فردوسی؛ «شاه کربلا» با شاهدنامه آن

ادبیات استان کرمانشاه در پرداختن به واقعه کربلا و شعر عاشورایی غنی است به طوری که برخی کارشناسان معتقدند اگر کرمانشاه را یکی از قطب‌های ادبیات آیینی بدانیم سخنی به گزاف نگفته‌ایم.

کرمانشاه در عرصه ادبیات آیینی بزرگانی چون «حکیم میرزا احمد الهامی» سراینده دیوان «شاهدنامه»یا «باغ فردوس» را دارد.

کرمانشاه شاعران دیگری نیز داشته که در سرودن اشعار آیینی متبحر بوده، اما متأسفانه اثر چاپی از آنان به جای نمانده است، همچون  بیدل و بسمل کرمانشاهی.

احمد بن رستم کرمانشاهی، متخلص به «الهامی»، شاعر آیینی قرن سیزدهم، در خانواده‌ای اصالتا بهبهانی که اجداد آنان از مروجان شریعت بوده‌اند، در سال ۱۲۶۴ هجری قمری در تویسرکان متولد و در پنج سالگی به همراه خانواده به کرمانشاه رفت و در سال ۱۳۲۵ هجری قمری در این شهر درگذشت. 

بسیاری از صاحبنظران میرزا احمد الهامی کرمانشاهی را پس از حکیم فردوسی بزرگ‌ترین شاعر حماسه سرای دینی  زبان فارسی در جهان می‌دانند و مرحوم ادیب الممالک فراهانی او را فردوسی شاه کربلا می‌خواند.

 چرا که او در سن ۳۶ سالگی به سرایش  منظومه «باغ فردوس» همت گمارد که در قالب مثنوی و بر وزن و شیوه  شاهنامه فردوسی به شرح وقایع کربلا پرداخته است. سرایش این منظومه طی ۷ سال از سال ۱۲۹۵ تا ۱۳۰۲ هجری قمری طول کشید،  دیوانی که به  سبب آن میرزا احمد به لقب «فردوسى حسینى» نائل آمد. 

او در ۲٠  سالگی پدر و سپس مادرش را از دست می‌دهد  و سرپرستی خانواده‌اش را به عهده‌ می گیرد. 

در احوالات او آورده‌اند بعدها در حالی که صاحب چند فرزند بود، به بیماری سختی دچار می‌شود و تنگدستی بر او غالب می‌شود  به گونه‌ای که از عهده تامین مخارج زندگی خود  بر نمی‌آید و مجبور به فروش اثاث خانه‌اش می‌شود. بیماری و گرسنگی عهد و عیال از یک سو و فشار طلب‌کاران  از دیگر سو  زندگی را بر وی بسیار سخت می‌کند. 

میرزا احمد که از تهیدستی به ستوه آمده و از پرداخت دیون خود ناتوان بوده و به شدت درمانده شده بود، شبی با تضرع و اشک به سید الشهدا (ع) پناه می‌برد و از او  یاری می‌طلبد و با چشمانی اشکبار به خواب می‌رود.

در خواب خود را سرگردان در بیابانی می‌یابد، که به ناگاه باغی که رودی از کنار آن جاری است در مقابلش ظاهر می‌گردد، و در دو طرف باغ  مردانی نشسته و بر صدر مجلسشان تختی است سیدالشهداء (ع) بر آن جلوس کرده.

امام حسین (ع) میرزا احمد را با احترام می‌پذیرد و میوه‌ای به او می‌دهد و  از حاجاتش می‌پرسد.

میرزا احمد ابتدا از تنگدستی و فشار طلبکاران می‌گوید و سپس عرضه می‌دارد  دوست دارد در مصیبت ائمه اطهار (ع) شعر بسراید تا ذخیره آخرتش باشد. 

امام(ع) در پاسخ او می‌فرمایند: تو برای ما شعر خواهی گفت و ما قرض‌های تورا ادا خواهیم کرد. 

وی پس از این خواب برای نماز صبح بیدار می‌شود در حالی که خوابی را که دیده فراموش کرده؛ بعد از نماز زیارت امام حسین(ع) می‌خواند و می‌بیند آرامش وجودش را فراگرفته و دیگر درد و رنجی ندارد.

