گزارشی از نشست علمی «واجب اجتماعی؛ رهیافتی قرآنی- فقهی» 

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، نشست «واجب اجتماعی؛ رهیافتی قرآنی- فقهی» با ارائه حجت الاسلام محمد عشایری منفرد و دبیری حجت الاسلام سعید فاقدی در مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) برگزار شد. 

ابتدا دبیر جلسه بعد از بیان مقدمات و تبیین مسئله، گفت: اصولا یکی از قرائت های فقه اجتماعی، فقهی است که مکلف در آن جامعه باشد. برخی نیز از این آن به فقه المجتمع تعبیر کرده‌اند. 

وی افزود: در پی طرح واجب اجتماعی سلسه مسائلی چه در ناحیه ثبوت و چه در ناحیه اثبات مطرح خواهد شد؟ اول اینکه آیا جامعه هویت مستقلی دارد تا  قابلیت خطاب داشته باشد؟ بر فرض اگر قابلیت خطاب دارد، خطابی از سوی شارع به عنوان تکلیف به جامعه صورت گرفته است؟  بعد ازفرض صدور خطاب اجتماعی این سوالات مطرح می‌شود. عصیان و اطاعت این خطاب به چه نحو خواهد بود؟ به تبع عصیان و اطاعت، عقاب و ثواب به چه نحو مترتب خواهد بود؟ اصولا واجب اجتماعی چه فرقی با واجب کفایی دارد؟ این برخی از سوالاتی است که در طرح این موضوع در پی دارد.

ارائه دهنده، حجت الاسلام عشایری در چند ناحیه مطالب خود را مطرح کرد؛ اول اینکه چرا به واجب اجتماعی می‌اندیشیم؟ وبعد از آن باید مبدأ تصدیقی جامعه شناختی این موضوع طرح شود و این سوال پاسخ داده شود که ز نظرجامعه شناسی امکان هویت دادن به جامعه وجود دارد یا نه؟ بحث دوم: مبدأ تصدیقی کلامی موضوع است؟ اینکه از نظر کلامی تکلیف کردن جامعه، ثواب و عقاب جامعه، و امتثال و عصیان جامعه امکان دارد یا ندارد؟ بحث سوم: مبدأ تصدیقی اصولی است که از نظر اصولی تکلیفِ متعلق به جامعه، همان تکلیف کفایی است یا عینی است یا نوع سومی از تکلیف است؟ بحث چهارم: جهت فقهی است، در نهایت از نظر فقه سیاسی جامعه به عنوان یک واحد، چطور می‌تواند تکالیف اجتماعی خود را امتثال و احکام مطلوب خداوند را عینیت ببخشد؟

وی ادامه داد: قبل از پرداختن به موانع باید به از مقتضی این واجب اجتماعی سخن گفت. در منابع دینی آیاتی فراوانی وجود دارد که ظاهر آنها خطاب به جامعه است و شواهد تفسیری نیز بر این مطلب وجود دارد. علامه طباطبایی در المیزان این آیات را بیان کرده اند. ادله امر به نهی از منکر می تواند از مقتضی های جدی  بحث واجب اجتماعی مطرح باشد و در این مورد به کلمات صاحب جواهر استناد کردند.  

مطلب بعدی که این استاد حوزه به آن اشاره کرد اشاره به پیشینه ای که این موضوع در کلام فقها و اصولیون دارد. از جمله گفت: صاحب هدایة المسترشدین مطالبی را در این زمینه مطرح کرده اند و این بحث ها توسط آقای بروجردی مطرح شده است و شاگردان این فقیه بزرگ نیز این مباحث ایشان را پی گیری کرده اند. 

وی در ادامه نیز به برخی از موانع تصدیقی این بحث اشاره و پاسخ آنها را مطرح کرد و گفت: این موانع ثبوتی مادامی که بدیهی نباشد، نمی‌تواند جلوی ظهور عرفی خطابات قرآنی که به اجتماع شده است را بگیرد. 

حجت الاسلام عشایری خاطرنشان کرد: با پیگیری این بحث در منابع دینی و متون فقهی می‌توان به تولید فقه اجتماعی رسید و فقه اجتماعی در تراث، به طور جدی مطرح است و ثمره شکل گیری این نگاه این است لازم نیست دیگر بسیاری از مسائل و ورود حاکم به مسائل اجتماعی را باب مصلحت توجیه کنیم بلکه مبتنی بر ادبیات فقه اجتماعی، تصرفات حاکم حتی در ملکیت، مبتنی بر قواعد اولیه تبیین خواهد شد.

علی اصغر خواجه الدین