اندیشمندان ایران باید تحولات امروز کشورهای اسلامی را مدیریت کنند

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در مشهد، همایش «پژوهش های دینی جهان اسلام» صبح پنجشنبه پانزدهم دی ماه در دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی با حضور اندیشمندان حوزه و دانشگاه برگزار شد.

در این همایش محمدرضا دهشیری، معاون پژوهشی و آموزشی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی کشور و عباس صالحی، پژوهشگر قرآنی و عضو شورای سیاست گذاری دفتر تبلیغات اسلامی به ایراد سخنرانی پرداختند.

وجود نحله های مختلف، عامل تفرقه در ملل اسلامی

دکتر دهشیری در ابتدای این همایش با توجه به موضوع «تحقیقات اسلامی و جریان های فکری جهان اسلام» که برای او مشخص شده بود، گفت: پژوهش های جهان اسلام از منظر هستی شناسی، به خالق شناسی و انسان شناسی مرتبط است و همگان می دانند آن چه که در جهان اسلام در حال حاضر مورد توجه قرار می گیرد، در آن اختلاف نظرهایی از منظر هستی شناختی وجود دارد؛ به رغم این که خود اسلام نظامی منسجم است اما به جهت وجود نحله های مختلف، در برخی از مناطق، کار به تکذیب خداوند کشیده می شود. در انسان شناسی جنبه معنوی بر جنبه مادی اولویت و ارجحیت داشته و این دو با هم متوازنند. امروز در جهان اسلام جریان های مختلفی از قبیل جریان هایی صوفی گری بروز کرده و این باعث بروز اختلافات زیادی شده است.

وی با بیان این که ما از نظر چگونگی شناخت اسلام و جهان شاهد دیدگاه هایی هستیم که عده ای نگاه های عینی گرایانه و عده ای نگاه های ذهنی دارند و ملاحظه می کنیم که امروز این دو جریان در جهان اسلام شکل گرفته است، تصریح کرد: باید توجه داشت که جریان نخست واقع گرایی می باشد و تلاش می کند که بر اساس عینیات تجربی به تجزیه و تحلیل بپردازد و این جریان به سمتی رفته است که آیات قرآن را از زاویه تجربی و علمی مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد و این نوع نگاه بیشتر به دنبال آن است که از روش های طبیعی و تجربی برای اثبات حقانیت اسلام استفاده کند و برخی ها هم به جهت این که رویکرد ذهنی دارند سعی می کنند با نگاهی که ممکن است مبتنی بر الهام و یا قیاسی باشد به تجزیه و تحلیل تحولات بپردازند.

معاون پژوهشی و آموزشی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی خاطرنشان کرد: روش های فهم در جهان اسلام متنوع و متکثر است، تا جایی که ما مشاهده می کنیم عده ای اخباری گرا، اصولگرا، نقل گرا و عقل گرا هستند و حتی در باب روش های استناد به قرآن در می یابیم که هر کسی روش خاص خود را در برگرفته است؛ عده ای همانند علامه طباطبایی فهم قرآن از قرآن داشته اند؛ این ها نشان می دهد که ما در مورد روش های فهم و منابع فهم در جهان اسلام دارای تزلزل هستیم و با توجه به این تزلزل و اختلاف در مبانی هستی شناسی و معرفت شناختی به سوی اختلاف در روش ها سوق پیدا کرده ایم، در این راستا عده ای سعی کرده اند که روش های عقلانی را در پیش گیرند و عده ای نیز  با روش های نقلی و با نگاهی سلبی به دین(به ویژه سلفی ها) نگاه جامدی از دین را ارائه می دهند.

