انتخابات آمیخته ای از حق و تکلیف است
آیا شرکت در انتخابات تکلیف است؟ آیا مردم برای انتخاب نمایندگان مجلس نیازمند مشورت با دیگران هستند؟ آیا اجتهاد فقهی و سیاسی از شرایط نمایندگی است؟ آیا ساختار کنونی مجلس می‌تواند اهداف نظام اسلامی را برآورده کند؟ آیا حضور متخصصان در عرصه انتخابات واجب کفایی است و انتخاب کنندگان باید افرادی متخصص را برای حضور در مجلس انتخاب کنند؟ شرایط انقلابی بودن یک نماینده چیست؟ مصادیق و الگوهای یک نماینده شایسته و اصلح چیست؟
حجت‌الاسلام حسن امیر انصاری، مدیر پشتیبانی‌های علمی پژوهشی جامعه المصطفی در گفت و گو با خبرنگار خبرگزاری رسا در پاسخ به سؤال‌های ذکر شده، رأی دادن را براساس فقه اسلامی حق و وظیفه مردم دانست، او معتقد است نمایندگان باید قدر مردمِ صبور، مقاوم، انقلابی و با بصیرت را بدانند و آگاه باشند که مردم با بصیرت، تدبیر و هوشمندی رفتار آنان را رصد می‌کنند و به عملکردها رأی می‌دهند.
رسا ـ شرکت در انتخابات حق مردم است یا وظیفه مردم و آیا مردم برای انتخاب نمایندگان مجلس نیازمند مشورت با دیگران هستند؟
ابتدا باید مشخص شود که چه رابطه‌ای بین انسان و انتخاب وجود دارد. هر انسانی اجتماعی است و خداوند انسان را به گونه‌ای خلق کرده که دارای اراده و اختیار است و این اراده و اختیار در همه ابعاد زندگی همراه او بوده و می‌توان گفت که انسان همواره در حال انتخاب است؛ فرق اساسی انسان با بقیه موجودات نیز اختیار و انتخاب او است و البته نسبت به هر انتخابی هم که انجام می‌دهد مسؤولیتی دارد.
اگر بپذیریم که هر انتخابی دلیل عقلی، عرفی و شرعی می‌خواهد و هر انتخاب‌گری در روز قیامت باید پاسخگوی عمل خود باشد، باید اذعان داشت که انتخابات یکی از این مقوله‌ها است که با انتخاب انسان سر و کار دارد و مانند هر عمل دیگری در اجتماع از خود یک بروز و ظهوری داشته و در منظر فقه هر عملی که از انسان سر می‌زند دارای احکام و چارچوب‌هایی است.
فقه پویایی شیعی پاسخگوی مسائل مبتلابه جامعه اسلامی و حتی جامعه مدرن است و در همه زوایای سیاسی می‌تواند نقش ایفاء کند و از آنجا که بسیاری از مسائل سیاسی، حق‌آور است و هر موضوعی که حقی بر آن بار شود فقهی و بر آن حکمی استوار می‌شود، باید گفت که رأی دادن براساس فقه هم حق مردم و هم وظیفه مردم است.
مردم حق دارند و اسلام هم امر کرده است که برای تعیین سرنوشت خود انتخاب کنند و اگر انتخابات را حق مردم فرض کنیم کسی نمی‌تواند این حق را از آنان سلب و ضایع کند که البته در برخی از کشورها حقوق افراد ضایع می‌شود به طوری که زن ها حق شرکت در انتخابات را ندارند و از این حق محروم می‌شوند؛ بنابراین هر فردی که حقی بر او بار می‌شود از لحاظ فقهی باید پاسخگوی آن حق و حقوق باشد و همان‌طور که او نسبت به مسوولان حق دارد مسؤولان هم نسبت به او حق دارند.
براساس فقه اسلامی معتقدیم که وضو به خودی خود واجب نیست، اما چون مقدمه‌ای برای نماز است واجب می‌شود؛ انتخابات هم به خودی خود امر واجبی نیست بلکه امر مباحی است اما وقتی با این نگاه بنگریم که انتخابات در تشکیل حکومت دینی و در اجرای احکام الهی سرنوشت‌ساز است واجب می‌شود و برخی هم حضور در انتخابات را واجب اخلاقی می‌دانند.
