گسترش فرهنگ عفاف و حجاب و توسعه ارزش های اخلاقی در کاهش جرائم خشن موثر است

امنیت یک موهبت الهی است که افراد بشری در سایه آن می توانند در مسیر رشد و پیشرفت فردی و اجتماعی گام بردارند؛ از این رو یکی از اهداف اصلی حکومت ها در گوشه گوشه جهان تامین امنیت در ابعاد گوناگون اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و ... است.

 یکی از ابعاد تأمین امنیت وضع قوانین مناسب و ایجاد سازوکارهای ضمانتی از جمله تنبیه متخلفین جهت اجرای آن است تا ضمن تنبه فرد خطاکار، افراد دیگری هم که درصدد ارتکاب جرم هستند از این مجازات درس گیرند و قانون را محترم شمارند.

خوشبختانه اختیارات مناسبی برای سیستم قضایی هم در قانون اساسی و هم در فقه ما موجود است. این نگاه کمک می‌کند تا دستگاه قضایی بتواند با اهرم‌هایی مانند حبس، حد و مجازات‌هایی از جمله اعدام، از افزایش وقوع جرم جلوگیری کند.

بروز چند فقره جرایم خشن و در پی آن رسانه ای شدن این جرایم، فضای مناسبی را ایجاد کرد تا با بحث پیرامون جرایم خشن و علل آن، به بررسی این گونه از جرایم بپردازیم و نگاه های علمی در این باره را مورد بررسی قرار دهیم.

جحت الاسلام مهدی عالمی، دبیر تربیتی گروه حقوق جامعه المصطفی العالمیه و استاد حقوق جزا و جرم شناسی، در گفت و گو با خبرگزاری رسا، ضمن تعریف جرایم خشن به ارائه راهکارهایی جهت پیشگیری و مقابله با این گونه جرایم بیان داشته است که خدمت خوانندگان خبرگزاری رسا، تقدیم می شود.

رسا - لطفا جرایم خشن را تعریف کنید و به خصوصیات این گونه از جرایم اشاره کنید؟

اصطلاح جرایم خشن که غالبا به جرایم خیابانی تعبیر می شود، جرایمی است که از روی قهر و غلبه، تهدید و عملیاتی کردن تهدید صورت می گیرد.

زمانی که اصطلاح جرایم خشن استفاده می شود، نگاهمان به ابزارهای ارتکاب جرم است اما اصطلاح جرایم خیابانی یک تعبیر ژورنالیستی است که حیثیت آن به خطر انداختن سریع احساسات و ایجاد حس ناامنی اجتماعی است و دارای موقعیتی مکانی است، از این رو با دقت مشخص می شود که اصطلاح جرایج خشن و جرایم خیابانی کاملا بر یکدیگر منطبق نیست، به عنوان نمونه جرایم علیه همسر و کودک که جزء جرایم خانگی محسوب می شود از جرایم خشن است اما جرم خیابانی نیست.

قانون مجازات اسلامی طبق تقسیم بندی رایج در فقه، جرایم را نسبت به نوع مجازات به پنج قسم جرایم موجب حد، تعزیر، قصاص، دیه، تعزیرات و بازدارنده تقسیم بندی کرده است و لذا تقسیم بندی به نام جرایم خشن و غیر خشن در قانون مجازات اسلامی نداریم و این اصطلاحی است که بین حقوقدانان و در دانش حقوق جزاء مورد استفاده قرار می گیرد.

جرایم خشن دارای ویژگی های مهمی به این شرح است: این جرایم با تهدید، قهر و غلبه و قوای غالبا فیزیکی همراه است و از آن جایی که بیشتر در معرض عموم واقع می شود، خیلی سریع موجب ایجاد احساس ناامنی در بین آحاد جامعه می شود. طبق این معیار می توان جرایم خشن را این گونه برشمرد: قتل و تهدید به قتل، کلیه جرایم جنسی تجاوز به عنف، ایراد ضرب و جرح عمدی، کودک آزاری، خشونت مقرون به تهدید، اخاذی، زورگیری، تخریب اموال عمومی و حتی اموال شخصی، ایجاد حریق عمدی، آدم ربایی، اسید پاشی.