لزوم مدیریت شرایط سیال پس از تحولات کشورهای منطقه

وی افزود: در حال حاضر با توجه به شکل گیری بیداری اسلامی در جهان اسلام، اختلافات بین نحله های مختلف به نوعی ظهور و بروز پیدا کرده و شایسته است که ما در حال حاضر نگاهی به وضعیت کنونی داشته باشیم که در چنین شرایطی چگونه باید عمل نماییم؛ بنده بر این باورم که فضای کنونی جهان پس از شکل گیری جریان های موجود که به بیداری اسلامی تعبیر می شود در واقع شبیه فضای بعد از جنگ جهانی دوم است که در آن زمان جهان به دنبال شکل گیری نظم جهانی بود، اما در جنگ جهانی دوم قدرت های پیروز مشخص بودند که چه افرادی پیروز و چه افرادی شکست خورده هستند؛ در حال حاضر فضای امروز بین الملل سیال می باشد، یعنی فضایی شبیه ابرهای باران زا است و متعلق به کسی است که بهتر بتواند این ابرها را بارور کند. ما به عنوان جمهوری اسلامی طریقت داریم(جریان معتدل ما هستیم) و معتقد به الگوهای متعدد مردم سالاری دینی هستیم، یعنی طوایف و مذاهب مختلف می توانند الگوهای خاص خود را برای اداره حکومت داشته باشند، بنابراین ما معتقد نیستیم که فقط یک شکل از مردم سالاری دینی قابل پیاده شدن است.

دهشیری در ادامه با اشاره به این که امروز در چنین فضایی شاهد جریان های دیگری به عنوان رقیب با جمهوری اسلامی هستیم، ابراز داشت: غرب تا به حال تلاش نموده است که این حرکت ها را منحرف کند و می خواهد این گونه تبیین کند که این حرکت ها، حرکت های دموکراتیک گونه است، اما نمادهای اسلامی در این جریان ها مشهود است و ما در این جریان ها شاهد قوی بودن رویکرد دینی و مذهبی هستیم؛ لذا در این فضا غربی ها با مطرح کردن این که این حرکت ها حرکتی شبیه انقلاب های رنگین است به طوریکه انقلاب تونس را انقلاب یاسمین نامیدند، در حالی که خود آن ها این انقلاب را برای عزت خواهی و احیای هویت دینی و کرامت انسانی می دانند.

وی با یادآوری این که کشورهای عربی همانند عربستان و برخی دیگر از حاکمان منطقه این حرکت ها را حرکت های طراحی شده از بیرون می دانند که به دنبال بی ثبات کردن منطقه است، تشریح کرد: بنده در سفری که به الجزایر داشتم، دبیر کل «آی سیسکو» که شخصی عربستانی است در نشستی بیان کرد «آن چه که به عنوان بهار عربی امروز مطرح است بهار نبوده و خشونت است»؛ بنابراین باید توجه داشت که جریان های محافظه کار بر این باورند که این جریان را برنامه ریزی شده از سوی غرب قلمداد نموده و عده ای از روشنفکران جهان عرب، بیان می کنند که باید عزت جهان عرب در این قیام ها احیا شود، بدین جهت اسم این حرکت را بهار عربی گذاشته اند. واژه بهار عربی واژه ای مشابه سازی شده با بهار پراگ است؛ این هم تفکری است که در میان روشنفکران غرب گرای عرب ریشه دوانده و این امر بی پایه و بی اساس است، زیرا برگرفته از تفکر غرب گرا است.

جریان سلفی در کمین بیداری اسلامی

معاون پژوهشی و آموزشی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی کشور ادامه داد: امروز عده ای دیگر بر خلاف این که این حرکت ها با تفکرات سلفی ها همخوانی ندارد، تلاش دارند جریان نو سلفی گری را راه بیاندازند و بیان کنند که ما سلفی های اصلاح طلب هستیم که البته باید توجه داشت که این افراد از وهابیت جدا هستند؛ نکته جالب اینجا است که آنان قیام علیه حاکم فاجر را جایز نمی دانند و معتقدند که هر حرکتی که موجب زیر سؤال بردن حاکم شود، نا صحیح است، اما با این وجود تلاش می کنند که اصلاحی در رویکرد خود ایجاد کنند و به احزاب سیاسی و به خصوص اخوان المسلمین ورود پیدا کنند تا بتوانند جریان ها را هدایت کنند.

وی همچنین اذعان داشت: البته در حال حاضر جریان ترکیه هم وجود دارد که در تعریف مدل حکومت خوب می گوید «ما مدلی حکومتی را در کشورمان ایجاد کرده ایم که هم جامعه اسلامی است و هم آزادی و هم رابطه با غرب وجود دارد» و این مدل اخیرا با توجه به تحرکات ترکیه در سوریه بیشتر مشخص شده است و ترکیه امروز به مقابله با ما پرداخته است.

