پدیده شوم اعتیاد از دیدگاه اسلام

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در اهواز، تجارت مواد مخدر به قدری پر سود است که مافیای مواد مخدر در تمامی دنیا ریشه دوانده و ایران به عنوان کشوری که در همسایگی‌اش بزرگترین تولید کنند تریاک دنیا وجود دارد، بیش از همه کشورهای جهان از این بابت زیان می‌بیند؛ چرا که هم به عنوان ترانزیت مواد مخدر از آن استفاده می‌شود و هم به علت هم‌جواری با افغانستان، آسان‌تر از سایر کشورها مواد مخدر به داخل آن راه می‌یابد.

متأسفانه در چند سال اخیر مصرف مواد مخدر از سمت مواد مخدر سنتی مانند تریاک و یا حشیش، به سمت مواد مخدر صنعتی کشیده است، که این امر سبب کاهش قیمت و هم‌چنین دسترسی آسان‌تر اقشار مختلف جامعه به آن می‌گردد. این مواد به قدری خطرناک هستند که گاهاً فرد با مصرف حتی یکبار آنها به آن مواد معتاد می‌گردند.

تاریخچه اعتیاد به مواد مخدر

بشر از 7 هزار سال قبل، از وجود یک ماده مخدر قوی در خشخاش آگاه بوده و در لوحه های گلی مکشوفه متعلق به 5 هزار سال قبل از میلاد که از سومریان باقی مانده، از تریاک نام برده شده است. در مصر نیز خشخاش کشت می شده است. در حدود 4 هزار سال قبل کشیدن تریاک در چین رایج بوده است و در 1500 سال قبل از میلاد، تخم خشخاش از مصر به یونان برده شد و کشت خشخاش و کشیدن تریاک رواج یافت. در کتاب "اوستا" از گیاه شاهدانه هندی، به عنوان یک ماده بی حس کننده نام برده شده است.

تاریخچه مصرف مواد مخدر در ایران

سابقه دیرین استعمال مواد مخدر در ایران و بسیاری از کشورهای آسیایی، به هزاران سال قبل می رسد. حشیش به صورت های گوناگون، به طور استنشاقی یا خوراکی، خالص و یا مخلوط با مواد دیگر، مصرف می شده است. خوردن جوشانده گرز خشخاش نیز به‎ عنوان دارو تا سال های اخیر ادامه داشته است؛ اما استعمال تریاک به کمک وافور، پدیده نسبتاً جدیدی است که سابقه آن از یکی دو قرن تجاوز نمی کند. در صد سال گذشته تریاک در ایران به واسطه تفریح و یا فرورفتن در حالات خلسه، مورد استفاده قرار گرفته است. نزد کرمانی ها، اصفهانی ها و قشقائی ها در شیراز و نزد کردها وآسوری ها در استان های غربی وافور(وسیله استعمال تریاک) متعلق به افراد مسن بوده است. در مناطق مختلف کشور، مواد مخدر و عمدتاً تریاک و حشیش، به عمل می آمده و در داخل کشور مصرف می شده است.

از دوره رضا خان، دولت انحصار تجارت تریاک در داخل را به عهده گرفت و تدریجا با افزایش جمعیت و تغییر ساختار اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی ایران در دهه های 30 تا 50 و افزایش در آمدها، ورود مظاهر فرهنگ غربی، تخلیه روستاها و گسترش شهرنشینی و حاشیه نشینی و سایر عوامل، مسئله مواد مخدر در ایران به طور ویژه شکل گرفت.

خواص خواب آور و ضد درد تریاک توسط دانشمندان مسلمان ایرانی مانند محمد زکریای رازی و ابوعلی سینا توصیف شده است. اما شواهد مربوط به سوء مصرف آن در موارد غیر پزشکی بسیار نادر است. ابوریحان بیرونی ظاهراً اولین دانشمند ایرانی است که به خاصیت اعتیاد آور افیون اشاره کرده است. ولی شیوع ناگهانی سوء مصرف تریاک و حشیش در دوره صفویه اتفاق افتاد. در گذشته مواد مخدر و به ویژه تریاک جهت کاهش اضطراب بزرگان و رجال به کار می رفت و سپس میان قشرهای مختلف مردم رواج یافت؛ تا آنجا که گسترش روز افزون و نگران کننده مواد افیونی، شاه طهماسب اول را واداشت تا مبارزه ای جدی با اعتیاد و مواد مخدر آغاز کند.