رسا – علل بروز چنین جرایمی با این ماهیت خشن در جامعه چیست؟ آیا می توان با رصد برخی علل در جامعه بروز این جرایم را به صورت علمی تبیین کرد؟

در مبحث دانش جرم شناسی جرم دارای تفاوت جدی با اصطلاح جرم در دانش حقوق جزا است به این معنا که اصطلاح جرم در جرم شناسی اصطلاح موسعی است یعنی جرم عناوین ممنوع قانونی و انحرافات اجتماعی را شامل می شود و بر خلاف حقوق کیفری که جرم به آنچه در قانون تصریح شده است و دارای مجازات مقرر است، اطلاق می شود. در جرم شناسی هر انحراف از نورم جامعه به عنوان یک انحراف اجتماعی تحت عنوان جرم مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.

در مباحث جرم شناسی این مطلب تلقی به قبول شده است که جرم پدیده ای تک علتی نیست بلکه جرم دارای علل زیستی، روانی و اجتماعی است که جرایم خشن نیز از این قاعده مستنثا نیست.

در بیان علل بروز جرایم خشن می توان به برخی مولفه ها اشاره داشت:

الف) عدم تربیت صحیح در درون کودکی و نوجوانی: امروز غالب نوجوانان، افرادی زود رنج و دارای آستانه صبر پایین هستند که والدین و نهادهای رسمی و غیر رسمی باید این مطلب را در تربیت نوجوانان مورد دقت قرار دهند.

ب) استعداد کم مجرمان جرایم خشن: این مجرمان بر خلاف مجرمان یقه سفید که با به کار بستن استعداد خود دست به جرم می زنند از استعداد جنایی بالایی برخوردار نیستند و به همین دلیل با تکیه بر قوای جسمی خود دست به ارتکاب جرم می زنند و جرایم مقرون به خشونت را رقم می زنند.

ج) عقده های روانی: شخصیت اجتماعی نامناسبی که این افراد در خود احساس می کنند و عقده ای روانی که ناشی از عدم توجه کافی والدین ناشی شده است.

مشکلی که در خانواده های طلاق، تک والدینی و خانواده های غیر گسترده که توان گردهم آمدن برای رفع مشکلات را ندارند، دیده می شود.

نبود توجه کافی به کودکان در درون خانواده ها باعث بروز عقده های حقارتی می شود که خود زمینه ساز ارتکاب جرایمی با ماهیت خشونت آمیز است.

د) عقده های علمی: نداشتن سواد کافی و جایگاه بالای اجتماعی از دیگر علت های بروز جرایم خشن است و با بررسی مشخص می شود که افرادی که در رده های بالای اجتماعی هستند کمتر مرتکب جرایم خشن می شوند.

در این بین باید نگاه به عللی که ارتکاب جرم را تشدید می کند و به علل مشدد تعبیر می شود، نیز داشته باشیم که می توان به این موارد اشاره کرد:

الف) استفاده از قرص های اکستازی، مشروبات الکلی، که آثار مخرب آن از نظر علمی، معنوی و دینی ثابت شده است و فرد قدرت تصمیم گیری را از دست می دهد و ادراک انسان متعارف را ندارد.

ب) افزایش فزاینده تهاجم فرهنگی و نمود آن در گسترش بد حجابی، فیلم ها و سریال های مستهجن و خشن.

طی تحقیقی که آقای مارش در ایالات متحده انجام داد، آثار مخرب این گونه فیلم ها و نقش آن در جامعه ستیزی و جامعه گریزی تبیین شده است.

ج) عدم توجه به تفکیک جنسیتی در دانشگاه ها: حادثه پل مدیریت جریان دو دانشجو بود که به جان هم افتادند و عشقی خیابانی، قتل خیابانی را دامن زد.

