تقیه سیاسی در مکتب امام باقر؛ استراتژی بقا برای دوران محنت

به گزارش سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، تقیه یکی از اصول کلیدی در سیره سیاسی امام محمد باقر(علیه السلام) بود که به شیعیان اجازه میداد در شرایط خفقان و سرکوب حکومت اموی، هم از خود محافظت کنند و هم به مبارزه سیاسی و فرهنگی ادامه دهند. امام باقر (ع) با تبیین دقیق مفهوم تقیه، آن را به یک راهبرد هوشمندانه برای حفظ مکتب تشیع تبدیل کردند. در این بخش، تقیه را به عنوان یک استراتژی سیاسی در سیره امام باقر (ع) بررسی می‌کنیم. 

مفهوم تقیه در کلام امام باقر (علیه السلام): حفظ جان و کیان شیعه

امام باقر (ع) تقیه را نه یک عمل ترسوانه، بلکه یک تاکتیک حکیمانه برای بقای شیعه معرفی میکردند. ایشان در روایتی که در  اصول کافی آمده است، میفرمایند: «اَلتَّقِيَّةُ مِنْ دِينِي وَ دِينِ آبَائِي، وَ لَا إِيمَانَ لِمَنْ لَا تَقِيَّةَ لَهُ»؛ (کافی، ج۲، ص۲۱۹) «تقیه از دین من و دین پدرانم است و کسی که تقیه ندارد، ایمان ندارد.»

امام خمینی ره در مفهوم تقیه می‌فرمایند: تقیه آن است که انسان حکمی را برخلاف واقع بگوید یا عملی را بر خلاف میزان شریعت انجام دهد که به جهت حفظ کردن خون یا ناموس یا اموال خود یا دیگری باشد.‏‏(رک:کشف اسرار ،ص 128)‏ 

این حدیث نشان میدهد که تقیه جزء لاینفک ایمان شیعی است و امام باقر (ع) آن را به عنوان یک استراتژی ضروری در شرایط سخت سیاسی ترویج می‌کردند. تقیه در مکتب اهل بیت (ع) به معنای سکوت مطلق نیست، بلکه به معنای انتخاب روشی هوشمندانه برای مبارزه در شرایط نامساعد است.».

تقیه به عنوان ابزار مبارزه مخفیانه علیه حکومت جور

امام باقر (ع) در دورانی زندگی می‌کردند که حکومت اموی به شدت با شیعیان برخورد می‌کرد. بنابراین، ایشان از تقیه به عنوان ابزاری برای سازماندهی مخفیانه شیعیان استفاده می‌کردند تا بتوانند شبکه‌های اجتماعی بین شیعیان تشکیل دهند.

در وسائل الشیعه نقل شده است که امام باقر (ع) به یکی از یاران خود فرمودند: 

«خَالِطُوهُمْ بِالْبَرَّانِيَّةِ وَ خَالِفُوهُمْ بِالْجَوَّانِيَّةِ إِذَا كَانَتِ اَلْإِمْرَةُ صِبْيَانِيَّةً. »؛ (وسائل الشیعه، ج۱۶، ص۲۱9) « ابوبصیر از امام باقر (ع) روایت کرده است: هنگامی که حکومت در اختیار عناصر نادان و سبکسر قرار گرفت، در ظاهر با توده‌ی مردم و برنامه‌های حکومت همراه باشید، ولی در نهان و باطن به وظیفه‌ی واقعی خود عمل کنید.».

این روایت نشان میدهد که امام (ع) به شیعیان توصیه می‌کردند در شرایطی که ابراز عقیده به قیمت جانشان تمام می‌شود، از تقیه استفاده کنند، اما در عین حال، به صورت مخفیانه به فعالیتهای خود ادامه دهند.

تقیه و حفظ هویت شیعه (نه تسلیم شدن، نه بی‌احتیاطی)

برخلاف تصور برخی که تقیه را به معنای تسلیم شدن در برابر ظلم می‌دانند، امام باقر (ع) تقیه را روشی برای حفظ هویت شیعه معرفی می‌کردند تا در آینده بتوانند به صورت علنی مبارزه کنند.