وی مقدار زیادی از تریاک های سلطنتی را از بین برد و مبلغی نزدیک به  500 تومان به دارایی دربار خود زیان وارد ساخت. پس از او شاه عباس این مبارزه را ادامه داده و مردم را از زیان های تریاک آگاه کرد. او برای کسانی که مبادرت به ترک اعتیاد نمی کردند، مقرراتی وضع کرده و متخلفان را به مجازات می رساند. او برای اولین بار کارکنان دربار را به ترک اعتیاد وادار نمود و افرادی را که موفق به ترک اعتیاد نمی شدند را از کار برکنار می کرد. این اقدامات نه تنها در کاهش مصرف تریاک تاثیر نداشت، بلکه روز به روز مصرف آن گسترش یافت؛ در این دوران مکان های مخصوصی به نام کوکنار خانه، وجود داشته که به منظور کیف و نشئه، خشخاش را جوشانده و آب آن را می نوشیدند.{1}

مواد مخدر در جهان

در حالی که مبارزه جهانی علیه مواد مخدر افزایش یافته و دولت ها و سازمان های غیر انتفاعی هر روز حلقه این مبارزه را تنگ تر می کنند، سوداگران مرگ با بهره گیری از علوم و تغییرات مختلف در شکل و شیوه عرضه مواد مخدر، جهان را با مخاطرات جدی روبرو ساخته اند.

جدیدترین تحرک باندهای ساخت و عرضه مواد افیونی، تهیه و تولید اشکال جدیدی از محرک های بسیار قوی است که می تواند استفاده کننده را با مرگ مواجه سازد.

یکی از نمونه های بسیار شناخته شده این گونه مواد، اکس تاسی نام دارد. از زمانی که شخص، اکستاسی را مصرف می کند، سی تا چهل و پنج دقیقه طول می کشد تا تاثیرات شادی بخش و بعضی مواقع مرگ آور آن را تجربه کند. پژوهشگران اعلام کرده اند یک ساعت بعد از استفاده، فرد به بالاترین سطح نشئگی می رسد. اگر این فرد مثل سایر مصرف کنندگان باشد، بدون هیچ دلیل خاصی احساس شادی و شعف بسیار زیادی به وی دست می دهد. در حالی که وجود انواع و اقسام مواد محرک زا، مانند : ال- اس- دی، شیشه و دیگر مواد مخدر شیمیای جدید، امروزه جامعه را با یک خطر جدی و جدید مواجه ساخته است.

اعتیاد به مواد مخدر افزون بر زیان هایی که به طور مستقیم برای مصرف کننده آن دارد و هیچ فایده و سودی برای استفاده آن تایید نشده است، یکی از عوامل اصلی گسترش بیماری هایی چون ایدز و هپاتیت است و هم چنین زیان های اجتماعی فراوانی در خود برای جامعه دارد که از آنها می توان به از بین بردن بخشی از نیرو و مغز فعال جامعه اشاره کرد.

عواقب و پیامدهای فردی اعتیاد

افراد معتاد به مرور از حافظه ضعیف و عقل کم تری برخوردار می شوند و قدرت تعقل را از دست می دهند. زیان های روانی شخصیتی اعتیاد بیش از بدنی آن است.

فرد معتاد، رابطه عاطفی و محبت آمیزی با خانواده خود ندارد و خانواده ای آشفته دارد. معتادان غالباً دچار اضطراب، احساس تنهایی و خستگی، تنفّر از زندگی، خمودگی، رکود فکر، گرایش به افسردگی، فقر در روابط عاطفی و احساس بی کفایتی هستند. همین حالات ناشی از اعتیاد، آنان را بیشتر در گرداب اعتیاد فرو می برد.

فرد معتاد تصور می کند که مواد مخدر اشکالات روانی او را بر طرف می سازد؛ ولی متوجه نیست که بعد از اعتیاد نه تنها شخصیت او را وابسته تر می سازد، بلکه به انزوای اجتماعی بیشتر می انجامد.