متاسفانه برخی مسئولین نگاه مثبتی به تفکیک جنسیتی ندارند در حالی که ثمرات تفکیک جنسیتی به تجربه ثابت شده است و توقع این است که با تفکیک جنسیتی، دانشگاه ها از نظر علمی هم به اهداف خود بیش از پیش برسند.

رسا – از آنجایی که جرایم خشن تاثیر مخربی در خانواده بزه کار و بزه دیده و اطرافیان و حتی افراد جامعه به دلیل احساس ترس و نا امنی دارند، چه اقداماتی در راستای کاهش این گونه از جرایم باید انجام شود؟ جرم شناسان چه راهکارهایی برای مقابله با وقوع این گونه جرایم پیشنهاد می دهند؟

یکی از وظایف قوه قضائیه مصرح در بند پنجم اصل 156 قانون اساسی، در کنار تعقیب و صدور حکم برای مجرمین، پیشگیری از جرم و اصلاح مجرمین است که در کنوانسیون های بین المللی هم مورد توجه و تاکید قرار گرفته است.

پیشگیری از جرم بر دو نوع است، پیشگیری از وقوع جرم و پیشیگری از تکرار جرم ( پسین جرم).

پیشگیری از منظر دیگر به پیشگیری وضعی و پیشگیری اجتماعی قابل تقسیم است. در پیش گیری وضعی نهادهای ذیربط و مسئول با ایجاد راهکارهای پیشگیرانه با تغییر در آخرین وضعیت حصول جرم از وقوع آن جلوگیری می کنند مانند اقدامات نیروی انتظامی در شب چهارشنبه سوری که با مداخله به موقع و هدایت عملیات آتش بازی به خارج از شهر، این گونه از پیشگیری را محقق می سازند.

نکته قابل توجه این است که پیشگیری وضعی در جرایم خشن که بدون برنامه ریزی قبلی و به صورت آنی و هیجانی ظاهر می شود، کمتر قابل اجرا است.

نکته دیگر این است که این نوع پیشگیری با استفاده از نیرو های متخصص پلیس سامان می یابد. جناب آقای احمدی مقدم، رییس پلیس کشور در برنامه گفت و گوی خبری با بیان اینکه بخشی از نیروهای انتظامی سربازان هستند که تخصص کافی برای مواجهه با این گونه جرایم را ندارند، گفت نمی توان توقع داشت در مواقع بحرانی، فردی به میدان بیاید که دارای تخصص نیست بلکه باید نیرو های متخصص وارد شوند تا شاهد قتلی همچون قتل در سعادت آباد در معرض و مرعی مردم نباشیم.

پیشگیری اجتماعی، داری دو بخش پیشگیری اجتماعی رشد مدار و پیشگیری اجتماعی جامعه مدار است. در رشد مدار به خصوص اطفال و نوجوانان مورد توجه قرار می گیرند یعنی به تربیت، آموزش و پرورش، خانواده و اطرافیان که نقش اساسی در تربیت و فرایند جامعه پذیری او دارند، توجه می شود.

امروز با توجه به گسترش رسانه ها، رواج کارتون ها و فیلم های غربی و ترویج فرهنگ اباحه گری و کشتار و قتل و خشونت، این بخش نیازمند توجه بیشتری از سوی مسئولین است و باید این عرصه ها مدیریت شود.

گونه های رفتار والدین، اساتید و دوستان نقش زیادی در شکل گیری شخصیتی نوجوانان دارد. به عنوان نمونه اگر پدری بتواند در بحرانی که در منزل پیش می آید کنترل خشم داشته باشد می توانیم امیدوار باشیم که فرزند او نیز این رفتار را استفاده کند، اما اگر پدر در هر موقعیتی از منطق زور استفاده کند، کودک شرور می شود و از همین رو است که در روایات اسلامی قلب طفل همچون زمین خالی توصیف شده است که هر بذری در آن ریخته شود، قبول می کند.