روایت کلیدی از امام باقر (ع):در کافی آمده است که ایشان فرمودند:  « التَّقيَّةُ في كُلِّ شيءٍ يُضطَرُّ إلَيهِ ابنُ آدَمَ فَقَد أحَلَّهُ اللّه ُ لَهُ »؛ (کافی، ج۲، ص۲۲0) « از امام باقر(عليه السّلام)كه مى‌فرمود: تقيّه در هر چيزى است كه آدمى‌زاده بدان ناچار مى‌گردد و محققاً خدا آن را برايش حلال كرده است».

این حدیث نشان میدهد که امام (ع) تقیه را در مسائل سیاسی و اجتماعی مجاز میدانستند. حضرت امام پس از ذکر این تقسیم ها می فرماید:‏ ‏«عموم و اطلاق اخبارتقیه همانند صحیحه فضلاء که از امام باقر(ع) روایت می کند:تقیه در هر موردی که آدمی بدان اضطرار پیدا کند، خداوند حلال گردانیده است، و روایت اعجمی از امام صادق(ع) که فرمود:دین ندارد آن که تقیه ندارد، و غیراین روایات، جمیع تقسیمات مذکور را شامل شده مگر مواردی که به دلیل خاص از تحت عموم و اطلاق ادله خارج شوند.»‏‏( رک:کشف اسرار ،ص10)‏‏ ‏ از موارد استثنائی زمانی است که تقیه کننده از چنان شأن و موقعیت اجتماعی برخوردار باشد که اگر مرتکب عمل حرام (مانند نوشیدن شراب و یا انجام زنا) یا ترک واجبی از روی تقیه شود موجب سست شدن مذهب و از بین رفتن حرمت آن در بین مردم گردد.( رک:کشف اسرار ،ص13)

4. تقیه به عنوان مقدمه قیام (آمادهسازی برای نهضت‌های آینده)

امام باقر (ع) با استفاده از تقیه، شیعیان را برای قیام‌های آینده (مانند نهضت امام صادق (ع) و انقلاب عصر غیبت) آماده میکردند. ایشان میدانستند که شیعیان اگر زنده بمانند، در آینده میتوانند نظام ظلم را سرنگون کنند. تقیه را به معنای انفعال نیست؛ بلکه استراتژی برای حفظ نیروها تا روز قیان و پیروزی است.

در نتیجه میتوان این گونه باین کرد که تقیه، استراتژی هوشمندانه امام باقر (ع) در مبارزه سیاسی بوده؛ امام باقر (علیه السلام) با تبیین تقیه به عنوان یک استراتژی سیاسی، به شیعیان آموختند که: الف: در شرایط خطر، خود را به خطر نیندازند (حفظ نیروهای مؤمن)؛ ب: به صورت مخفیانه به فعالیتهای فرهنگی و سیاسی ادامه دهند (تشکیل شبکه‌های مخفی بین شیعیان). ج: در عین تقیه، اصول دین را فدا نکنند (عدم سازش در مبانی اعتقادی). خود را برای قیامهای آینده آماده کنند (مانند نهضت امام صادق (ع) و انقلاب مهدوی). 

به تعبیر مقام معظم رهبری: [یکی دیگر از ارزشها این است که سیاست خارجی ما به سه اصل عزت و حکمت و رعایت تقیه - در آن مواردی که باید تقیه کرد - متکی باشد.]و [امّا] تقیّه؛ ممکن است شما بگویید تقیّه مال آن زمانى بود که یک دولت مسلّطى بود، ما هم مخفى بودیم و از ترس او چیزى نمیگفتیم؛ نه، همان وقت هم تقیّه، مسئله‌ی ترس نبود؛ «التّقیّة تُرس»، تُرس است، امّا تَرس نیست. اَلتَّقِیّةُ تُرسُ المُؤمِن؛( الكافی،الشیخ الكلینی ج۲ص۲۲۱ح۲۳ ؛ قرب الاسناد،عبد الله بن جعفر حميرى ص۱۷ ؛ بحار الانوار ،علامه مجلسی،ج۷۲ص۳۹۴ح۶ ) تقیّه سپر است.( بیانات در دیدار مسئولان و کارگزاران نظام جمهورى اسلامى ایران 09/11/1368). این نگاه هوشمندانه امام باقر (ع) میتواند الگویی برای مبارزات سیاسی امروز شیعیان در برابر نظام‌های استبدادی باشد.

حامد میرزاخان

عضو مجمع نمایندگان طلاب و فضلای حوزه علیمه قم