حجت‌الاسلام نصیری مطرح کرد؛
شیوه‌های مناظره و استدلال امام رضا علیه‌السلام در برابر متکلمان و غیرمسلمانان
مدیر تحقیقات موسسه فراشناخت با اشاره به اهمیت مناظرات علمی و کلامی امام رضا علیه‌السلام در دوران ولایت عهدی مأمون، تاکید کرد که شیوه‌های استدلالی ایشان تلفیقی از عقل برهانی، نقد متون، تفسیر نقلی و تمثیل فلسفی بود و مخاطبان مسیحی، یهودی و اهل سنت را به تدریج و منطقی اقناع می‌کرد.
به گزارش خبرنگار گروه فرق و ادیان خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام احمد نصیری، مدیر تحقیقات موسسه فراشناخت در پیش نشست های همایش کتاب عیون اخبار الرضا علیه السلام از نگاه فرهیختگان با بررسی روش شناسی استدلال های کلامی در کتاب عیون اخبار الرضا علیه السلام که به همت سازمان علمی و فرهنگی آستان قدس رضوی در سازمان علمی و فرهنگی آستان قدس رضوی امروز 28 آبان ماه برگزار شد، با اشاره به اهمیت مناظرات علمی و کلامی امام رضا علیه‌السلام در دوران ولایت عهدی مأمون، گفت: امام رضا علیه‌السلام در شرایطی که مأمون تلاش داشت با تعیین ولایت عهدی، جایگاه ایشان را کنترل کند، توانست با مناظرات هوشمندانه، جایگاه علمی و رهبری فکری خود را بیش از پیش برای مردم روشن سازد.
وی افزود: امام علیه‌السلام در این دوره با متکلمان و نمایندگان ادیان مختلف از جمله جاثلیق مسیحی، راس جالوت یهودی و برخی متکلمان اهل سنت مناظره داشتند و با این مناظرات، چارچوب‌های نظری و مبانی کلام شیعه را بنیان‌گذاری کردند.
مدیر تحقیقات موسسه فراشناخت با بیان روش‌های امام رضا علیه‌السلام، تأکید کرد: روش امام تلفیقی از عقل برهانی و نقد معتبر بود؛ یعنی استفاده از احادیث سینه به سینه و تحلیل‌های تاریخی و تمثیل‌های فلسفی برای اقناع تدریجی مخاطب. ایشان در عین حال، مخاطب خود را به دقت مدنظر قرار می‌دادند؛ برای مثال در مواجهه با مسیحیان از متون انجیل، با یهودیان از تورات و زبور و با اهل سنت از بدیهیات عقلی و آیات قرآنی استفاده می‌کردند.
وی ادامه داد: استدلال‌های امام علیه‌السلام تنها دفاع از آموزه‌های شیعی نبود، بلکه به نوعی بازسازی عقلانی و شبکه‌بندی معارف وحیانی نیز محسوب می‌شد. عقل در مناظرات امام، به عنوان طریق فهم حقیقت به کار گرفته می‌شد و برهانی برای تأیید صدق وحی ارائه می‌گردید.
حجت‌الاسلام نصیری تصریح کرد: امام رضا علیه‌السلام با استدلال‌های عقلی خود به موضوعات مهمی مانند توحید، تنزیه خداوند از صفات مخلوقات، حدوث عالم، امامت و مبانی هستی‌شناسی و الهیات پرداختند. ایشان توانستند با ترکیب بدیهیات و نظریات فلسفی و استفاده از برهان‌هایی مانند امتناع تسلسل و نیاز حادث، استدلالی منطقی و متقن ارائه کنند که حتی برای متکلمان اهل سنت نیز قابل قبول بود.
وی افزود: امام علیه‌السلام با بیان امتناع جسمانیت، مکان و جهت برای خداوند، نشان می‌دادند که خداوند منزه از هر گونه محدودیت و شباهت به مخلوقات است. به عنوان مثال، ایشان می‌فرمودند خداوند چگونه می‌تواند کیف یا مکان داشته باشد در حالی که خود آفریدگار آن‌هاست؟ این گونه استدلال‌ها به فهم توحید و تنزیه خداوند کمک می‌کرد.
حجت‌الاسلام نصیری با اشاره به مبانی انسان‌شناسی در کلام امام رضا علیه‌السلام گفت: امام علیه‌السلام اختیار و قدرت فهم انسان را مورد تأکید قرار می‌دادند و در پاسخ به شبهات مطرح‌شده درباره جبر و تفویض، نشان می‌دادند که انسان نه موجودی صرفاً مغفور و مقهور، بلکه صاحب شعور، اراده و توان استدلال است.