در پشگیری اجتماعی جامعه مدار تاکید بر فعالیت های فرهنگی و نهاد های رسمی و غیر رسمی در تعلیم جامعه پذیری است.

در این بخش باید مولفه های اخلاقی تبلیغ و ترویج شود و به جای جاه طلبی و فرصت خواهی و حرص و طمع، ارزش های اصیل اسلامی تبیین شود که البته متاسفانه در بسیاری از تبلیغات رسانه ای همچون تبلیغ بانک ها، فاصله طبقاتی و حسن بودن ثروتمند بودن و شوم بودن فقر ترویج می شود که این تبلیغات و فضای حاصل از آن موجب رخ دادن جرایمی همچون کیف قاپی می شود.

اشتغال از مولفه هایی است که در نگاه اسلامی می تواند از نرخ جرم بکاهد و در مقابل فرد بیکار می تواند به مجرم تبدیل شود.

ساماندهی و رسیدگی به ازدواج بهنگام جوانان، گسترش فرهنگ عفاف و حجاب و توسعه ارزش های اخلاقی در جامعه از مواردی است که در کاهش جرم موثر است.

پی ریزی طرحی برای سربازان و افراد بیکار در جهت به کارگیری در صنایع مورد نیاز از دیگر راهکار هایی است که باید مورد توجه قرار گیرد.

همچنین وقت خالی و داشتن دوستان ناباب موجب سوق پیدا کردن به جرایم خواهد شد که باید در راستای سامان دهی اوقات فراغت جوانان و نوجوانان برنامه ریزی های مناسبی صورت گیرد.

رسا – یکی از رسالت هایی که بر دوش قوه قضائیه است، پیشگیری از وقع جرم است و اینکه مسئولین تمهیداتی بیندیشند تا میزان بزه در جامعه پایین بیاید و افراد کمتری در دام جرم و جنایت گرفتار شوند، به نظر شما قوه قضائیه تا چه اندازه در این راستا موفق بوده است؟

قبل از ارزیابی عملکرد قوه قضائیه در برخورد با جرایم خشن باید به سه نکته توجه کرد:

الف) انعکاس جرایم خشن نسبت به جرایم مالی در رسانه هشت به دو است یعنی جرایم مالی هم بسیار اتفاق می افتد اما تمرکز رسانه ها بر جرایم خشن است.

ب) امکان و فرصتی که قوه قضائیه برای مقابله با این گونه جرائم دارد محدود است، توضیح اینکه جرایم خشن جرایمی است که به صورت ناگهانی و هیجانی و عدم کنترل آنی فرد اتفاق می افتد و لذا از لحاظ پشیگیری وضعی نمی توان در آخرین مرحله جرم دخالت کرد.

ج) حجم زیاد پرونده ها روند برخورد و رسیدگی سریع را با اخلال مواجه می کند. متأسفانه امروزه شکایت سریع به خصلت اجتماعی تبدیل شده ، یعنی مردم به جای صلح و سازش و گذشت و مدارا، خیلی سریع آخرین راه یعنی اقامه شکایت را در پیش می گیرند. متاسفانه این رویکرد غلط در مباحث مربوط به زوجین هم پیش آمده است و زوجین به جای گفت و گو به سرعت دادخواست تنظیم می کنند.

رئیس قوه قضائیه بر پیگیری قاطع، سریع و دقیق تاکید دارد و دادستان کل کشور حجت الاسلام اژه ای نیز خبر از صدور حکم اعدام 54 نفر از مرتکبین جرایم خشن داد که 45 مورد آن به مرحله اجرای حکم رسیده است.

با جمع بندی اقدامات قوه قضائیه و با درنظر گرفتن شرایط و موقعیت های پیش گفته می توان اقدامات قوه قضائیه را خوب توصیف کرد.

رسا - از اینکه وقت ارزشمند خود را در اختیار ما گذاشتید، سپاسگزاریم.

/909/گ402/ر