بررسی موضوعات فقهی؛
مجسّمه سازی از نظر فقهی
خبرگزاری رسا ـ یکی از مسائلی که حرمت آن در بین فقهای شیعه اتفاقی است و هیچ‌کس در آن اختلافی ندارد، بحث ساختِ مجسّمه جاندار است که احادیث معتبری در این رابطه وجود داشته و به آنها استناد شده است.
یکی از مسایل هنری که امروزه در جامعه ترویج شده و جنبه شرعی آن لحاظ نمی‌شود، مجسمه سازی و عروسک سازی می‌باشد.
آن‌چه که از ادلّه و اقوال فقها بر می‌آید، ساختن مجسمه کامل انسان و هر حیوانی که دارای روح باشد بالاتفاق حرام است و همه فقها نیز به این مسأله قائل‌اند. از طرفی ساخت مجسمه درخت، گیاه و امثال آن، به اتفاق فقها معاصر جایز است.
در ادامه نگاهی اجمالی به ادلّه و اقوال فقهای گذشته و فتوای فقهای معاصر خواهیم داشت. همچنین فروعاتی مرتبط با این مسأله را بیان می‌نماییم.
روایات دال بر حرمت مجسمه سازی
برای اثبات حرمت مجسمه سازی به روایاتی استناد شده که برخی از آنها به این شرح است:
مرحوم کلینى در کافى از ابن ابى عمیر از مردى از امام صادق علیه السلام روایت مى‌کند که امام فرمود: «من مثّل تمثالا کُلّف یوم القیامة أن ینفخ فیه الروح؛ هرکس مجسّمه اى بتراشد، روز قیامت او را مجبور مى‌کنند که روح را در آن بدمد».(دارالکتب الاسلامیه / تهران / 1407ق / باب تزویق البیوت/ ج6/ ص527)
مرحوم صدوق در کتاب ثواب الاعمال از امام صادق علیه السلام روایت کرده که فرمود: «ثلاثة یعذّبون یوم القیامة: من صوّر صورةً من الحیوان یعذّب حتى ینفخ فیها ...؛ سه دسته روز قیامت عذاب مى‌شوند: دستۀ نخست کسانى هستند که حیوانى را به تصویر کشیده باشند: آنان به خاطر این کار عذاب مى‌شوند تا زمانى که در آن روح بدمند [درحالى که از انجام چنین کارى عاجزند] و... ». (انتشارات دارالشریف/ قم/1406ق/ ص223)
مرحوم صدوق در کتاب من لایحضره الفقیه روایت کرده که پیامبر صلی الله علیه وآله از تصویر گرى نهى کرده و فرموده است: «من صوّر صورة کلّفه اللّه یوم القیامة أن ینفخ فیها ولیس بنافخٍ؛ هرکس تصویرى بکشد خداوند اورا در روز قیامت مکلف مى‌سازد که روح در آن بدمد، در حالی‌که او از انجام این کار ناتوان است». (دفتر انتشارات اسلامی/ قم/1413/ج4/ ص5)
برقى درمحاسن از امام باقر علیه السلام روایت کرده که فرمود: «إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللٰهَ وَ رَسُولَهُ ، هُمُ المُصَوّرونَ یکلفون یومَ القیامة أن ینفخوا فیها الروح؛ مسبّبین آزار خدا و رسول او، تصویرگران‌اند، این‌ها در روز قیامت مکلف خواهند شد تا در ساخته هاى خود روح بدمند». (دارالکتب الاسلامیه/ قم/1371ق /ج2/ ص616)
این روایت نشان‌گر شدت حرمت مجسّمه سازى است؛ زیرا در آن تصریح شده که این کار آزار خدا و رسول صلوات الله علیه وآله را فراهم مى‌سازد.
البته با توجه به اینکه در این دو حدیث اشاره به تصویرگری شده است، ظهور درحرمت نقاشی دارد؛ ولی به هر حال اگر واقعا منظور نقاشی هم باشد به طریق اولی مجسمه سازی را در بر می گیرد.
«عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام عَنْ تَمَاثِیلِ الشَّجَرِ وَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ فَقَالَ لَا بَأْسَ مَا لَمْ یَکُنْ شَیْئاً مِنَ الْحَیَوَانِ؛ محمد بن مسلم می گوید: از امام صادق علیه السلام از تمثال درخت و خورشید و ماه پرسیدم. حضرت فرمود: تا زمانی که چیزی از حیوان نباشد اشکالی ندارد». (همان/ ص619)
مرحوم کلینى درکافى از امام صادق علیه السلام نقل کرده که امام در تفسیر آیۀ شریفۀ «یَعْمَلُونَ لَهُ مٰا یَشٰاءُ مِنْ مَحٰارِیبَ وَ تَمٰاثِیلَ»(جنیان، هر چه سلیمان مىخواست برایش درست مىکردند: معبدها، تمثالها...) فرمود: «واللّه ما هن تماثیل الرجال و النساء و لکنّها تماثیل الشجر و شبهه؛ به خداقسم، مقصود از مجسّمه ها دراین آیه مجسّمۀ مردان و زنان نیست؛ بلکه مقصود، مجسّمۀ درخت و نظیر آن است». ( دارالکتب الاسلامیه/ باب تزویق البیوت/ج6 / ص527)
از ظاهر روایت به دست مى‌آید که حرمت ساخت مجسّمۀ جانداران نزد سؤال کننده و امام معصوم روشن و مسلم بوده است، به‌این خاطر امام قسم یاد مى‌کند که ساحت سلیمان نبی از چنین کارى مبرّا است.
این‌ها نمونه‌ای از روایات معتبر در این مورد است که نمایان‌گر حرمت مجسمه سازی است. در این‌جا باید به این نکته توجه داشته باشیم که ملاک حرمت و وجوب خیلی از اعمال برای ما معلوم نیست و ما باید تعبداً به آن ملتزم باشیم.
فتوای فقها
صاحب جواهر و شیخ انصارى -قدس سرّهما- تصریح کرده‌اند که در فتواى فقها و نیز نص روایات، در حرمت مجسّمه سازى اختلافى وجود ندارد. صاحب جواهر دراین باره آورده است: بلکه اجماع منقول و محصل برحرمت مجسّمه سازى وجود دارد، بلکه اجماع منقول در حدّ استفاضه نقل شده است.(جواهر الکلام/دار احیائ التراث العربی/بیروت/چاپ هفتم /1404ق/ج22/ ص41)
علامه حلی در کتاب «مختلف الشیعه فی احکام الشریعة» چند تن از فقها را نام می برد که تصریح به حرمت مجسمه سازی کرده‌اند. از آن جمله شیخ مفید، ابن ادریس، سلّار، ابن برّاج و... می‌باشند.(دفتر انتشارات اسلامی / چاپ دوم/ قم /1413ق /ج5/ ص13و14)
در این‌جا این نکته را باید متذکّر شد که بعضی از فقها حرمت نقاشی را نیز از این روایات استنباط کرده‌اند و همان‌گونه که ذکر شد بعضی روایات، ظهور در نقاشی هم داشتند؛ با این وجود اکثر فقهای معاصر نقاشی جاندار را حرام ندانسته و نهایتاً آن را مکروه می‌شمارند.
مطلب دیگر اینکه ساخت مجسمه کامل حرام است و اگر ناقص باشد اشکالی ندارد؛ از طرفی، کامل کردن مجسمه ناقص هم اشکال دارد. عروسک هم همان ماهیت مجسمه را دارد؛ در نتیجه ساخت آن حرام می‌باشد و همان احکام مجسمه سازی را دارد.
وقتی فعلی حرام باشد، مزد گرفتن برای آن کار نیز حرام است و پولی که از این راه به دست بیاید سُحت بوده و گیرنده مالک نمی‌شود؛ در نتیجه مالی که از مجسمه سازی به دست بیاید، مشروع نیست.