اعتیاد، مسئولیت پذیری و قید و بندها را از بین می برد و فرد معتاد به هیچ چیز، جز به دست آوردن مواد، به هر قیمت ممکن، فکر نمی کند و به شرع، عرف و اخلاق تعهد ندارد.{2} در حالی که پیامبر عظیم الشأن اسلام(ص) درباره اخلاق نیکو فرمودند: «حُسنُ الخُلق نِصفُ الدّین؛ اخلاق نیک نصف دین است».{3}

عواقب و پیامدهای خانوادگی اعتیاد

طبق مطالعات انجام شده، اعتیاد مهم ترین عامل خشونت خانگی است. نظریه پذیرفته شده عمومی که البته تحقیقات آن را تأیید نکرده‌اند، آن است که مردانی که همسران خود را کتک می‌زنند، به شدت مست یا نشئه موادمخدر بوده و در نتیجه وقتی این گونه مردان مرتکب خشونت خانگی می‌شوند، رفتار آنها را می‌توان به عنوان یک انتخاب و یک عمل هدایت شده از قبل در نظر گرفت و نه یک اجبار.

بلای خانمان سوز و ویران گر اعتیاد، اولین و مهم ترین عامل انحطاط و گسست در بین زوجین است که در نهایت آنها را به سمت طلاق و جـدایی سوق می‌دهد  و بنیان خانواده را نابود می کند؛ خانواده ای که در اسلام مهم ترین نهاد اجتماعی شناخته شده و پیامبر اسلام(ص) می فرمایند: «خَیرُ الرِّجالِ مِن اُمَّتىَ الَّذینَ لایَتَطاوَلُونَ عَلى أَهلیهِم وَیَحِنُّونَ عَلَیهِم وَلا یَظلِمُونَهُم؛بهترین مردان امّت من کسانى هستند که نسبت به خانواده خود خشن نباشند و اهانت نکنند و دلسوزشان باشند و به آنان ظلم نکنند.»{4} پس از اعتیاد، عدم پایبندی به سنت ‌ها و مسائل شرعی و دینی بیشترین فراوانی را در بین علل طلاق به خود اختصاص داده است.

عواقب و پیامدهای شغلی اعتیاد

هر چند که گاهی عنوان می شود، یکی از علت های متعدد اعتیاد، بی کاری است، اما با توجه به آمارهای مختلف ایران و جوامع دیگر، دیده می شود که بیشتر معتادان، شاغل هستند و به سرِ کار می روند و در محیط های جمعی کار می کنند. به طوری که بررسی بیشتری خواهد شد، پیامدهای سوء مصرف مواد، از طرفی کاهش بهره وری و توان شغلی و غیبت از کار و در نهایت از دست دادن شغل و از طرف دیگر سوانح و حوادث در محیط کار و ادعای غرامت برای آنها و حتی سرقت وسایل محیط کار(جهت تهیه هزینه مواد) و شیوع مصرف مواد در کارکنان دیگر می باشد.{5}

حضرت على(ع) در نامه اى به مالک اشتر مى فرماید: «توخَّ منهم أهل التّجربةِ من أهل البیوتات الصّالحة و القدم فى الاسلام؛از میان مردم، کسانى را براى کارگزارى انتخاب کن که تجربه و حیا دارند، از خانواده هاى صالح و صاحب قدم هاى مفید در اسلام و داراى سوابق شایسته اند.»؛{6}

عواقب و پیامدهای اجتماعی اعتیاد

اگر چه مسأله اعتیاد را مى توان، هم از زاویه روان شناختى و هم جامعه شناختى مورد بررسى و مطالعه قرار داد، ولى در این نوشته، به بررسى جنبه هاى اجتماعى آن توجه مى شود.

از آن جا که اعتیاد به مواد مخدّر موجب ضرر و زیان و آسیب هاى فردى و اجتماعى فراوانى مى شود و زمینه را براى بسیارى از کج روى ها فراهم مى کند، از این رو، در ایران و در بسیارى از کشورها، اعتیاد جرم دانسته شده است. یکى از کارشناسان در این زمینه مى نویسد: «اعتیاد هر چه باشد، شخص معتاد داراى شخصیت متعادلى نبوده و نمى تواند وظایف روز مرّه را در حد توانایى و استعدادى که دارد انجام دهد. معتاد همواره در جستجوى لذت است و لذت به اعتیاد، جاى هرگونه لذایذ را مى گیرد و هرگاه 4 الى 12 ساعت مواد مخدّر را مصرف نکند، حالت پریشانى و اضطراب داشته و در اثر تلاطم روانى، نمى تواند توقّعات خود را به تعویق اندازد. در نتیجه، حالت تهاجمى، عصبى و سرکشى براى رسیدن به آمال، ظاهرگشته، اراده و عاطفه از بین مى رود! معتاد نسبت به قوانین اجتماعى، قیود داخلى و احکام مذهبى بى اعتنا و در معرض ارتکاب جرایم مختلف قرار مى گیرد.»{7}

