مروری بر عملکرد و اهداف جنبش فتح الله گولن در ترکیه

فتح‌الله گولن از دهه ۱۹۷۰ فعالیت‌های اجتماعی و دینی خود را آغاز کرد و با سخنرانی‌های مذهبی و فرهنگی‌اش توجه بسیاری را به خود جلب نمود. در همان زمان، او از امامت جماعت به‌عنوان پایگاهی برای جذب پیروان استفاده می‌کرد و ایده‌هایش را حول محور تساهل مذهبی، مدرنیزاسیون آموزشی و گفت‌وگوی بین ادیان و بازتولید راهبرد دولت لائیک آتاتورک متمرکز ساخت. جنبش او به‌ویژه در حوزه آموزش برجسته شد. گولن معتقد بود که آموزش راه‌حل کلیدی برای توسعه اقتصادی و اجتماعی ترکیه است. به همین دلیل، او و پیروانش به تأسیس مدارسی در ترکیه و سراسر جهان پرداختند که به آموزش‌وپرورش جوانان با تأکید بر ارزش‌های مدرن و مهارت‌های علمی اختصاص داشت. گولن اگرچه خود شخصیتی مذهبی با گرایش‌های ضد شیعی بود اما در مدارس خود به­ بسط الگوی دولت سکولار می­پرداخت.

جنبش گولن منسوب به فتح‌الله گولن، از شاگردان شیخ سعید نورسی است. فتح‌الله گولن در سال ۱۹۴۱ در ارض‌روم ترکیه متولد شد. هم‌زمان با تحصیلات رسمی، دروس دینی را فراگرفت و در نقاط مختلف ترکیه به امامت جماعت پرداخت. در سال ۱۹۶۳ عضو انجمن مبارزه با کمونیسم، شعبه ارض‌روم گشت. در این دوران با تورگوت اوزال آشنا شد؛ اوزال جهت استماع خطبه‌های او به مسجد بورنوا رفت‌وآمد می‌کرد. پس از کودتای ۱۹۷۱ دستگیر شد و پس از تحمل ۶ ماه زندان آزاد گشت. با مرکز قراردادن شهر ازمیر، شروع به سفرهای تبلیغی به شهرهای مختلف ترکیه نمود و با کودتای ۱۹۸۰، از منصب وعظ سازمان دیانت ترکیه استعفا داد. وی تا سال ۱۹۹۹ به سخنرانی، نگارش و سفرهای تبلیغی متعدد پرداخت و با به راه‌انداختن نهضت خدمت، پیروان خود را در حوزه‌های آموزش، رسانه و تجارت متمرکز نمود.

نهضت خدمت گولن یک زنجیرة کامل حمایت از افراد را تشکیل می‌داد. این زنجیره که هزینة خود را از طریق فعالیت‌های تجاری اعضا تأمین می‌نمود، مدارس، کلاس‌های کنکور، دانشگاه و خوابگاه‌های دانشجویی را راه‌اندازی کرده و با جذب و بورس نمودن دانش‌آموزان مستعد و محروم، شبکة گسترده‌ای از حامیان را برای خود فراهم می‌نمود. شیوة آموزشی مدارس گولن تأکید بر اصول لائیسم ترکی، تساهل مذهبی و گفت‌وگو بین ادیان بود. همچنین این جنبش بر خلاف دیگر شاخه‌های نورجو، رویکرد ضد شیعی داشت، اما در شیوة بیان این رویکرد نیز طریق تساهل را می‌پیمود. نهضت خدمت به اعضای خود پس از پایان دوران تحصیلات، امکان نفوذ در نهادهای دولتی را فراهم می‌نمود و به این طریق به‌تدریج نیروهای خود را وارد دولت می‌کرد.

جماعت گولن از جمله معدود طریقت‌های نورجو است که حامی نظام لائیک و تمجید گر آتاتورک بوده و در مدارس خود نوعی از اسلام سکولار را آموزش می‌داد. در عرصة سیاسی نیز فتح‌الله گولن شروع به برقراری ارتباط با سیاستمداران لائیک، از جمله تانسو چیللر، مسعود ییلماز و بولنت اجویت نمود. همچنین با حزب جمهوریت خلق ترکیه ارتباطات نزدیکی برقرار کرد. مورتون آبرامویتز، سفیر وقت آمریکا در ترکیه نیز از جمله کسانی بود که گولن با آن‌ها ارتباط داشت.