وی تصریح کرد: روش‌شناسی استدلالی امام رضا علیه‌السلام ترکیبی از برهان‌های عقلی، استدلال‌های نقلی و تمثیل‌های فلسفی بود. ایشان با شناسایی سطح معرفتی مخاطب، مسئله را به شکل محدود و مشخص تعریف می‌کردند، مقدمات را از نتایج جدا می‌ساختند و استدلال‌های متناسب با ساختار ذهنی مخاطب ارائه می‌دادند. اقناع تدریجی و مرحله‌ای، یکی از شاخصه‌های برجسته مناظرات امام بود.
حجت‌الاسلام نصیری ادامه داد: امام رضا علیه‌السلام در مواجهه با مخاطبان مسیحی و یهودی از متون دینی آن‌ها، مانند انجیل و تورات، برای اثبات نبوت پیامبر اسلام و حقانیت آموزه‌های شیعی استفاده می‌کردند و حتی توانایی حفظ و تلاوت دقیق این متون، تأثیر قابل توجهی بر اقناع مخاطب داشت.
مدیر تحقیقات موسسه فراشناخت با تشریح مبانی توحیدی و فلسفی امام رضا علیه‌السلام، گفت: امام رضا علیه‌السلام در مناظرات خود با متکلمان و مخاطبان غیرمسلمان، به تبیین صفات ذاتی و فعلی خداوند پرداختند و تأکید کردند که این صفات، جدای از ذات الهی نیستند. خداوند، عالم، قادر، حی، قدیم و وسیع است و هیچ یک از محدودیت‌های مخلوقات بر او صدق نمی‌کند.
وی افزود: امام علیه‌السلام با طرح مسأله امتناع جسمانیت، مکان و جهت برای خداوند نشان دادند که عقل انسانی از درک کامل حقیقت الهی عاجز است و هرگونه توصیف خداوند بدون آگاهی و علم کامل، نوعی جهل محسوب می‌شود. بنابراین خداوند منزه از هر نوع قیود مادی و محدودیت است.
حجت‌الاسلام نصیری با اشاره به تبیین اراده الهی توسط امام رضا علیه‌السلام گفت: اراده خداوند همان فعل اوست و جدایی بین اراده و فعل در ذات الهی وجود ندارد، برخلاف مخلوقات که در آن‌ها اراده و فعل به گونه‌ای ظاهری جدا از هم دیده می‌شود. امام تأکید می‌کردند که خداوند نیازمند چیزی نیست و خلقت مخلوقات به هیچ وجه به منظور برآوردن نیاز او نبوده است. اگر چنین بود، خلق باید بی‌پایان و بدون حد و مرز می‌شد.
وی ادامه داد: امام رضا علیه‌السلام همچنین با استفاده از قیاس‌های استثنائی و استدلال‌های عقلی، نشان دادند که خداوند در تمام صفات و افعال خود مطلق و بلاحدود است و هیچ محدودیتی ندارد. به همین دلیل، مخلوقات، هرچند دارای حدود و ماهیت‌های متفاوت هستند، نمی‌توانند ویژگی‌های الهی را شامل شوند.
مدیر تحقیقات موسسه فراشناخت خاطرنشان کرد: این مباحث توحیدی و فلسفی امام رضا علیه‌السلام نمونه‌ای بارز از تلفیق عقل برهانی، نقد متون و استدلال نقلی است و نشان می‌دهد که کلام ایشان، نظامی منسجم، عقلانی و وحیانی دارد که در برابر شبهات فلسفی و دینی دوران خود، پاسخگو و قابل فهم برای مخاطبان مختلف بوده است.
حجت‌الاسلام نصیری با تشریح آموزه‌های کلامی و فلسفی امام رضا علیه‌السلام درباره جبر و اختیار و علم الهی، گفت: امام رضا علیه‌السلام تأکید داشتند که خداوند هیچ نیازی به مخلوقات ندارد و خلقت آن‌ها به هیچ وجه به منظور برآوردن نیاز الهی نبوده است.
وی افزود: در موضوع علم الهی، امام علیه‌السلام توضیح می‌دادند که خداوند افعال انسان‌ها را پیش از وقوع می‌داند، اما این علم موجب جبر نمی‌شود. ایشان علم الهی را به دو نوع تقسیم می‌کردند: یکی علم لوح محفوظ که تغییرناپذیر است و هیچ اختیاری در آن دخالت ندارد، و دیگری علم تشریحی که خداوند در اختیار انبیا و افراد خاص قرار داده و مربوط به افعال اختیاری انسان‌هاست.