فضای کنونی جهان اسلام فضایی سیال و متغیر است

دهشیری در نتیجه گیری از سخنانش گفت: فضای کنونی جهان اسلام فضایی سیال و متغیر است و هر کسی امکان این دارد که در این فضا دست اندازی کند، در چنین فضایی که ما به بارور کردن ابرهای باران زا نیاز داریم، رسالت پژوهش های دینی از نوع پژوهش هایی که بتوانند سازگار با حکام باشند و اصول دینی را با مقتضیات زمان بیان کنند، بیش از پیش مورد نیاز است و باید پژوهش‌گران با الگوهای دموکراسی آن ها را برای جهانیان تبیین و تشریح کنند و تجربیات نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران را به جهانیان عرضه کنند، بنابراین این شرایط، شرایطی استثنایی است و دانشگاه ها و مراکز علمی ما باید به مرجعی برای استادان دانشگاه های کشورهای اسلامی تبدیل شوند؛ اخیرا کشورهای عربی همانند لیبی و تونس شروع به اعزام گروه هایی به کشور های مختلف کرده اند تا روش ها و شیوه های دموکراسی و حکومت را ببینند.

وی اظهار داشت: در حال حاضر دانشگاهای ما آن‌طور که باید و شاید، نتوانسته اند قطب علمی بودن خود را به جهانیان عرضه کنند و دلیل آن ضعف زبان و ارتباطات بوده است؛ به طور حتم کتاب‌نگاری هم به این زبان ها محدود بوده و ما نتوانسته ایم محوریت خود را در جهان اسلام از زاویه پژوهش های مرتبط نشان دهیم. باید بیان کرد که ما نهضت ترجمه معکوس که رهبری بر آن تأکید داشته اند تا معارف علوم انسانی بومی به جهانیان عرضه شود را انجام داده ایم و کتاب هایی را شناسایی کرده ایم، اما باید توجه داشته باشیم که حوزویان و دانشگاهیان نقش عمده ای در تکمیل این فهرست می توانند داشته باشند و این امکان برای ما وجود دارد که این فضا را برای ترجمه معکوس فراهم کنیم.

معاون پژوهشی و آموزشی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی کشور با بیان این که هیئت های مختلفی از کشورهای مصر، تونس و الجزایر به ایران آمده اند و این فرصت برای ما فراهم شده است تا بتوانیم محوریت دانشگاه های خود را به آن ها تببین کنیم، گفت: این امر نیازمند به برنامه ریزی است و باید در درون دانشگاه ها ظرفیت سازی کرد و بتوانیم پژوهش های با دوام، مستند و علمی را به جهانیان عرضه کنیم؛ امروز ما در چنین فضایی نیازمند این هستیم که دین پژوهی قوام بیشتری گیرد تا بهتر بتوانیم مذهب تشیع را به عنوان مذهب معتدل و عقل گرا به جهانیان عرضه کنیم. بنده معتقدم ما در این زمینه کوتاهی کرده ایم و نتوانسته ایم دیدگاه دین اسلام را به خوبی به جهان عرضه کنیم، این که امروز دین هراسی، شیعه هراسی و ایران هراسی در جهان رایج است به جهت این می باشد که دین نقش عمده ای داشته و جمهوری اسلامی ایران توان صدور اندیشه خود را دارا است، لذا ما باید تفکرات و اندیشه خود را به خوبی مطرح و عرضه کنیم.

حرکت های قرآن پژوهانه باید در مقام تبادلی با مجموعه سایر اتفاقات در غرب باشد

در ادامه، صالحی، به موضوع «پژوهش های قرآنی در جهان عرب» که برای او در نظر گرفته بود اشاره کرد، و با عنوان این که قرآن پژوهی در فضای معاصر فضاهای گسترده ای را در جهان به خود اختصاص داده است، گفت: مجموعه فعالیت های قرآنی که در غرب اتفاق می افتد حجم قابل توجهی است و از آن جایی که حرکت علم حرکتی جهانی است، طبیعتا حرکت هایی که در حوزه قرآن پژوهی اتفاق می افتد باید در مقام تبادلی با مجموعه سایر اتفاقات باشد، یک بخش از این مسائل، مطالعات قرآنی است که در غرب در حال رخ دادن است.