خداوند متعال در قرآن می‌فرماید «وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَیْنَهُمْ» و یا «وَشَاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ» و امام علی(ع) هم فرموده‌اند «نظرات صاحبان رأی را جمع‌آوری کن و سپس نزدیک‌ترین آن را به ثواب و دورترین آن را به شک انتخاب کن». وقتی بحث شورا و مشورت پیش می‌آید و وقتی می‌خواهیم در مملکت برای حل مباحث از خرد جمعی استفاده کنیم باید جایگاهی باشد که نمایندگان مردم در آنجا جمع شوند و به صورت مشورتی این مباحث را حل کنند و امروز مجلس شورای اسلامی مقام مشورتی را به عهده دارد.
همان‌طور که افرادی انتخاب می‌شوند و برای سرنوشت مردم مشورت می‌کنند، خود مردم برای انتخاب این افراد باید مشورت کنند. در این‌باره حضرت امام(ره) می‌فرمایند «در تعیین رییس جمهور و وکلای مجلس با طبقه تحصیل‌کرده، متعهد، روشنفکر، با اطلاع از مجاری امور و غیر وابسته به کشورهای قدرتمند و اشتهار به تقوا، تعهد، اسلام و جمهوری اسلامی مشورت کنید» و مقام معظم رهبری هم می‌فرمایند «برای تشخیص اینکه فرد برای سِمتی مفید است دو راه وجود دارد یکی اینکه انسان خود تحقیق کند و به نتیجه برسد و یا از نظرات افرادی که بین انسان و خدا حجت ایجاد می‌کنند، استفاده کند».
پس روشن شد که اولا شرکت در انتخابات وظیفه شرعی و قانونی مردم است و ثانیا برای انتخاب فرد اصلح باید با اهل فن مشورت کرد تا نماینده‌ای توانمند در اداره امور کشور که از سلامت کافی برخوردار بوده و تخصص لازم را در زمینه کاری خود داشته و خدمتگزار مردم است به مجلس شورای اسلامی راه پیدا کند.
رسا ـ نمایندگان مجلس شورای اسلامی به عنوان بدنه کارشناسی نظام اسلامی ایران، باید دارای چه خصوصیاتی باشند؟
امام خمینی(ره) که مبدع نظریه ولایت فقیه هستند می‌فرمایند حفظ نظام یکی از واجبات شرعیه و عقلیه است و در سخنانی دیگر تصریح می‌کنند که حفظ نظام بر همه چیز مقدم است؛ از آنجا که ولایت فقیه یک نظریه مهم فقهی است و حکومت مقدمه اجرای احکام الهی است، پس شرکت در انتخابات یک امر مهم است و به این سبب بود که حضرت امام(ره) بارها فرمودند افرادی را انتخاب کنید که به اسلام عزیز و قانون اساسی وفادار باشند، صد در صد مسلمان و معتقد به احکام اسلامی باشند.
حکومت یک حکومت دینی است، بنابراین افرادی که وارد مجلس شورای اسلامی می‌شوند باید معتقد به مسائل اسلامی باشند، مباحث فقهی را مراعات کنند، متعهد به اجرای احکام الهی بوده و به فرموده امام راحل مخالف مکتب‌های انحرافی باشند؛ از آنجا که جمهوریت و اسلامیت مکمل یکدیگر و دو اصل بسیار مهم و انفکاک‌ناپذیر هستند، نمایندگان مجلس باید معتقد به این دو اصل مسلم باشند.
خیلی‌ها تلاش می‌کنند جمهوریت را بگیرند تا اسلام تنها بماند و یا اسلامیت را بگیرند و جمهوریت صرف را لحاظ کنند، که حضرت امام(ره) اینها را به صورت ممزوج دیدند و رهبر معظم انقلاب هم تعبیر بسیار زیبای مردم سالاری دینی را مطرح کردند و فرمودند «با حرف نمی‌توان مردم سالاری را ایجاد کرد بلکه نیازمند شرکت، حضور و اراده مردم است»، وقتی می‌گوییم مردم سالاری دینی یعنی اگر مردم در صحنه حضور پیدا نکنند آن حکومت به هدف مطلوبش نرسیده است.
امام خمینی(ره) فرمودند که نماینده باید مثل مدرس باشد و در مجلس شورای اسلامی بدرخشد و مقام معظم رهبری مرتب تأکید دارند که نمایندگان از دقت، شجاعت و تدبیر برخوردار باشند؛ تدبیر و شجاعت متهم کردن یکدیگر نیست، نماینده‌ای شجاعت دارد که پس از ورود به مجلس، تدریس در دانشگاه و دیگر مسؤولیت‌هایش را رها کرده و شب و روز برای خدمت به ملت فعالیت کند و متوجه باشند که نماینده قشر عظیمی از مردم هستند و برای حل مشکلات نظام اسلامی به آن‌ها دل بسته‌اند.
