‌توانیم آن‌را مخالف ارزش‌ها و آموزه‌های دینی بدانیم، بلکه نظر اسلام بر نگهداری آیین‌های ارزش‌مندی است که در میان اقوام و جوامع رواج دارد.

در همین راستا است که امام علی(ع) هنگام فرستادن مالک اشتر به سوی مردم مصر، که سرزمینی با فرهنگ کهن چندهزار ساله بود، به وی سفارش می‌کند:

سنت‌ها و آیین‌های نیکی را که بخش وسیعی از مردم آن سرزمین انجامش داده (در دل مردم آن سرزمین جا گرفته) و موجب برقراری الفت و دوستی میان آنان بوده؛ و موجب اصلاح رفتاری جامعه می‌شود را از بین مبر. و روش جدیدی را ایجاد مکن که به آیین‌‌هاى نیک کهن آسیبی وارد کند که در این صورت، آنانی که آن آیین نیک را ایجاد کرده بودند، دارای اجر و پاداش بوده و گناه از بین بردن آن آیین‌ها بر گردن تو خواهد بود!‏».( سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، محقق، صبحی صالح، ص 431)

روشن است که منظور امام علی(ع) در این سفارش، آیین و سنت‌های اسلامی نیست؛ زیرا همان‌گونه که گفته شد مردم مصر قبل از اسلام دارای فرهنگ و تمدن دیرین بودند و دین اسلام و سنت‌های این دین سابقه چندانی در آن سرزمین نداشت تا مورد تأکید و سفارش امام علی(ع) به مالک اشتر باشد.

از طرفی با توجه به پذیرش حسن و قبح عقلی، روایات فراوانی وجود دارد مبنی بر این‌که افراد بشر همواره می‌توانند بنیان‌گذار سنت‌های نیک باشند، حتی اگر در دین صریحاً به چنین آیینی اشاره نشده باشد.( شیخ صدوق، خصال، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 1، ص 240)

بنابر این از آن‌جا که «شب یلدا» آغاز ورود به شب‌های زمستان و نمادی از طولانی ‌بودن شب‌ها در این دوره است، و فرصت بیشتری برای شب زنده‌داری، تفکر و توجه به تفاوت‌های طبیعت و تقدیر شبانه‌روز، گرد هم آمدن اعضای خانواده و دوستان و آشنایان در آن وجود دارد؛ لذا می‌توان از این جهات آن‌را مورد تأیید اسلام دانست و بر حفظ و نگهداری آن تأکید کرد.

مخالفت با کارهای غیر عقلی و شرعی

البته بدیهی است که تأیید مراسم «شب یلدا» از منظر اسلامی بدان معنا نیست که تمام آنچه را که به مناسبت این شب انجام می‌شود مورد تأیید اسلام بدانیم.

اسراف و تبذیر در خوراک، پوشاک، تزیینات و ... هیچ‌گاه مورد تأیید اسلام نبوده و این شب هم استثنایی از دیگر شب‌ها نیست. به عنوان نمونه، این‌که اصرار کنیم که حتماً باید هندوانه‌ای که محصول این فصل نبوده و به صورت معمول در زمستان مورد استفاده قرار نمی‌گیرد را با چند برابر قیمت تهیه کرده و در سفره شب یلدا قرار دهیم، از توجیه عقلی و دینی برخوردار نیست.

غافل شدن از یاد خدا، چشم و هم‌چشمی، لهو و لعب، بی‌عفتی و مواردی از این دست - چه در این شب انجام شود و چه در شب‌های دیگر - در تضاد با آموزه‌های اسلامی خواهد بود.

محمد حسین جلال الدینی