اسرائیل مصداق تام جاهلیت مدرن است/ معرفی چهار شاخصه برای جاهلیت در قرآن

به گزارش سرویس سیاسی خبرگزاری رسا، دویست و هشتاد و دومین نشست از سلسله کرسی‌های آزاداندیشی با موضوع «گفتمان مقاومت» و هفدهمین جلسه تفسیر سوره فتح، با سخنرانی حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محسن مهاجرنیا در دانشگاه طلوع مهر برگزار شد. این نشست که به همت قرارگاه فرهنگی طلوع مهر، مجمع هماهنگی پیروان امام و رهبری استان قم، اندیشکده مطالعات انقلاب اسلامی طلوع مهر و انجمن علمی قرآن و تحول علوم ایران برپا شد، به بررسی عمیق مفهوم «جاهلیت» در قرآن و انطباق آن بر مصادیق امروزی پرداخت.

حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر مهاجرنیا در ابتدای سخنان خود با اشاره به آیه ۲۶ سوره فتح اظهار داشت: در این آیه خداوند می‌فرماید: «إِذْ جَعَلَ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجَاهِلِيَّةِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَىٰ رَسُولِهِ وَعَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَأَلْزَمَهُمْ كَلِمَةَ التَّقْوَى». این آیه یکی از آیات بسیار معنادار این سوره است که هم به نوعی جمع‌بندی آیات قبل محسوب می‌شود و هم یک دسته‌بندی گفتمانی میان دو جبهه را مشخص می‌کند: جبهه کفر در مملکت مکه و جبهه اسلام در مملکت مدینه. این دو در آن زمان دو دولت‌شهر مستقل بودند که بعدها با فتح مکه، به یک کشور واحد تبدیل شدند.

وی با تشریح وقایع صلح حدیبیه افزود: این آیه ویژگی‌های کفار مکه را بیان می‌کند. پس از آنکه مسلمانان را متوقف کردند و نگذاشتند برای زیارت وارد مکه شوند، مسلمانان مجبور شدند قربانی‌های خود را در همان منطقه حدیبیه ذبح کنند. کفار مکه تعصب و حمیت به خرج دادند؛ اول اینکه اجازه ورود به مسلمانانی که با لباس احرام و برای زیارت آمده بودند را ندادند، با وجود اینکه مسلمانان تأکید داشتند که برای جنگ نیامده‌اند. دوم، در هنگام نوشتن صلح‌نامه، نماینده قریش به عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» اعتراض کرد و گفت ما این را نمی‌شناسیم و باید طبق عرف رایج «بِاسمِکَ اللهم» نوشته شود. پیامبر (ص) نیز برای رسیدن به هدف والاتر پذیرفتند.

رئیس اندیشکده مطالعات انقلاب اسلامی ادامه داد: اعتراض بعدی آن‌ها به عبارت «رسول الله» بود. گفتند ما شما را به عنوان رسول خدا نمی‌شناسیم و باید نام خود را بنویسی. این موضوع برای مسلمانان بسیار سنگین بود، اما پیامبر (ص) باز هم فرمودند که اشکالی ندارد و نام ایشان را بنویسند. کار بعدی‌شان این بود که مسلمانانی را که با امید به زیارت آمده بودند، ناامیدانه بازگرداندند که این برای پیامبر و یارانشان فوق‌العاده سخت بود. همچنین اجازه ندادند مسلمانان قربانی‌هایشان را به مکه بفرستند تا در آنجا ذبح شود. مجموعه این پنج عمل را خداوند به اسم «تعصب جاهلیت» معرفی می‌کند و می‌فرماید شما با این کارها جاهلیت را احیا کردید.

حجت الاسلام والمسلمین مهاجرنیا در مقابل این رفتار، به واکنش جبهه اسلام اشاره کرد و گفت: در مقابل این تعصبات، خداوند سکینه، آرامش و طمأنینه را در قلوب مؤمنین و پیامبر (ص) انداخت و آن‌ها را بر اساس تقوا هدایت کرد تا وارد جنگ نشوند، کوتاه بیایند و برای آینده برنامه‌ریزی کنند. این مفهوم جاهلیت که در قرآن مطرح می‌شود، معنای ویژه‌ای دارد. ما معمولاً جاهل را به معنای نادان و کسی که علم ندارد می‌گیریم، اما در قرآن، جاهلیت به این معنا به کار نرفته است. جاهلیت در قرآن به معنای نداشتن «عقل» است، نه نداشتن علم. یعنی این‌ها مشکل عقلانیت، فهم و شعور دارند.