نکته دیگر در مورد خرید و فروش مجسمه و عروسک است که فقط آیات عظام، مکارم و صافی آن را حرام می‌دانند ولی بقیه فقها آن را جایز می‌شمارند. در ادامه برای روشن‌تر شدن مباحث یاد شده، به عین بعضی از مسائل و استفتائاتی که از مراجع تقلید شده، اشاره می‌شود:
استفتائاتی درباره مجسمه سازی
س- نقاشى کردن و ترسیم چهرۀ اشخاص و حیوانات آیا حرام است یا حکم دیگرى دارد؟
ج- اگر برجستگى ندارد مانع ندارد. (استفتائات امام خمینی / سؤال 46)
س- آیا در اسلام خرید و فروش عروسک‌هاى اسباب بازى اشکال دارد یا خیر؟
ج- مانع ندارد، اگر چه ساختن مجسمۀ ذى روح جایز نیست. (همان - سؤال 48)
س- آیا ساخت عروسک و یا مجسمه موجودات ذى روح، اعم از انسان یا غیر آن به وسیله دستگاه مخصوص آن جایز است؟
ج: اگر ساخت مجسمه به وسیله دستگاه، مستند به فعل مستقیم انسان نباشد، اشکال ندارد؛ در غیر این صورت اشکال دارد. (أجوبة الاستفتائات/ آیت الله خامنه‌ای/ سؤال 1224)
س- ساخت عروسک و مجسمه و نقاشى و ترسیم چهره موجودات زنده اعم از گیاهان، حیوانات و انسان چه حکمى دارد؟ خرید و فروش و نگهدارى و ارائه آنها در نمایشگاه چه حکمى دارد؟
ج: ساخت مجسمه و نقاشى و ترسیم موجودات بى‌روح اشکال ندارد و هم چنین نقاشى و ترسیم چهره موجودات ذى روح، اگر بدون برجستگى باشد و یا مجسمه آنها که به صورت غیر کامل باشد، اشکال ندارد، ولى ساخت مجسمه انسان یا سایر حیوانات به صورت کامل اشکال دارد. امّا خرید و فروش و نگهدارى نقاشى و مجسمه جایز است و ارائه آنها در نمایشگاه هم اشکال ندارد.(همان/ س1221)
س- آیا بازگرداندن اعضاى عروسک مانند دست و پا و سر، مشمول حکم حرمت مجسمه سازى است؟ و مجسمه سازى بر آن صدق مى‌کند؟
ج: مجرّد ساخت اعضا یا بازگرداندن آنها، ساخت مجسمه محسوب نمى‌شود و بنا بر این اشکال ندارد. بله، متصل کردن اعضا تا تکمیل شکل حیوان ذى روح اعم از انسان و غیر آن، عمل مجسمه سازى محسوب مى‌شود.(همان / س 1226)
س- ساختن مجسمه چه حکمى دارد؟
ج: حرام است.(جامع المسائل / آیت الله فاضل لنکرانی / سؤال 1015)
س- آیا ساختن مجسمه و عروسک، به‌وسیله خمیر توسط کودکان و یا خریدن آن براى کودک اشکال دارد؟
ج: کودکان مکلّف نیستند و امور مذکوره نسبت به آنها مانعى ندارد. (همان / 1016)
آیت الله گلپایگانى: ساختن مجسمه حرام است، ولى خرید و فروش آن بعید نیست که جایز باشد، اگر چه احتیاط در ترک آن است.
آیت الله خوئى: ساختن مجسمۀ جاندار بلکه نقاشى آن نیز حرام است، ولى خرید و فروش آن مانعى ندارد، اگر چه أحوط ترک است.
آیت الله تبریزى: ساختن مجسمۀ جاندار بنابر مشهور حرام است و نقاشى آن جایز است و خرید و فروش آن مانعى ندارد، اگر چه أحوط ترک است.
آیت الله سیستانى: ساختن مجسمۀ جاندار بنابر احتیاط حرام است، ولى خرید و فروش آن مانعى ندارد؛ و امّا نقاشى جاندار جایز است.
آیت الله وحید: ساختن مجسّمۀ جاندار حرام است، و همچنین نقاشى آن بنابر احتیاط حرام است، و خرید و فروش و نگهدارى آن جایز است، اگر چه احوط ترک است.
آیت الله زنجانى: ساختن مجسمۀ جاندار حرام است و همچنین نقاشى جاندار بنابر احتیاط حرام است، ولى خرید و فروش آن مانعى ندارد هر چند احتیاط استحبابى در ترک آن است.
آیت الله بهجت: ساختن مجسّمۀ موجودات جاندار حرام است امّا نگهدارى آن براى مقاصد غیر حرام بنابر أظهر جایز است و نیز معامله به همین مقصود مانعى ندارد، اگر چه احتیاط مستحبّ در ترک آن است. و نقاشى موجودات جاندار بنابر أظهر حرام نیست، اگر چه احتیاط در ناقص یا جدا کشیدن آن است.
آیت الله صافى: ساختن مجسمه حرام است و احتیاط واجب ترک خرید و فروش آن است.
آیت الله مکارم: ساختن و خرید و فروش مجسمه اشکال دارد، ولى خرید و فروش صابون و مانند آن که روى آنها شکل مجسمه یا نقش‌هاى برجسته است اشکالى ندارد.
(توضیح المسائل/ احکام خرید و فروش/ معاملات باطل)
925/703/ر
ارسال نظرات