وی ادامه داد: بخش دوم مطالعات، مطالعات قرآنی در جهان اسلام است که دارای دامنه گسترده ای می باشد و ما امروز مشاهده می کنیم که اتفاقات رو به جلویی در این خصوص در حال صورت گرفتن است؛ این ها اتفاقاتی است که کم و بیش نشان می دهد که حرکت های رو به جلو در مطالعات قرآن در حال انجام است؛ امروز جهان عرب و فعالیت های قرآنی آن که چهارصد الی پانصد میلیون نفر را پوشش می دهد، بخشی از جهان اسلام و کانون های مطالعات قرآن است و آن را نیز می توان به سه بخش تقسیم کرد، این تقسیم بندی بر اساس ویژگی هایی که دارا می باشند، صورت گرفته است. بخش نخست مصر و شامات (شامل لبنان، اردن، سوریه، فلسطین وسودان می باشد) است، بخش دوم مطالعات قرآنی در مغرب اسلامی (شامل تونس، مراکش و الجزایر) و بخش پایانی مطالعات قرآنی در کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس که از عراق در دوره معاصر و کشورهای فی مابین این کشور تا عربستان می باشد؛ این سه کانون، کانون های فعال قرآنی در جهان عرب به شمار می آیند و ما به نحوی در دهه های اخیر فعالیت های قرآنی آن ها را مشاهد کرده ایم.

کشورهای مصر و شامات با قرآن آمیخته شده اند

عضو شورای سیاست گذاری دفتر تبلیغات اسلامی در توضیح بخش نخست، بیان کرد: فضای قرآنی هر منطقه به مطالعات قرآنی آن بخش کمک می کند، یعنی فضاهای اجتماعی قرآنی عملا در هنر و تحقیقات هر منطقه اثر می گذارد، در منطقه نخست، ما شاهد وجود قراء متعدد در مصر هستیم و این ها شاخص حرکت های قرآنی هستند و این موج قرائت در مصر حاشیه هایی دارد که عملا در حوزه پژوهشی هم آثار خود را برجای می گذارد و یا در سودان که کشور عجیبی از جهت حفظ قرآن است، ملاحظه می کنیم که این کشور حدود نیم ملیون حافظ قرآن دارد و در اکثر مساجد قرائت قرآن در پنج وعده صورت می گیرد، لذا امروز این امر در حرکت های قرآنی منطقه سودان آثارش مشهود است، خود این منطقه، منطقه ای است که به قرآن بسیار آمیخته شده است و ریشه تاریخی قرآنی در این منطقه قابل توجه است؛ نکته دوم فضاهای آموزشی قرآنی است که در این منطقه داریم، دانشگاه های فعال قرآنی در این خصوص قابل توجه اند. در حوزه مؤسسات قرآنی نیز مؤسسات فعال قرآنی در این منطقه(بخش نخست) قابل توجه است، همچنین حضور در فضاهای مجازی که برخی سایت ها در بخش های مختلف قرآنی پوشش داده اند بسیار موفقیت آمیز بوده و این سایت ها سالیانه مورد بازدید چند ملیون نفر قرار می گیرند.

وی سپس به تبیین پژوهش های قرآنی در این منطقه پرداخت و متذکر شد: قرآن پژوهی در این منطقه دارای چند گرایش است، نخست روش سنتی است و دیگر پژوهش هایی که نو گرایانه است و متفاوت از سایر پژوهش ها می باشد. تفسیر علمی از قرآن در این منطقه صورت گرفته است و اتفاقاتی در دهه های اخیر پیرامون این امر روی داده است، نکته دیگر این است که در مجوعه های علمی این بخش به جای تفسیرهای ترکیبی علمی، تفسیر های موضوعی علمی رواج زیادی پیدا کرده و حجم قابل توجهی از این کتب بدین نحو تدوین شده است، تفسیر علمی در قالب فضای عمومی از دیگر نکاتی است که در منشورات این منطقه قابل توجه است و فضای عمومی نیز به نحوی متمایل به این حرکت ها شده اند و اجمالا در فضای توده و عمومی از قرآن، موج گسترده کمّی دارند و تا حدودی پر طرفدار هستند.