مدیر تحقیقات موسسه فراشناخت با اشاره به اهمیت تفسیر آیات در مناظرات امام رضا علیه‌السلام گفت: مخاطبان گاهی آیاتی از قرآن را به گونه‌ای تفسیر می‌کردند که پیامبران را در معرض خطا نشان دهد؛ برای مثال در مورد حضرت یوسف، داود و حتی پیامبر اسلام. امام علیه‌السلام با ارائه تفسیر دقیق، این شبهات را برطرف می‌کردند و نشان می‌دادند که خطاهای ظاهری، در واقع خطا نبودند و سوءتعبیرهایی بوده است.
وی ادامه داد: یکی از شیوه‌های برجسته امام رضا علیه‌السلام در مناظرات، استناد به منابع مورد قبول مخاطب بود. به عنوان مثال، در مواجهه با مسیحیان، امام از انجیل و بشارات حضرت یوحنا برای اثبات نبوت پیامبر اسلام استفاده می‌کردند که موجب پذیرش حقانیت اسلام توسط برخی از آن‌ها می‌شد. همچنین در مناظره با یهودیان، از زبور و تورات برای اثبات پیامبری حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله بهره می‌گرفتند.
حجت‌الاسلام نصیری افزود: امام رضا علیه‌السلام در برخی موارد از برهان خلف برای اثبات مسائل اعتقادی بهره می‌بردند، از جمله در توضیح جایگاه حضرت مسیح علیه‌السلام به عنوان بنده‌ای از بندگان خدا که قابلیت پرستش ندارد.
وی گفت: یکی از روش‌های برجسته امام، اجرای برهان خلف بود. برای مثال، در مناظره با جاسی مسیحی، وقتی او به روزه و نماز حضرت مسیح علیه‌السلام اشاره کرد و تعجب خود را از اینکه مسیح چنین عباداتی داشته، ابراز نمود، امام علیه‌السلام پرسیدند: اگر مسیح خود پروردگار بوده است، نماز و روزه‌اش برای چه کسی بوده است؟ این برهان خلف موجب سکوت خصم شد و نشان داد که ادعای پرستش و عبادت برای موجودی الهی از منظر منطقی قابل قبول نیست.
وی افزود: روش دیگر امام، نقد مغالطات و افشای برداشت ناقص طرف مقابل بود. جاسی در نقل قول از انجیل بخشی از کلام یوحنا را ناقص نقل کرده بود؛ امام با ارائه متن کامل، نشان دادند که این کلام در واقع بشارت به پیامبری حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله است و برداشت ناقص موجب ایجاد شبهه شده بود. همچنین در مناظره با راس جاروت، او نبوت عیسی علیه‌السلام را به دلیل ندیدن معجزات رد می‌کرد؛ امام با استدلال‌های عقلی و نقل تاریخی نشان دادند که عدم مشاهده شخصی دلیل بر رد نبوت نیست.
مدیر تحقیقات موسسه فراشناخت ادامه داد: امام رضا علیه‌السلام با استفاده از قیاس و ذکر مصادیق تاریخی، نشان دادند که زنده کردن مردگان، معجزه‌ای الهی است، اما قابلیت پرستش مختص خداوند است. در این زمینه، امام به کرامات و معجزات امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام نیز اشاره کردند و با مثال‌های تاریخی، توانستند مخاطبان را متقاعد کنند.
وی تأکید کرد: محصول این روش‌شناسی امام رضا علیه‌السلام، تثبیت اعتقادات اساسی شیعه بود. امام با استناد به احادیث متواتر و سلسله سندی، اعتقادات توحید، رسالت و امامت را اثبات می‌کردند. از جمله، حدیث قدسی که امام نقل کردند، ایمان را مرکب از سه عنصر قلبی، زبانی و عملی می‌دانست و بر تثبیت ولایت علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام تأکید داشت.
حجت‌الاسلام نصیری در پایان خاطرنشان کرد: مناظرات امام رضا علیه‌السلام نمونه‌ای برجسته از تلفیق عقل برهانی، نقد نقلی و تمثیل تاریخی است که موجب اقناع منطقی و تدریجی مخاطبان می‌شد و نظام معرفتی شیعی را به شکل منسجم و مستدل ارائه می‌کرد.
ارسال نظرات