مجلس شورای اسلامی برای کارآمدی هرچه بیشتر نیازمند حضور نمایندگانی متخصص و متعهد است؛ امام راحل و مقام معظم رهبری در بیانات خود بر این موضوع تأکید بسیار داشته‌اند و توصیه کرده‌اند که افراد متعهد و متخصص وارد مجلس شوند.
با توجه به اینکه مجلس جای قانونگذاری برای همه اقشار جامعه است، پس حضور افراد با تخصص‌های مختلف در آن ضروری است و اگر هر فردی که از تخصص لازم برخوردار بوده، از تعهد لازم هم برخوردار باشد، مجلسی کارآمد تشکیل می‌شود.
یکی از شرایط دیگر لازم برای نماینده مجلس که امام خمینی هم تاکید داشتند، انقلابی بودن است؛ شرط انقلابی بودن تدین و شناخت کامل نسبت به مبانی و اهداف انقلاب اسلامی است؛ نماینده انقلابی فردی است که در مواقع ضرورت موضع‌گیری سریع و قاطعی داشته باشد و جایی که نیاز به اعتدال است، اعتدال را رعایت کند. جایی که باید مقابل مستکبران بایستد، بایستد و زمان‌شناسی را در همه افعال خود لحاظ کند که زمان‌شناسی از دیگر ویژگی‌های نماینده انقلابی است.
پیروی کامل از ولایت مطلقه فقیه در امر حکومت از دیگر ویژگی‌های یک نماینده انقلابی است؛ یک نماینده انقلابی باید در مسائل حکومت تابع ولایت فقیه باشد، رهبری را به خوبی بشناسد، هدف این انقلاب را بداند و میراث‌دار خون شهدا باشد.
نماینده انقلابی باید از علم کافی برخوردار باشد؛ نماینده عالم با دقت در مبانی و نگاه راهبردی به مسائل، شرایط را مورد بررسی قرار می‌دهد و اگر می‌خواهد سخنی بگوید، پیش از هر سخنی مطالعه می‌کند و همواره با قوانین جاری آشنا است.
رسا – شریعت اسلامی ملاک عمل در حکومت جمهوری اسلامی ایران است، مجلس شورای اسلامی چه نقشی در تدوین قوانین دارد و چگونه اسلامی بودن قوانین حفظ می شود.
در نظریه ولایت فقیه نیاز به یک مجتهد جامع‌الشرایط در رأس جامعه اسلامی مطرح شده است و حضرت امام خمینی(ره) با طرح «ولایت مطلقه فقیه» همه مباحث را پاسخ داده‌اند؛ حضور ولی فقیه در رأس حکومت، مشروعیت نظام را تأمین می‌کند و با تنفیذ حکم رییس جمهور از سوی ولی فقیه شرط مرجعیت برای رییس جمهور برداشته می‌شود و چنین حکمی بر نمایندگان مجلس هم مترتب است.
اینکه مردم دور هم جمع شوند و در حوزه امور مباح قانون گذاری کنند و قوانین اداره کشور خودشان را تدوین کنند، با قوانین اسلامی تعارض ندارد و از سوی دیگر قوانین مجلس شورای اسلامی توسط شورای نگهبان از منظر عدم تعارض با فقه اسلامی رصد می شود.
رساـ آیا ساختار کنونی مجلس می‌تواند اهداف مدنظر نظام اسلامی را برآورده کند؟
جمهوری اسلامی ایران سی سال است که به حیات طیبه خود ادامه می‌دهد و در این مدت موفقیت‌های بسیاری داشته و قوانین بسیار زیادی نیز از مجلس‌های مختلف بیرون آمده که زیر نظر شورای نگهبان به تصویب رسیده است و با تایید شورای نگهبان، مشکل قانون گذاری در مجلس وجود ندارد، اما مشکل مجلس در اجرای قوانین است.
مجلس وظیفه قانون گذاری خود را به بهترین شکل ممکن انجام داده و قوانین بسیاری را تصویب کرده که اگر سال‌ها هیچ قانونی تصویب نشود، به اندازه کافی برای اجرای مباحث مملکت قانون وجود دارد؛ قوانینی در نوبت اجرا قرار دارند که از کثرت قوانین در موضوع‌های متنوع حکایت دارد؛ مجلس نه تنها کم نگذاشته، بلکه تلاش مضاعفی هم در این زمینه صورت داده است، اما در برخی مجلس‌ها از جمله مجلس هشتم، آن طور که باید و شاید کار نظارتی صورت نگرفته است.