اعتیاد و اسلام

بر اساس مبانى دینى ما، انسان یک موجود با اختیار و اراده آزاد است و خداوند انسان را تکویناً مختار آفریده است؛ چنان که قرآن مى فرماید: «انّا هدیناه السبیل امّا شاکراً و امّا کفوراً؛ما راه را به او نشان داده ایم؛ یا سپاس گزار باشد یا ناسپاس.»{8}  از این رو، او را یک موجود مسؤل و پاسخ گو در مقابل اعمال و رفتار خود در جهان آخرت مى داند و مى فرماید: «لا یسأل عما یفعل و هم یسألون؛ خداوند در برابر هیچ یک از کارهایى که مى کند، بازخواست نمى شود، ولى مردم مورد سؤال واقع مى شوند.»{9}

اختیار و اراده آزاد انسان است که پایه و مایه همه مکاتب اخلاقى و حقوقى را تشکیل مى دهد؛ در حالى که اگر افعال و اعمال او را تنها معلول عوامل جبرى و غیر ارادى از قبیل وراثت، محیط و عواملى از این قبیل بدانیم، در این صورت، انسان نیز همانند سایر موجودات از قبیل جمادات، نباتات و سایر حیوانات خواهد بود که نه تکلیفى دارند و نه مسؤلیتى، نه تشویق و نه تنبیهى، و نه پاداشى و نه کیفرى. در صورتى که بر اساس انسان شناسى دینى، انسان یک موجود مختار و مسؤلى است که خود، به تنهایى بار گناه خویش را مى کشد و نمى تواند مسؤلیت اعمال خود را بر دیگران بار کند. خداوند مى فرماید: «ولا تکسب کلّ نفس الاّ علیها و لا تزر وازرةُ وزر اخرى؛ هر کس تنها کیفر کار خودش را مى بیند و کسى بار گناه دیگرى را بر دوش نمى کشد.»{10}

هم چنین طبق حکم کلی که در شرع آمده، هر چیزی که به انسان ضرر برساند حرام است؛ بنابراین می توان گفت که مواد مخدر در اسلام، به دلیل آسیب های فردی و اجتماعی بسیاری که بخشی از آنها در بالا ذکر شد، مردود اعلام شده و این دین مردم جامعه را به دوری و آلوده نشدن به مواد مخدر دعوت کرده است.

بر این اساس، اگر چه ما هم عواملى را که روان شناسان و جامعه شناسان در ارتکاب جرایم و از جمله استعمال مواد مخدّر و اعتیاد بر شمرده اند، مى پذیریم و براى آن ها نقش و تأثیر به سزایى قائل هستیم و از این رو، لازم مى دانیم که هم از طرف اعضاى جامعه و هم مسؤلان، عوامل مولّد جرم در جامعه مورد شناسایى و اقدامات اجتماعى لازم براى پیش گیرى اعتیاد، جرم و انحرافات صورت گیرد.

حسین اسکندری

/9462/702/ر

منابع

1 – اسعدی، سید حسن، پژوهشی بنیادی درباره مواد مخدر، ناشر مؤلف، 1382

2 - سخاوت، جعفر، جامعه شناسی انحرافات اجتماعی.

3 - خصال الصدوق، ص 30، ح 106

4 - مکارم الأخلاق، ص216

5 - ستوده، هدایت الله، آسیب شناسی اجتماعی.

6 - نهج البلاغه، ترجمه سیدجعفر شهیدى، نامه 53

7 - دانش تاج زمان، مجرم کیست؟ جرم شناسى چیست؟ مؤسسه کیهان، 1364، ص 226

8 – سوره انسان، آیه 3

9 -  سوره انبیاء، آیه 23

10–  سوره انعام، آیه 164