در این حین مأموران ظهیرالدوله حاکم وقت کرمانشاه به سراغش می‌آیند و او را نزد حاکم می‌برند،  ظهیرالدوله از میرزا احمد می‌پرسد آیا در وصف امام حسین(ع) شعر سروده‌ای؟

میرزا در این لحظه خوابی را که دیده به یاد می‌آورد و  می‌گوید: هنوز نسروده‌ام،  اما خواهم سرود. 

حاکم می گوید:  تو شعر بگو ما هم قرض‌هایت را می‌پردازیم. 

 در پی این ماجرا  او فردوسی‌وار شروع به سرودن «شاهدنامه» یا «باغ فردوس» در چهار خیابان  می‌کند؛ منظومه‌ای  حماسی که بسیاری صاحبنظران معتقدند اثری فارسی‌گرایانه و در عین حال پخته و جامع است. 

این اثر منظومه‌ا‌ی آیینی است که به سبک شاهنامه فردوسی سروده شده و  روایتگر قیام امام حسین(ع) از حرکت کاروان از مدینه، حوادث کربلا و روز عاشورا، وقایع اسارت اهل بیت و زینب کبری (س) و قیام مختار است و بقدری از نظر فرم، محتوا و زبان، قوی است که همگان را به تحسین واداشته. 

 میرزا احمد الهامی در این منظومه با بهره‌گیری از ویژگی‌های نوع حماسه، عظمت و وسعت قیام امام حسین(ع) و جریان کربلا را به زیبایی در معرض نمایش می‌گذارد.

از ویژگی‌های شاخص این مجموعه و تمایز بارز این اثر در قیاس با دیگر حماسه‌های دینی، ارتباط تنگاتنگ و عمیق آن با شاهنامه فردوسی است.

دیوان باغ فردوس الهامی کرمانشاهی مشتمل بر چهار فصل است که در توحید حضرت باری تعالی و نیایش با معبود در ابتدای هر فصل بیت‌هایی سروده شده است؛ همچون: 

به نام خداوند بینش طراز 
جهان داور آفرینش طراز

که نامش بود زیور نامه‌ها
 سخن را بدو گرم هنگامه‌ها

فلک را فرازنده‌ی بارگاه 
زمین را طرازندهی کارگاه

خداوند روزی ده مهربان
 که کودک به نامش گشاید زبان

اشعار وى غالبا برگرفته از روایات و کتب تاریخى و مقاتل است. اصل این مثنوى حماسى بنا بر گفته دکتر پرویز داکانى تمامى وقایع عاشورا را از آغاز تا به انجام شامل مى‌شود اما به نقل قسمت‌هایى از هر واقعه در دیوان وى بسنده شده است.

تذکره نویسان گفته‌اند که الهامی از فن شعر و شاعری، درک معانی لغات و عبارات، فهم مسائل و نکات عروض و قافیه، قوانین فصاحت و قواعد بلاغت، بی‌بهره بوده و تنها به برکت تأیید و توجه امام حسین (ع) در عالم رویا، شعر بر زبانش جاری می‌شده. گفته شده وى مردى عامى بوده و حتى معانى برخى از لغاتى را که در شعر خود مى‌آورده نمى‌دانسته و از دیگران معانى آن‌ها را مى‌پرسیده و عجیب‌تر آنکه به درستى از واژه‌ها استفاده مى‌کرده است.

«باغ فردوس» مورد توجه شاعرانی همچون: میرزا محمد صادق ادیب الممالک فراهانى، میرزا محمدکاظم نورى، محمدباقر میرزاخسروى، میرزاالله دوست کرمانشاهى، حسین قلى‌خان سلطانى‌کلهر، شباب، میرزا على‌محمد اصفهانى و میرزا حسین عشقى بوده است و آن‌ها اشعارى در توصیف این مثنوى حماسى و عاشورایى سروده‌اند.