نماینده مجلس باید بر حسن اجرای قوانین نظارت کند و نگاه نکند که قوه مجریه یا قوه قضائیه از چه موضوعی راضی می‌شوند و همان را عمل کند؛ به نظر من جمله معروف امام خمینی(ره) که فرمودند مجلس در رأس همه امور است، مجلسی است که قانون گذاری کرده و پس از آن بر فرایند اجرای قانون نظارت کند.
رسا – با توجه به جایگاه مهمی که مجلس شورای اسلامی در نظام سیاسی ایران دارد، ضرورت نظارت بر مجلس یا به عبارت دیگر نظارت بر نمایندگان چیست؟
به نظر من، بر عملکرد نمایندگان در مجلس نظارت مطلوبی نمی‌شود و کارنامه‌ای از عملکردها وجود ندارد و نمی‌دانیم کدام یک از نمایندگان در مجلس موفق و کدام یک ناموفق بوده‌اند؛ باید شاخصه‌هایی برای ارزیابی عملکرد نمایندگان مجلس تعریف شود و به عملکرد آنان نمره دهیم و بگوییم این نماینده در طول چهار سال که سیصد جلسه مفید برگزار شده، چند جلسه حضور داشته است؟ و این حضور از لحاظ کمی و کیفی مورد ارزیابی قرار گیرد؛ مشخص شود نوع نظراتی که در مجلس داده تا چه اندازه کاربردی و تأثیرگذار بوده است. چه انداه تنش‌زا و یا اعتدال‌محور بوده؟ چه اندازه اسلام‌محور بوده و چه اندازه به مباحث سکولاریستی نزدیک بوده است.
نمایندگانی هستند که صادقانه زحمت می‌کشند، اما نمی‌توانند فعالیت‌های خود را به جامعه معرفی کنند، اما نمایندگانی هستند که چندان فعالیتی در مجلس ندارند و در عین حال طوری تبلیغ می‌کنند مثل اینکه آنان بوده‌اند که همه مشکلات را در مجلس حل کرده‌اند؛ اگر مجلس و مجلسیان به یکی دیگر از وظایف خود که نظارت بر عملکرد خودشان است، عمل کنند، مردم تکلیف خود را بهتر می‌دانند و در مواقع ضروری مانند انتخابات حضور گسترده‌تری خواهند داشت.
به نظر من عملکرد نمایندگان مجلس شفاف نیست و بسیاری از نماینده‌ها غیبت‌های طولانی دارند و کسی هم نیست که به اینها رسیدگی کند؛ یکی از مسؤولان مجلس شورای اسلامی گفته بود که اگر برخی نماینده‌ها سرفه نکنند نمی‌دانیم در مجلس هستند یا نیستند.
رسا ـ و سخن پایانی ...
مسائل مختلفی را می‌توان در فقه انتخابات مطرح کرد؛ تهمت و غیبت از مباحث است که می توان از منظر فقهی به آن پرداخت. این گونه رفتارهای ناپسند برای انسان مسؤولیت‌آور است؛ البته در عرصه سیاسی از مراجع تقلید در این‌باره استفتاء شده است که فرموده‌اند اگر برای شناساندن یک کاندیدا، نقاط ضعف و قوت وی در گرفتن مسؤولیت مطرح شود، غیبت محسوب نمی‌شود، اما اگر هدف، ورود به مسائل خصوصی و شخصی فرد و تخریب وی از زوایای شخصی باشد، اشکال دارد و غیبت است.
از بعضی علما نسبت به انتقادهایی که به مسؤولان می‌شود سؤال کردند که گفتند مسائل اجتماعی و انتقادهای سازنده و مثبت از مسؤولان غیبت محسوب نمی‌شود، اما تهمت در همه حال حرام است و نمی‌توان به کسی تهمت زد. یعنی چیزی را به کسی نسبت داد که در وجود آن شخص نباشد.
توصیه‌ام به دوستان نماینده آن است که مانند مردمِ صبور، مقاوم، انقلابی و با بصیرت که حضور پای صندوق‌های رأی را برای خود یک تکلیف شرعی می‌دانند و به موقع از مسؤولان حمایت می‌کنند، قدر مردم را بدانند و متوجه باشند که مردم با بصیرت، تدبیر و هوشمندی رفتار آنان را رصد می‌کنند و به عملکردها رأی می‌دهند، مراقب باشند که رفتار غیرعاقلانه‌ای از خود نشان ندهند، همدیگر را تخریب نکنند و اخلاق انتخاباتی را رعایت کنند.
رسا ـ با تشکر از اینکه وقت ارزشمند خود را در اختیار خبرگزاری رسا گذاشتید. /920/گ402/