وی با بیان اینکه عرب جاهلی از برخی علوم و اخلاقیات برخوردار بود، تصریح کرد: عرب قبل از اسلام در شعر و شاعری بسیار پیشرفته بود. همچنین برخی اخلاقیات نیکو مانند مهمان‌نوازی و حمایت از مظلومان (حِلفُ الفُضول) را داشتند. بنابراین وقتی قرآن می‌گوید شما جاهل هستید، یعنی عقل و شعور ندارید و انسان نیستید، نه اینکه علم ندارید. قرآن از جاهلیت یک نظام فکری و معرفتی تصویر می‌کند و چهار بُعد خاص برای آن برمی‌شمرد.

چهار بُعد جاهلیت؛ از نگاه توحیدی تا کنش اجتماعی

این استاد حوزه و دانشگاه اولین ویژگی جاهلیت را اینگونه تبیین کرد و افزود: اولین بُعد در جریان جنگ احد مطرح شد. پس از شکست مسلمانان، منافقین شروع به تضعیف اسلام کردند و می‌گفتند وعده‌های خدا دروغ است. در آیه ۱۵۴ سوره آل‌عمران، قرآن می‌فرماید: «یَظُنُّونَ بِاللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجَاهِلِیَّةِ». یعنی این‌ها به ناحق درباره خدا گمان می‌برند و فکر می‌کنند خدا ناتوان است. این تفکر جاهلانه، اولین ویژگی جاهلیت است؛ یعنی به لحاظ فکری، عقلانیت آن‌ها درباره خدا و هستی ناکارآمد است.

وی به دومین ویژگی اشاره کرد و گفت: دومین ویژگی در سوره مائده، که از آخرین سوره‌های نازل شده است، بیان می‌شود. قرآن خطاب به مسلمانانی که رگه‌های نفاق داشتند می‌فرماید: «أَفَحُکْمَ الْجَاهِلِیَّةِ یَبْغُونَ». آیا به دنبال حاکمیت و حکم جاهلیت هستید؟ این آیه نشان می‌دهد که در اواخر عمر پیامبر (ص) نیز خطر بازگشت به جاهلیت و رها کردن حاکمیت الهی وجود داشت. مفسران از این آیه، جاهلیت اولی (قبل از اسلام) و جاهلیت ثانی (پس از اسلام که توسط منافقین احیا می‌شود) و حتی «جاهلیت مدرن» را استنباط کرده‌اند.

دکتر مهاجرنیا سومین ویژگی را مربوط به حوزه رفتار اجتماعی دانست و افزود: سومین ویژگی جاهلیت در سوره احزاب و در قالب یک هشدار به زنان پیامبر (ص) مطرح می‌شود. در آیه ۳۳ این سوره می‌فرماید: «وَ قَرنَ فی بُیوتِکُنَّ وَ لا تَبَرَّجنَ تَبَرُّجَ الجاهِلیَّةِ الاولی». خداوند به زنان پیامبر توصیه می‌کند که در خانه‌هایتان بمانید و مانند زنان عصر جاهلیت اول، جلوه‌گری و خودنمایی نکنید. این آیه به مسئله بی‌عفتی و بی‌حجابی اشاره دارد که امروز نیز جامعه ما با آن درگیر است و نشان می‌دهد که این رفتار، یکی از شاخصه‌های جاهلیت است.

وی چهارمین شاخصه جاهلیت را منطبق بر آیه مورد بحث در سوره فتح دانست و اظهار داشت: چهارمین بُعد جاهلیت، مربوط به گرایش‌ها، تمایلات و عصبیت‌هایی است که در جاهلیت مطرح بود و مصداق آن همین آیه سوره فتح است که به تعصبات کور کفار اشاره دارد. این چهار بُعد شامل جاهلیت بینشی (فکری)، جاهلیت حاکمیتی (سیاسی)، جاهلیت کنشی (رفتاری) و جاهلیت گرایشی (تمایلات و عصبیت‌ها) می‌شود که در مجموع یک نظام فکری مبتنی بر جهل، بی‌عقلی، بی‌معنویت و بی‌اخلاقی را تشکیل می‌دهد.

