بازخوانی کودتای ۲۸ مرداد بر اساس چهار نقشه

کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ یکی از مهم‌ترین و بحث‌برانگیزترین رویدادهای تاریخ معاصر ایران است که پیامدهای عمیقی بر سرنوشت سیاسی کشور برجای گذاشت. این کودتا که با حمایت سازمان‌های اطلاعاتی ایالات متحده (سیا) و بریتانیا (ام‌آی۶) طراحی و اجرا شد، منجر به سرنگونی دولت قانونی دکتر محمد مصدق و بازگرداندن محمدرضا شاه به قدرت گردید.

نقشه‌های ارائه‌شده مراحل مختلف این کودتا را به‌خوبی نشان می‌دهند و روند اجرایی آن را از تجمعات خیابانی تا ورود نیروهای نظامی و در نهایت تصرف مراکز حساس دولتی و سقوط دولت مصدق به تصویر می‌کشند. بررسی این نقشه‌ها و تحلیل مراحل کودتا می‌تواند درک دقیق‌تری از شیوه اجرای آن و نقش بازیگران مختلف، از جمله ارتش، نیروهای امنیتی، عوامل خارجی و گروه‌های سازمان‌یافته داخلی، به ما بدهد. در این نوشتار، روند کودتا را در چهار مرحله بررسی خواهیم کرد و نشان خواهیم داد که چگونه یک عملیات برنامه‌ریزی‌شده توانست سرنوشت یک کشور را دگرگون سازد.

مرحله اول: تظاهرات بزرگ (۶:۰۰ صبح - ۱۰:۳۰ صبح)

در این مرحله، گروه‌هایی از اراذل و اوباش سازماندهی شده‌اند تا با ایجاد آشوب و جلب توجه عمومی، فضا را برای اقدامات بعدی آماده کنند. برخی از این گروه‌ها به‌طور مشخص از افرادی مانند طیب و طاهر حاج‌رضایی و حسین و نقی اسماعیل‌پور هدایت می‌شوند. این گروه‌ها در نقاط کلیدی مانند میدان توپخانه، بهارستان و ارک مستقر شده‌اند. هدف اصلی این تظاهرات ایجاد بی‌ثباتی و زمینۀ مداخله نظامی بوده است.

مرحله دوم: ورود نیروهای مسلح و عوامل مخفی (۱۰:۰۰ صبح - ۱۵:۰۰)

در این مرحله، نیروهای نظامی و پلیس به میدان آمده‌اند و همزمان، عوامل مخفی و لباس‌شخصی‌ها نیز فعال شده‌اند. تمرکز عملیات روی تصرف ساختمان‌های استراتژیک بوده است:

۱-   اشغال ساختمان‌های دولتی در ارک، شامل وزارت کشور و وزارت خارجه.

۲-   تخریب و آتش‌سوزی در بهارستان، از جمله دفاتر احزاب سیاسی مانند حزب ایران و حزب پان‌ایرانیست.

۳-   اشغال مراکز کلیدی در توپخانه مانند شهرداری، اداره تلگراف و ساختمان پلیس.

این نشان می‌دهد که کودتاچیان از تاکتیک‌های چندلایه شامل تخریب، ارعاب و تصرف مراکز قدرت استفاده کرده‌اند.

مرحله سوم: استقرار تانک‌ها و محاصره (۵:۰۰ صبح - ۱۴:۳۰)

این مرحله شامل ورود نیروهای زرهی و تانک‌ها از پادگان‌های مختلف مانند سلطنت‌آباد، قصر و عشرت‌آباد است. نقشه نشان می‌دهد که تانک‌ها از شمال شهر به سمت مرکز حرکت کرده‌اند و نقاطی مانند میدان توپخانه و بهارستان را محاصره کرده‌اند. این مرحله حیاتی بوده، زیرا نیروی مقاومت را سرکوب و امکان پیشروی نیروهای کودتا را فراهم کرده است.

مرحله چهارم: تسخیر اهداف اصلی (۱۴:۰۰ - ۱۹:۰۰)

در این مرحله، کودتاچیان به اهداف نهایی خود رسیده‌اند:

۱.    تسخیر ایستگاه رادیو تهران (۱۴:۰۰ - ۱۶:۰۰)که اهمیت زیادی در کنترل اطلاع‌رسانی داشته است.

۲.    اعلام پیروزی توسط زاهدی (۱۶:۰۰ - ۱۷:۰۰)، که تلاش می‌کرد کودتا را مشروع جلوه دهد.

۳.    حمله به خانه مصدق (۱۴:۰۰ - ۱۹:۰۰)، که در نهایت به فرار او منجر شد.

در ادامه، این روند را مطابق با نقشه‌ بررسی می‌کنیم:

این نقشه چگونگی استقرار گروه‌های اوباش را نشان می‌دهد که در صبح زود ۱۹ اوت ۱۹۵۳ (۲۸ مرداد ۱۳۳۲) توسط سازمان‌دهندگان کودتا برای تظاهرات اجیر شده بودند. این گروه‌ها ابتدا در بازار و دیگر مناطق جنوب تهران گرد هم آمدند و سپس به سمت شمال پایتخت حرکت کردند.

نام سرکردگان اوباش در سمت چپ نقشه ذکر شده است، همراه با برآوردی از تعداد نیروهایشان و اهدافی که قرار بود مورد حمله قرار دهند.

نیروهای پلیس، واحدهای نظامی و عوامل مخفی حامی شاه از اواسط صبح روز ۱۹ اوت ۱۹۵۳ (۲۸ مرداد ۱۳۳۲) در کودتا درگیر شدند.

تانک‌ها در ۱۹ اوت ۱۹۵۳ (۲۸ مرداد ۱۳۳۲) نقشی حیاتی ایفا کردند، به‌طوری که نیروهای حامی شاه در طول روز کنترل حدود ۲۴ تانک را از ارتش به دست گرفتند.

نیروهای مسلح ضد مصدق از ساعت ۴ عصر به خانه او (در سمت چپ نقشه) هجوم آوردند و در نهایت او را وادار کردند تا از روی دیوار باغ فرار کند قبل از اینکه خانه‌اش تخریب شود. تا آن زمان، زاهدی از  رادیو خطاب به ملت سخن گفته بود.