پیش از سال ۱۹۹۹، جنبش گولن به‌عنوان جماعتی که قادر به ارائة اسلام سکولار مناسب با نظام لائیک ترکیه است، از سوی سیاستمداران لائیک مورد استقبال قرار گرفته و از سوی جریان‌های اسلام‌گرا نقد می‌شد. اما در آن سال، برنامة تلویزیونی «میدان سیاست» در شبکة آتی وی دست به افشاگری بزرگی علیه فتح‌الله گولن زد و با پخش سخنرانی مخفی او برای پیروانش، چهرة دیگری از او را نشان داد. او در این سخنرانی پیروانش را تشویق می‌نمود تا بانفوذ مخفی در ساختار دولت و نیز محاصرة دولت از طریق فعالیت‌های تجاری، آموزشی و غیره، شرایط را برای فرارسیدن زمان ایجاد یک دولت اسلامی در ترکیه فراهم کنند. تحت‌فشار این افشاگری، فتح‌الله گولن از کشور خارج شد و در آمریکا مستقر گردید.

با روی کار آمدن حزب عدالت و توسعه، جماعت گولن قدرت بیشتری در ترکیه به دست آورد و به‌عنوان گسترده‌ترین طریقت به فعالیت‌های خود ادامه داد. این جنبش علاوه بر ترکیه، در مناطق آسیای مرکزی، قفقاز، آفریقا، اروپا و آمریکا نیز دست به فعالیت‌های آموزشی زده و به‌عنوان بازوی دیپلماسی عمومی دولت عدالت و توسعه شناخته شد. جنبش گولن در دوران اوج خود، ۱۰۲۳ مدرسه به همراه ۱۵ دانشگاه را در ترکیه و نیز ۲۰۸ مدرسه به همراه ۳ دانشگاه را در خارج از ترکیه اداره می‌کرد.

۱۳۵ هزار نفر از مدارس جنبش خدمت و ۶۵ هزار نفر نیز از دانشگاه‌های آن تا پیش از کودتای نافرجام ۲۰۱۶ فارغ‌التحصیل شده بودند. پس از به‌هم‌خوردن روابط جنبش گولن و دولت عدالت و توسعه و با وقوع کودتای نافرجام ۲۰۱۶، روند اخراج منسوبان به این جنبش از نهادهای حاکمیتی به‌شدت دنبال شد. در حال حاضر، جنبش گولن در رسانه‌های ترکیه به‌عنوان جنبشی که از سوی آمریکا تجهیز شده و قصد به دست‌گرفتن قدرت با انجام کودتا و اقدامات تروریستی داشته و نیز دارای افکار انحرافی است هم­چون مهدی موعود پنداشتن فتح‌الله گولن از سوی پیروانش بود شناسانده می­شود.

در اوایل دهه ۲۰۰۰، گولن و حزب عدالت و توسعه به رهبری رجب طیب اردوغان روابط نزدیکی داشتند و به یکدیگر کمک کردند. اما به تدریج این روابط تیره شد و اردوغان گولن و پیروانش را به‌عنوان تهدیدی برای حکومت خود قلمداد کرد. از سال ۲۰۱۳ به بعد، تنش‌ها به اوج رسید و اردوغان گولن را به تلاش برای سرنگونی حکومت متهم کرد. پس از کودتای نافرجام ۱۵ ژوئیه ۲۰۱۶ در ترکیه، اردوغان به‌سرعت گولن و پیروانش را مسئول این کودتا دانست و اعلام کرد که جنبش گولن یک سازمان تروریستی است. در نتیجه، دولت ترکیه دست به سرکوب گسترده‌ای علیه اعضای این جنبش و حامیان آن زد. هزاران نفر از اعضای جنبش گولن دستگیر و به زندان افتادند و بسیاری دیگر از مشاغل خود اخراج شدند

با مرگ گولن در سال 2024 یکی از نقاط تاریک و مهم سیاسی و تاریخی ترکیه آن گونه که باید روشن نشد. او که تا پیش از مرگش در پنسیلوانیای آمریکا سکوت کرده بود و هرگونه دخالت در کودتا را رد می کرد. او ادعا می کرد که کودتا ساختگی و یا دست‌کم به صورت عمدی مدیریت شده تا اردوغان از آن برای پاکسازی گسترده در نهادهای دولتی و نظامی بهره‌برداری کند. به دنبال این کودتا، ده‌ها هزار نفر از کارکنان نظامی، قضایی، آموزشی و دولتی اخراج یا بازداشت شدند که بسیاری از آنان به ارتباط با گولن متهم بودند.

منبع

مددلو، رامین (1400). همراهی خون و خدا(شیعیان ترکیه پس از انقلاب اسلامی ایران)، تهران: انشارات دانشگاه امام صادق.