ویژگی‌های عصر جاهلیت از زبان امیرالمؤمنین(ع)

رئیس اندیشکده مطالعات انقلاب اسلامی با استناد به کلام امیرالمؤمنین(ع) به تشریح عمیق‌تر ویژگی‌های عصر جاهلیت پرداخت و گفت: حضرت علی(ع) یکی از ویژگی‌های آن دوران را بیگانگی کامل با وحی و رسالت معرفی می‌کنند. در خطبه ۱۰۴ نهج‌البلاغه می‌فرمایند که هیچ‌کس در میان عرب جاهلی با وحی سروکار نداشت و ادعای نبوتی نیز در میانشان نبود. ویژگی بعدی، پشت پا زدن به فطرت پاک انسانی بود. رفتار آن‌ها فطری نبود و به همین دلیل پیامبران مبعوث شدند تا «میثاق فطرت» را که زیر غبار فراموشی مدفون شده بود، احیا کنند.

مهاجرنیا افزود: حضرت امیر(ع) ویژگی دیگر جاهلیت را نابودی ارزش‌های اخلاقی می‌دانند. تمایز انسان و حیوان در پایبندی به اخلاق است، اما عرب جاهلیت این را هم از دست داده بود. اوج رذالت اخلاقی آن‌ها این بود که دختران خود را زنده به گور می‌کردند. این یعنی انسانیت خود را کاملاً از دست داده بودند. در خطبه ۹۵ نهج‌البلاغه آمده است که مردم در آن زمان در گمراهی، سرگردانی، فتنه، هوای نفس، کبر و جهالت غرق بودند.

وی در تشریح وضعیت سیاسی دوران جاهلیت بیان کرد: آخرین ویژگی که حضرت امیر (ع) برمی‌شمرد، وضعیت سیاسی آن‌هاست. آن‌ها موجوداتی بودند که اراده‌ای از خود نداشتند و کاملاً تحت تأثیر رؤسای قبایل خود بودند و آن رؤسا نیز به نوبه خود، زیر سلطه کسراهای ایران و قیصرهای روم قرار داشتند. یعنی به لحاظ سیاسی، منقاد و گوش به فرمان پادشاهان ظالم بودند و کارشان خونریزی، جنگ و فساد بود.

این پژوهشگر قرآنی با جمع‌بندی شاخصه‌های گفتمان جاهلیت گفت: با نگاهی گفتمانی، مرکزیت و دال مرکزی گفتمان جاهلیت، «تعصب» است. ویژگی‌های دیگر این گفتمان شامل بت‌پرستی و پیروی از هوای نفس، انکار معاد، پافشاری بر سنت‌های خرافی پدران، خودبرتربینی و غرور، ثبات‌گرایی و مخالفت با هرگونه تحول و پیشرفت، تقلیل‌گرایی و سنجیدن همه چیز با معیارهای قبیله‌ای، اتکا به زور و قدرت بیرونی به جای اخلاق و انسانیت، و ابزاری‌سازی مفاهیم والا برای منافع قبیله‌ای بود.

اسرائیل، مصداق تام جاهلیت مدرن

دکتر مهاجرنیا در بخش پایانی سخنان خود، با انطباق مفهوم جاهلیت بر دنیای امروز، تصریح کرد: ما امروز با «جاهلیت مدرن» روبرو هستیم و اسرائیل مصداق تام و کامل این جاهلیت است. همان ویژگی‌هایی که قرآن برای جاهلیت اولی برمی‌شمرد، امروز در رفتار رژیم صهیونیستی به وضوح دیده می‌شود. آن‌ها نزدیک به هفتاد هزار زن و کودک بی‌گناه را کشته‌اند و هنوز دست‌بردار نیستند. این رژیم از جاهلیت اولی هم بدتر است، چرا که با بمب‌های چند تنی به مردمی حمله می‌کند که هیچ سلاحی برای دفاع ندارند.

وی تأکید کرد: این جاهلیت مدرن با هیچ معیاری از انسانیت، فطرت و وحی سازگار نیست و همه چیز را با زور پیش می‌برد. در دنیایی که قانون و سازمان‌های بین‌المللی در دست خودشان است، هیچ راهی برای شکایت وجود ندارد. بنابراین، جمهوری اسلامی هیچ راهی ندارد جز اینکه به تعبیر رهبر معظم انقلاب، قدرتمند شود. این قدرت باید از درون ملت و با ایمان مردم بجوشد. ما باید قدرتمند شویم، زیرا رقیبی که در مقابل ما قرار دارد، بسیار خشن‌تر، ظالم‌تر و غیرانسانی‌تر از جاهلیتی است که قرآن توصیف می‌کند.