تفسیرهای اجتماعی و سیاسی نقش ویژه ای در شرایط امروز جهان عرب دارد

صالحی با بیان این که سبقه دیگر از این حرکت ها، تفسیر های اجتماعی و سیاسی است که در جهان عرب ریشه دارد، اظهار داشت: امروز در فضای جدیدی که در منطقه روی داده است، تفسیرهای اجتماعی سیاسی نقش قابل توجهی دارد و بخشی از زیر ساخت های حرکت های اسلامی در جهان عرب تنها از قرآن می باشد و دلیل این امر آن است که آن ها کمتر از اهل بیت بهره می برند؛ باید در نظر داشته باشیم که مجموعه ای از منشورات و محاظرات که با نگاه تفسیر اجتماعی از قرآن نوشته شده از لحاظ محتوا و قالب قابل توجه اند.

وی یکی دیگر از گرایش های مسلمانان این منطقه را بهره مندی از تفسیر های ادبی بیانی دانست و افزود: استفاده از این تفسیرها که چند دهه از آن می گذرد توسط کسانی صورت گرفته است، که بیشتر به وجه ادبی قرآنی توجه می کردند و آن ها نحله ای را به وجود آوردند که این نگاه ادبی و بیانی در حوزه قرآنی در دهه های اخیر متراکم و رو به رشد شد، به عبارتی گسترش ادبیات و لغت عرب در دانشگاه ها و مؤسسات مختلف به این حرکت کمک کرده است و جریان های لغت شناسانه و زبان شناسانه عربی پشتوانه این حرکت شدند، البته آن ها به این امر بسیار تنوع بخشیده اند؛ لذا جریان تفسیر ادبی بیانی امروز در جهان عرب حجم قابل توجهی در این بخش دارد.

این استاد حوزه و دانشگاه از گرایش قرآنیون به عنوان یکی دیگر از گرایش های مردم این منطقه یاد کرد و عنوان داشت: زعیم این فکر و گرایش احمد صبحی منصور، استاد دانشگاه الازهر است و ریشه های این گرایش امروز در شبه قاره است. این جریان همان جریان «حسبنا کتاب الله» است و آن ها بر این باورند که قرآن تفسیر نمی خواهد و تدبر می خواهد، لذا به روایات بی اعتنا هستند و در حوزه عدالت صحابه، عدالت آن ها را انکار می کنند؛ احمد صبحی منصور بعد از چند سال تدریس در الازهر از این دانشگاه اخراج می شود و این جریان هم که به عنوان جریان قرآنیون می باشد، با سایت و مرکزی فعال در آمریکا در حال فعالیت هستند.

وی گرایش های تأویلی هرمونوتیکی را از دیگر گرایش های مردم این منطقه برشمرد و گفت: این بحث ها در جهان عرب زودتر از ایران شروع شده و همان بحث هایی است که سابقه قدیمی تر دارند و مطالعات قرآنی جهان عرب را زودتر درگیر این امر کرده است.

عضو شورای سیاست گذاری دفتر تبلیغات اسلامی در بخش دیگری از سخنانش با یادآوری این که تفسیر موضوعی در جهان عرب و این منطقه جایگاه خوب و با اهمیتی پیدا کرده است، بیان کرد: جایگاه مناسب این تفسیر هم راجع به منهجیت تفسیر موضوعی و هم راجع به انواع تفسیر موضوعی و قالب های آن، در حوزه مفهوم شناسی و اسلوب شناسی می باشد.

وی ادامه داد: این امر صحیح است که بحث اسلامی سازی معرفت با نگاه منهجی به قرآن است و دغدغه هایی که ما نسبت به اسلامی شدن علوم داریم این امر در جهان عرب همزمان با ما یا حتی زودتر از ما صورت گرفته، اما آنچه که اتفاق افتاده، اسلامی شدن علوم نبوده، اما با این حال امروز ما حرکت های قابل توجهی را در جهان عرب می بینیم که به دنبال اسلامی سازی علوم از طریق قرآن هستند.