میرزا احمد کرمانشاهی  بعدها شعر را به صورت جدی شروع می‌کند و با استاد «حسین قلی‌خان سلطانی‌کلهر» آشنا و وی او را متخلص به «الهامی» می‌کند. این شاعر اهل‌بیت (ع) در فنون شاعری به حد کمال می‌رسد و در شعرهایش وزن شعر حماسی را بر می‌گزیند.

الهامی دارای سه فرزند بوده است: ابوالحسن که در نبرد با شورشیان کردستان کشته شد. دکتر عبدالحسین الهامی که شاعری برجسته بود و ابوالقاسم لاهوتی معروف‌ترین  فرزند وی که از شاعران بنام است.

از الهامی کرمانشاهی جز مثنوی باغ فردوس، «مثنوی اندرزنامه»، «مثنوی باغ ارم»، «مثنوی بستان ماتم»، «حدیث منظوم کسا»، «مثنوی حسن منظر»، «حسینیه»، «دیوان دفتر عشق»، «مسعودنامه»،«دیوان قصاید و غزلیات»،«فتح‌نامه حسام الملک»، «قصائد الهامیه فى مدائح الحسامیه»،«حدیث کساء»،«حسینیه»،«نصایح امیر نظام»و «دیوان دفتر عشق»،  به یادگار مانده است. 

باغ فردوس اولین بار توسط دکتر عبدالحسین الهامی (فرزند میرزا احمد الهامی) در حدود ۸۵ سال پیش در قطع رحلی چاپ شد.

نسخه دیگر از دیوان الهامی کرمانشاهی در سال ۱۳۷۹ به تصحیح  دکتر امید اسلام‌پناه و براساس پنج نسخه تصحیح شده  به چاپ رسید که در ابتدای آن ذکری از احوال و آثار شاعر، به همراه مختصات شعری او، به میان آمده است.کتاب حاضر بیش از ۱۶ هزار بیت است و از چهار خیابان (بخش) تشکیل یافته است.

خیابان اول متضمن اشعاری است در توحید باریتعالی، نیایش پروردگار، و ستایش بزرگان دین.

خیابان دوم نیز با ستایش خدا، پیامبر (ص) و امام علی (ع) و امام زمان (عج) آغاز می‌شود، سپس وقایع روز عاشورا در آن به توصیف درمی‌آید.

در خیابان سوم، پس از نعت رسول خدا و ائمه هدی، وقایع پس از شهادت امام حسین (ع) تشریح می‌شود.

خیابان چهارم نیز در ستایش پروردگار، و نعت پیامبر و منقبت علی (ع) و اولاد اوست که افزون بر آن یک ساقی‌نامه و شرح حال «مختار» در آن جمع آمده است.

در انتهای کتاب اشعاری از دکتر عبدالحسین الهامی (فرزند شاعر) درج شده است.

آخرین  نسخه از این دیوان نیز با تصحیح علی انسانی در سال ۱۳۹۴ هجری شمسی در قطع وزیری به چاپ رسیده که شامل چهار جلد بوده و هر جلد یک خیابان را در بر می‌گیرد. 

در پایان بخشی از «خیابان اول » کتاب باغ فردوس که در مورد  رسیدن امام(ع) به زمین کربلا و ایستادن اسب آن حضرت است، می‌آید: 
                  
از آن شد پیاده شه حق‌پرست
به زین دگر باره‌گی بر نشست

چنین تا به شش اسب را شد سوار
نگشتند زان شش یکی رهسپار

چو این دید شاه پیمبر نژاد
به یاران فرخنده آواز داد

که این بوالعجب جای را چیست نام؟
یکی داد پاسخ چنین با امام

بود غاضریات این سرزمین
کز آن باره‌ی شاه شد سهمگین

بفرمود فرزند خیر البشر
که این دشت را هست نام دگر

برآورد گوینده چون نی نوا
که باشد دگر نام او نینوا

بدوگفت سبط رسول (ص) امین
که نام دگر او هست شاطی الفرات

شه راز دان باز گفتا بدو
گرش نام دیگر بود بازگو

هم او گفت:ای شاه اهل ولا
بود نام این سرزمین کربلا

شهنشاه فرمود اگر کربلا است
مرا منزل محنت و ابتلا است