نگاه مغرب اسلامی به قرآن مقاصد گرایانه است

صالحی سپس به برخی از خصوصیات منطقه دوم جهان عرب که در بالا ذکر شد، اشاره و با بیان این که ما مغرب اسلامی را کم می شناسیم، عنوان کرد: مغرب اسلامی تحت حکومت امویان، پس از این که در اواخر دولت بنی امیه از شرق اسلامی جدا می شود، نوعی گسستی در حوزه های مختلف صورت می‌گیرد، یعنی در دوره نهاد سازی و دانش سازی متون که در قرن دوم اتفاق می افتد، مغرب اسلامی از مشرق اسلامی از لحاظ حوزه سیاست فاصله می گیرد، به گونه ای که ما ملاحظه می کنیم که خط مغربی قرآنی از خط مشرقی قرآنی متفاوت است، بنابراین این فضا آثار خود را در حیطه های مختلف از جمله قرآن می گذارد. مغرب اسلامی در حوزه های پژوهشی اش مشابه مشرق اسلامی عمل کرده، نخست نگاه های مقاصد گرایانه به قرآن دارد و فقه شان فقه مالکی است که نگاه فقه مقاصد در آن قابل توجه است و این امر در مغرب بیشتر بروز کرده و توانسته در نگاه قرآن پژوهی اثر بگذارد.

وی در خصوص نکته ای دیگر پیرامون پژوهش مغرب عربی، ابراز داشت: مغرب اسلامی به جهت اثبات این که از مصر و شامات کم نمی آورد، به احیای تراث مغربی در حیطه های مختلف برای مجموعه هایی که در حیطه مغربی کار می کنند به صورت جدی پرداخته و یکی از حرکت هایی که در این خصوص پشتیبانی می شود همین امر است که توسط مجموعه ای از مفسرین مغربی احیا شده است.

عضو شورای سیاست گذاری دفتر تبلیغات اسلامی با بیان این که رویکرد دیگر این منطقه در بحث قرآن، رویکرد اصطلاح شناسی قرآنی است، گفت: این رویکرد در فضای کشور های مغربی، فضای قابل توجهی است و آن ها در مراکش مرکزی به عنوان «معهد دراسات المصطلحیه» ایجاد کرده اند که به این امور می پردازد.

وی به نگرش های تأویلی و هرمونیتیک در مغرب اسلامی اشاره کرد و افزود: ما در زمینه نگرش های تأویلی و هرمونیتیکی شاهد نگاه قابل توجهی در این منطقه هستیم و این نگاه ها در مغرب خواستگاه هایی دارد که این خواستگاه ها برخی فکری و برخی اجتماعی اند؛ عملا جریان تأویلی مغرب اسلامی با نگاه های شامات یک نگاه جدید نو نگرشانه در جریان های عربی را ایجاد کرده است.

فعالیت های پر زرق و برق قرآنی در کشورهای حوزه خلیج فارس

صالحی در بخش پایانی سخنانش به منطقه کشورهای حاشیه خلیج فارس اشاره کرد و بیان داشت: بحث قرآنی این منطقه از این جهت که پشتوانه اش نفت است، قابل توجه است؛ لذا کارهای پر زرق و برق در این منطقه صورت می گیرد، همانند پارک بزرگی که در قطر ساخته شده و گیاهان و گل‌هایی که اسم آن ها در قرآن و احادیث نبوی آمده است در آن جا فراهم شده است، البته همه این ها به معنای نادیده گرفتن سهم پژوهش های قرآنی در این منطقه نیست و در این منطقه کارهای پژوهشی قرآنی قابل توجهی صورت می گیرد در حالی که نگاه های سلفی و وهابی جایگاه قابل توجهی دارند.

وی سپس نتیجه گرفت: امروز جریان سلفی در هر سه مجموعه مصر وشامات، مغرب عربی و خلیج فارس در حال رشد است و حضور قابل توجهی دارد و این جریان صرفا سیاسی نیست؛ این ها یک دوره ای در این خصوص کار کرده اند، البته ذکر این نکته به جهت خطر این جریان نیست بلکه به این جهت است که ما بدانیم که چه گروه هایی به دنبال بارور کردن ابرها در بهار اسلامی هستند. در مصر و شامات جریان های سلفی قابل توجه اند و پشتوانه خود را از قرآن می گیرند؛ در کشورهای منطقه بحث هرمونوتیک مطرح نیست اما جریان فراگیر در این منطقه جریان سلفی است که فعالیت های قابل توجهی دارد ولی این به معنای این نیست که این جریان یکپارچه است، ولی در عین حال مشترکاتش کم نیست./968/ز502/ر